مقدمه
برای آن‌که یک اختراع یا نوآوری فناورانه، قابلیت ثبت در سیستم پتنت را داشته باشد، مجموعه‌ای از شرایط و الزامات بایستی احراز گردد. بخشی از این الزامات، مبتنی بر این اصل بوده که یک اختراع یا دستاورد فنی، بایستی در بر دارنده برخی شرایط و ویژگی‌های ذاتی باشد. این الزامات که تحت عناوین «الزامات مورد نیاز برای ثبت پتنت»، «الزامات اساسی پتنت شدن» یا اصطلاحاً «Patentability» یاد می‌شوند، شامل چهار سرفصل «موضوع مناسب و قابل ثبت»، «نوآوری»، «گام ابتکاری یا غیربدیهی بودن» و «کاربرد صنعتی یا سودمند بودن» است.
در واقع، اولین شرط یک اختراع برای واجد شرایط پتنت بودن، داشتن موضوع مناسب است. بر اساس این الزام که اصطلاحاً «Subject Matter Eligibility» یا «Patentable Subject Matter» نامیده می‌شود هر موضوعی قابلیت ثبت به عنوان یک پتنت را ندارد. در مقاله حاضر، مروری بر الزام موضوع مناسب ارائه شده و برخی از مهم‌ترین موضوعات و موارد غیر قابل ثبت در سیستم‌های پتنت، معرفی می‌گردند. همچنین موضوعات غیرقابل ثبت در برخی از دفاتر ثبت اختراع معتبر جهان و همچنین دفتر ثبت اختراع ایران نیز، معرفی می‌شود.
الزام موضوع مناسب چیست؟
بر اساس الزام موضوع مناسب، هر موضوعی قابلیت پتنت شدن را دارا نبوده و در قوانین هر کشور، حدود این موضوعات ذکر شده است. در برخی از کشورها و معاهدات بین‌المللی حوزه مالکیت فکری، موضوعات قابل پتنت مستقیماً ذکر شده است و در مقابل در برخی دیگر، لیست موضوعات غیر قابل پتنت، بیان شده است. برخی از موضوعاتی که بعضاً در قوانین کشورهای مختلف، به‌عنوان موارد غیرقابل پتنت شدن معرفی گردیده‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- کشفیات، نظریه‌های علمی و روش‌های ریاضی؛
- آثار هنری از قبیل نقاشی یا مجسمه‌سازی؛
- طرح‌ها، قواعد و روش‌های اجرای فعالیت‌های ذهنی، انجام بازی‌ها یا انجام فعالیت‌های تجاری و برنامه‌های کامپیوتری (بحث ثبت اختراع نرم‌افزارها، یکی از پر چالش‌ترین مباحث حقوقی ثبت اختراع بوده که به‌طور مرتب، نگرش ثبت اختراع در این حوزه، دستخوش بازنگری می‌شود)؛
- ارائه اطلاعات؛
- کشف یک ماده معدنی و یا گیاهی جدید که در طبیعت موجود است؛
- تئوری‌های اقتصادی؛
- برنامه‌های ورزشی، حرکتی، رژیم‌های تغذیه و مواردی از این دست.
گفتنی است، با توسعه دانش در حوزه‌های نوظهوری مانند فناوری‌های زیستی، نانو فناوری و ...، تعیین مناسب بودن موضوع یک اختراع، به سادگی امکان‌پذیر نبوده و حتی ممکن است، تصمیم نهایی نیازمند رأی دادگاه باشد. یک مثال مهم در این زمینه، پرونده حقوقی «Diamond V. Chakrabarty» در سال ۱۹۸۰ میلادی است که در آمریکا مورد بررسی قرار گرفت. در این دعوی پتنت، دادگاه عالی آمریکا، میکرو‌ارگانیسم‌های ساخته شده را موضوع مناسبی برای ثبت در سیستم پتنت تشخیص داد؛ چراکه در این اختراع، یک باکتری جدید با خواصی متفاوت از باکتری‌های موجود در طبیعت، تولید شده بود. گفتنی است، این موارد خاص، کاملاً به قوانین ثبت اختراع کشورها بستگی داشته و برای مثال، همین باکتری‌ها ممکن است در بسیاری از کشورها، واجد شرایط برای ثبت اختراع نباشد.
الزام موضوع مناسب در قوانین ثبت اختراع آمریکا
دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا «USPTO»، در توضیح این الزام، بیان نموده که برای تشخیص قابل ثبت بودن یک موضوع در سیستم پتنت، دو معیار کلیدی وجود دارد. اولین معیار، به دسته‌های چهارگانه اختراعات اشاره داشته که به‌عنوان موضوع مناسب، در نظر گرفته می‌شود. این چهار دسته، عبارتند از:
- فرآیندها «Processes»؛
- ماشین‌آلات «Machines»؛
- تولیدات «Manufactures»؛
- ترکیبات «Compositions»؛
دومین معیار، به استثنائات قضایی مرتبط با دسته‌های چهارگانه پیشین مرتبط است. این موارد استثناء که شامل ایده‌های انتزاعی، قوانین طبیعت و پدیده‌های طبیعی (مانند محصولات طبیعی) می‌شود، اصطلاحاً « judicially recognized exceptions» یا به‌طور خلاصه «استثناهای پتنت»، نامیده می‌شوند. گفتنی است، از آنجاکه ایده‌های انتزاعی، قوانین طبیعت و پدیده‌های طبیعی، ابزار اصلی فعالیت‌های علمی و فناورانه محسوب می‌شوند، سیاست‌گذاران و مقامات قضایی، نگرانند که انحصار از طریق اعطای گواهی‌های ثبت اختراع در این ابزارها، به‌جای اشاعه و ترویج نوآوری، به بلوکه شدن آن بینجامد.
الزام موضوع مناسب در قوانین ثبت اختراع اروپا
کنوانسیون ثبت اختراعات اروپا «EPC»، در کنار نوآوری، گام ابتکاری و کاربرد صنعتی، موضوعات غیر قابل ثبت در سیستم پتنت اروپا را بر شمرده است که برخی از این موارد، به شرح زیر است:
- اکتشافات، نظریه‌های علمی و روش‌های ریاضی؛
- خلق موارد زیباشناختی یا «Aesthetic Creations»؛
- طرح‌ها، قواعد و روش‌های انجام اعمال ذهنی، بازی‌ها و یا انجام امور تجاری و برنامه‌های کامپیوتری؛
- ارائه اطلاعات.
علاوه بر موارد یاد شده، دفتر ثبت اختراع اروپا «EPO» نیز، برخی موارد را از مصادیق موضوعات غیر قابل پتنت می‌داند که عبارتند از:
- اختراعاتی که بهره‌برداری تجاری از آن‌ها خلاف نظم عمومی و یا اخلاق است؛
- تنوع گیاهی یا حیوانی یا اساساً فرآیندهای بیولوژیکی برای تولید گیاهان یا حیوانات؛
- روش‌های درمان انسان‌ها یا حیوانات، شامل جراحی، تراپی یا روش‌های تشخیصی که بر روی انسان‌ها یا حیوانات تست شده‌اند.
الزام موضوع مناسب در قوانین ثبت اختراع ایران
ایران از کشورهایی است که موضوعات غیر قابل ثبت در سیستم پتنت را، به صورت شفاف تعیین شده است. بنا بر قانون ثبت اختراع ایران، موضوعات غیر قابل ثبت، به شرح زیر است:
- کشفیات، نظریه‌های علمی، روش‌های ریاضی و آثار هنری؛
- طرح‌ها و قواعد یا روش‌های انجام کار تجاری و سایر فعالیت‌های ذهنی و اجتماعی؛
- روش‌های تشخیص و معالجه بیماری‌های انسان یا حیوان (این بند، شامل فرآورده‌های منطبق با تعریف اختراع و مورد استفاده در روش‌های مزبور نمی‌شود)؛
- منابع ژنتیک و اجزای ژنتیک تشکیل‌دهنده آن‌ها و همچنین فرآیندهای بیولوژیک تولید آن‌ها؛
- آنچه قبلاً در فنون و صنایع پیش‌بینی شده باشد (فن یا صنعت قبلی، عبارت است از هر چیزی که در نقطه‌ای از جهان، از طریق انتشار کتبی یا شفاهی یا از طریق استفاده عملی و یا هر طریق دیگر، قبل از تقاضا و یا در موارد حق تقدم ناشی از اظهارنامه ثبت اختراع، افشا شده باشد. در صورتی‌که افشای اختراع، ظرف مدت شش ماه قبل از تاریخ تقاضا یا در موارد مقتضی، قبل از تاریخ حق تقدم اختراع صورت گرفته باشد، مانع ثبت نخواهد بود)؛
- اختراعاتی که بهره‌برداری از آن‌ها، خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی و اخلاق حسنه باشد.
