وضعیت کلی پتنت در سال 2016 میلادی بر اساس گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری

نظام حقوق مالکیت فکری «IPRs»، نظامی پویا بوده که نقش آن در اقتصاد دانایی محور عصر حاضر رو به فزونی نهاده است. امروزه با افزایش نقش دانش و فناوری در اقتصاد جوامع و تشدید فضای رقابتی، سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های تحقیق و توسعه جهت دستیابی به فناوری‌های نوین، از مهم‌ترین ابزارهای موفقیت شرکت‌های دانشی محسوب می‌گردد. به موازات افزایش توجهات به نوآوری و توسعه فناوری، حفاظت از دستاوردهای فناورانه شرکت‌ها نیز از اهمیت شایان ذکری برخوردار گردیده است. نظام مالکیت فکری و به طور خاص، سیستم پتنت به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی حفاظت از دارایی‌های فکری، می‌تواند نگرانی شرکت‌ها از بهره‌برداری‌های غیرمجاز توسط رقبا را تا حدی رفع نماید. علاوه بر این، پتنت به عنوان یکی از مهم‌ترین مکانیزم‌های انگیزشی اقتصادی در توسعه فناوری و نوآوری به شمار می‌آید که علاوه بر ایجاد انگیزه در مخترعین و فناوران برای سرمایه‌گذاری بیشتر در توسعه فناوری، می‌تواند به رشد و توسعه اقتصادی نیز کمک نماید. در یک نگاه تاریخی به روند تغییر و تحولات سیستم پتنت و گسترش آن، می‌توان دریافت که توسعه این حوزه از نظام مالکیت فکری نتیجه توسعه اقتصادی بوده و در عین حال، توسعه‌یافتگی اقتصادی را هم سبب شده است.

با توجه به رشد اقتصادی جهانی در طی سال‌های اخیر، فعالیت‌های مرتبط با ثبت «IP» به بالاترین سطح خود رسیده است. با توجه به آمار دفاتر ثبت اختراع و علائم تجاری در سال 2016 میلادی، ثبت پتنت و نشان‌های تجاری به ترتیب 8.3 درصد (3127900 پتنت در سال 2016 در مقایسه با 2887300 پتنت در سال 2015) و 13.5 درصد (9768200 نشان تجاری در سال 2016 در مقایسه با 8609500 مورد در سال 2015) افزایش داشته است. طراحی‌های صنعتی نیز پس از یک دوره رکود (کاهش 8 درصدی در سال 2014 و رشد یک درصدی در سال 2015 میلادی)، در سال 2016 میلادی با 8.3 درصد رشد (1240600 طراحی صنعتی در سال 2016 در مقایسه با 1145200 مورد در سال 2015) مواجه بوده است. یکی از مهم‌ترین عوامل در رشد قابل توجه فعالیت‌های مرتبط با حقوق مالکیت فکری در سال 2016، افزایش محسوس آمار ثبت درخواست در کشور چین است که توانسته خود را به عنوان یکی از برترین کشورها مطرح نماید. در طی سال 2016 میلادی، تعداد درخواست‌های ثبت اختراع، علائم تجاری و طراحی‌های صنعتی در چین به ترتیب 21.5، 30.8 و 14.3 درصد افزایش داشته است. این کشور توانسته است بیش از 42.8 درصد از درخواست‌های ثبت اختراع، 37.9 درصد از نشان‌های تجاری و 52.4 درصد از کل طراحی‌های صنعتی را به خود اختصاص دهد. از دیگر کشورهایی که دارای افزایش محسوس در زمینه ثبت «IP» بوده‌اند، می‌توان به آمریکا، ژاپن، هند و روسیه اشاره نمود. این در حالی است که برای نخستین بار کشور کره با کاهش در فعالیت‌های ثبت دارایی‌های فکری در هر سه طبقه پتنت، علائم تجاری و طراحی‌های صنعتی مواجه شده است. (تعداد ثبت درخواست‌ها در حوزه اختراعات، نشان‌های تجاری و طراحی‌های صنعتی به ترتیب با 2.3، 1.7 و 6.6 درصد کاهش همراه بوده است.)

ویرایش 2017 شاخص‌های جهانی مالکیت فکری که از سوی «WIPO» انتشار یافته است، به بررسی تغییر و تحولات رخ داده در حوزه حقوق مالکیت فکری در نقاط مختلف جهان می‌پردازد. این گزارش با دستور فرانسیس گری مدیر ارشد وایپو، تدوین گردیده است. شاخص‌های جهانی مالکیت فکری که تحلیل و بررسی شاخص‌های «IP» در سه زمینه ثبت اختراع، نشان‌های تجاری و طراحی‌های صنعتی را هدف قرار داده است، روندهای افزایشی ثبت درخواست‌های «IP» را تأیید می‌نماید. در نوشتار پیش رو سعی می‌گردد، با تمرکز بر بخش پتنت گزارش وایپو، وضعیت ثبت اختراع در سال 2016 میلادی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گیرد.

بنا بر گزارش وایپو در زمینه فعالیت‌های ثبت مالکیت فکری، کشور چین در صدر فهرست برترین کشورها در زمینه ثبت درخواست و به‌کارگیری انواع حقوق مالکیت فکری قرار گرفته است. این کشور در هر سه زمینه پتنت، علائم تجاری و طراحی‌های صنعتی در جایگاه نخست قرار دارد. اگر هر یک از سه گونه یاد شده را به تفکیک بررسی و مقایسه نماییم، تفاوت‌های معنی‌داری در جایگاه و رده کشورهای مختلف خواهیم یافت. برای مثال، بر اساس شاخص طراحی‌های صنعتی کشور ترکیه در جایگاه ششم قرار گرفته است. این در حالی است که این کشور در رده‌های 23 و 10 شاخص‌های پتنت و نشان‌های تجاری قرار دارد. با توجه به تعداد کل پرونده‌های ثبت پتنت از سوی افراد و شرکت‌های مرتبط با کشور مبدأ، کشورهای چین، آمریکا، ژاپن، کره جنوبی و آلمان در رده‌های نخست جای گرفته‌اند. در زمینه علائم و نشان‌های تجاری، کشورهای چین، آمریکا، ژاپن، آلمان و فرانسه جایگاه‌های برتر را به خود اختصاص داده‌اند. در نهایت، در زمینه طراحی‌های صنعتی نیز کشورهای چین، آلمان، کره جنوبی، آمریکا و ایتالیا در رده‌های برتر قرار دارند. در جدول یک، جایگاه برخی از کشورهای برتر فهرست‌های سه‌گانه مرتبط با شاخص‌های پتنت، نشان تجاری و طراحی صنعتی قابل مشاهده است. 

جدول 1- رده‌بندی فعالیت‌های ثبت مالکیت فکری در سال 2016 میلادی

بر اساس آمار درخواست‌های ثبت اختراع در سال 2016 میلادی، برای نخستین بار، تعداد درخواست‌ها در سرتاسر جهان به بیش از سه میلیون درخواست رسیده است. همان‌گونه که در سطور پیشین اشاره شد، عمده‌ترین دلیل این افزایش، رشد درخواست‌های ثبت اختراع در چین بوده که با 236000 درخواست بیشتر نسبت به سال 2015 میلادی، سهمی 98 درصدی در افزایش کلی تعداد درخواست‌های ثبت اختراع داشته است. دومین کشور با بیشترین افزایش در تعداد درخواست‌های ثبت پتنت، آمریکا است که با 16200 درخواست بیشتر نسبت به سال قبل از آن، مواجه شده است. 

نکته جالب توجه این است که با حذف پتنت‌های چین در آمار بررسی‌شده می‌توان به این نتیجه رسید که در سال 2016 میلادی، تعداد پتنت‌ها در سرتاسر جهان تنها 0.2 درصد رشد داشته است. تعداد درخواست‌های ثبت اختراع دریافت شده از سوی دفتر مالکیت فکری چین «SIPO» در سال 2016 میلادی برابر با 1.3 میلیون بوده است که از مجموع درخواست‌های ثبت‌شده در «EPO»، ژاپن، کره جنوبی و آمریکا بیشتر است. این پنج کشور «IP5» که سهمی عمده در پتنت‌های ثبت‌شده دارند، در سال 2016 میلادی در مجموع 84 درصد از کل درخواست‌های ثبت اختراع را به خود اختصاص داده‌اند که در مقایسه با ده سال قبل از آن با افزایش سهم نه درصدی همراه بوده است.

در زمینه پتنت‌های گرنت شده نیز می‌توان یک روند افزایشی نسبت به سال‌های قبل مشاهده نمود. در سال 2016 میلادی، در حدود 1.35 میلیون پتنت گرنت شده است که در مقایسه با سال 2015 میلادی از رشدی 8.9 درصدی برخوردار بوده است. این افزایش از سال 2012 میلادی به این سو، بیشترین افزایش به شمار می‌رود. بیشترین افزایش‌های صورت متعلق به دفتر ثبت پتنت اروپا «EPO» و دفتر مالکیت فکری چین «SIPO» است که به ترتیب با 27500 و 48900 پتنت گرنت شده اضافی نسبت به سال قبل از آن مواجه بوده‌اند. «IP5» با 1.1 میلیون پتنت گرنت شده، سهمی 83 درصدی در تعداد پتنت‌های گرنت شده در سرتاسر جهان داشته‌اند. بیشترین رشد مربوط به دفتر ثبت اختراع اتحادیه اروپا می‌باشد که با 40.2 درصد افزایش در سال 2016 از سریع‌ترین رشد از سال 1983 میلادی تا کنون برخوردار است. (دفتر مالکیت فکری چین «SIPO» با 404208، دفتر ثبت پتنت و علائم تجاری آمریکا «USPTO» با 303049، دفتر ثبت پتنت ژاپن «JPO» با 203087، دفتر ثبت پتنت کره «KIPO» با 108875 و در نهایت دفتر ثبت اختراع اتحادیه اروپا «EPO» با 108875 پتنت گرنت شده در صدر فهرست دفاتر مالکیت فکری دارای بیشترین پتنت گرنت شده قرار دارند.)

در شکل یک، روند افزایشی پتنت‌های ثبت‌شده در طی پانزده سال اخیر و تعداد پتنت‌های گرنت شده طی دو دهه اخیر قابل مشاهده می‌باشد.

شکل 1- روند افزایشی تعداد پتنت در طی دو دهه اخیر

فهرست ده کشور برتر در زمینه ثبت پتنت در سال 2016 میلادی در مقایسه با سال قبل از آن، تنها با یک تغییر همراه بوده است که طی آن کشور برزیل جای خود را به استرالیا داده است. برزیل در طی سال 2016 میلادی بیش از 7.3 درصد کاهش در تعداد درخواست‌های ثبت اختراع داشته است. ده کشور برتر عبارتند از: «چین، آمریکا، ژاپن، کره جنوبی، اتحادیه اروپا، آلمان، هند، روسیه، کانادا و استرالیا»

یکی از شاخص‌های مورد بررسی در گزارش وایپو، وضعیت دفاتر مختلف ثبت پتنت از منظر توزیع جغرافیایی، وضعیت درآمدی و ... است. از 20 دفتر ثبت اختراع برتر در زمینه تعداد درخواست‌های ثبت و انتشار یافته، هشت دفتر در آسیا، شش دفتر در اروپا، دو دفتر در آمریکای شمالی، دو دفتر در آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب بوده و آفریقا و اقیانوسیه نیز هر یک دارای یک دفتر هستند. اگر از زاویه درآمد سرانه و وضعیت توسعه‌یافتگی کشورها به دفاتر ثبت پتنت بنگریم، دوازده کشور دارای درآمد بالا، شش کشور دارای درآمد متوسط و دو کشور در رده کشورهای دارای درآمد پایین قرار دارند. در شکل دو و سه، وضعیت پتنت‌های ثبت و انتشار یافته به ترتیب از منظر توزیع جغرافیایی و وضعیت درآمدی کشور مبدأ به صورت شماتیک قابل مشاهده است.

شکل 2- بررسی مقایسه‌ای سهم مناطق مختلف جهان از تعداد پتنت‌های ثبت و انتشار یافته

شکل 3- بررسی مقایسه‌ای وضعیت درآمدی کشور بر تعداد پتنت‌های ثبت و انتشار یافته

در سال 2016 میلادی، آسیا اولین منطقه‌ای بود که توانست به رکورد بیش از دو میلیون پتنت ثبت‌شده برسد که در مقایسه با سال قبل از آن، 13 درصد افزایش داشته است. همان‌گونه که در شکل دو مشاهده می‌شود، سهم قاره آسیا از کل پتنت‌های ثبت‌شده در سرتاسر جهان، از 49.7 درصد در سال 2006 به 64.6 درصد در سال 2016 رسیده است که باز هم علت عمده آن رشد درخواست‌های ثبت اختراع در چین است. سهم مشترک آفریقا، آمریکای لاتین و دریای کارائیب و اقیانوسیه در مجموع 3.6 درصد بوده که در مقایسه با سال 2006 میلادی، 2 درصد کاهش داشته است. سهم اروپا و آمریکای شمالی نیز به ترتیب با کاهش تقریبی 7.3 و 5.6 درصدی روبرو بوده است که با توجه به افزایش قابل توجه سهم آسیا، امری طبیعی به نظر می‌رسد.

سهم کشورهای دارای درآمد سرانه بالا در پتنت‌های ثبت و انتشار یافته برابر با 49.6 درصد بوده است که در مقایسه با سال 2006، کاهش تقریبی 28.7 درصدی را نشان می‌دهد. با توجه به ثابت ماندن سهم کشورهای دارای درآمد پایین و متوسط رو به پایین، می‌توان چنین استنباط نمود که افزایش عمده‌ای در سهم کشورهای دارای درآمد متوسط رو به بالا به وقوع پیوسته است. این تغییر و تحولات به دلیل رشد چشمگیر چین و در مقابل، کاهش در تعداد پتنت‌های ثبت‌شده ژاپن است. گفتنی است، چین بیش از 90 درصد از سهم پتنت‌های مرتبط با گروه کشورهای دارای درآمد متوسط رو به بالا را به خود اختصاص داده است.

اگر روند تغییرات در تعداد پرونده‌های ثبت پتنت در پنج دفتر برتر ثبت اختراع «IP5» را بررسی نماییم، به نتایج جالب توجهی خواهیم رسید. از سال 1883 تا 1963 میلادی، دفتر ثبت پتنت آمریکا خود را به عنوان دفتر پیشرو در حوزه ثبت اختراع مطرح نموده بود. تا پیش از دهه 1970 میلادی، نوعی ثبات و پایداری در تعداد پرونده‌های ثبت پتنت در آمریکا و ژاپن ملاحظه می‌گردد که در این دهه با رشدی سریع در ژاپن همراه می‌گردد. (این الگوی افزایشی در دهه 1980 میلادی در آمریکا نیز به چشم می‌خورد.) با پیشی گرفتن ژاپن از آمریکا در سال 1968 میلادی، این کشور برتری خود را تا سال 2005 میلادی حفظ نمود.

در بین دیگر کشورهای «IP5»، دفتر ثبت پتنت اروپا و کره جنوبی نیز از اوایل دهه 1980 میلادی روند افزایشی خود در زمینه درخواست‌های ثبت پتنت را آغاز نمودند و در ادامه کشور چین در سال 1995 میلادی به آن‌ها پیوست. چین در سال 2005 میلادی توانست «EPO» و کره جنوبی را پشت سر گذارد و نهایتاً در سال‌های 2010 و 2011 میلادی از ژاپن و آمریکا نیز پیشی گرفت. همان‌گونه که پیش از این اشاره شد، درخواست‌های ثبت اختراع این کشور در حال حاضر بیش از مجموع چهار کشور دیگر «IP5» است. در شکل چهار، روند افزایشی درخواست‌های ثبت اختراع در پنج دفتر ثبت اختراع برتر «IP5» قابل مشاهده است. دفاتر یاد شده توانسته‌اند سهم خود را از کل درخواست‌های ثبت اختراع در طی سال‌های 2006 تا 2016 میلادی از 74 درصد به 84 درصد افزایش دهند. 

شکل 4- روند تغییرات پتنت‌های ثبت و انتشار یافته در «IP5»

دفاتر ثبت اختراع پس از دریافت درخواست‌های ثبت‌شده از سوی متقاضیان، آن‌ها را ارزیابی نموده و در نهایت تصمیم پیرامون پذیرش یا رد درخواست را اعلام می‌نمایند. این فرآیند در دفاتر مختلف تا حدی متفاوت است؛ برای مثال، برخی دفاتر نظیر آفریقای جنوبی صرفاً یک ارزیابی رسمی انجام می‌دهند و در مقابل، برخی ادارات نظیر ژاپن به اجرای ارزیابی‌های رسمی و ضروری مبادرت می‌ورزند. فرآیند ارزیابی‌های ضروری معمولاً شامل تحلیل نوآوری از جنبه‌های تازگی، غیر آشکار بودن و کاربردهای صنعتی است. این امر مستلزم تعاملات متعدد بین متقاضیان و ارزیابان بوده و می‌تواند یک بازه زمانی به نسبت طولانی را در برگیرد. (فرآیند ارزیابی و اعطای گرنت در دفتر ثبت اختراعات اروپا «EPO» تقریباً 3 الی 5 سال از زمان ثبت درخواست به طول می‌انجامد.

در مجموع می‌توان گفت، تفاوت در فرآیند ارزیابی در دفاتر مختلف ثبت اختراع می‌تواند با موارد زیر مرتبط باشد:

تعدادی از دفاتر ثبت پتنت در طی دو دهه گذشته توانسته‌اند افزایش قابل توجهی در تعداد پرونده‌های ثبت پتنت داشته باشند، به طوری که برخی از آن‌ها با افزایش سه برابری پرونده بین سال‌های 1995 تا 2016 میلادی روبرو بوده‌اند که خود عاملی برای تمرکز دفاتر بر اتخاذ سیاست‌ها و راهکارهای کاهش بار اضافی ناشی از افزوده شدن درخواست‌های ثبت اختراع به شمار می‌رود. 

در سال 1995 میلادی، تعداد پرونده‌های ثبت پتنت در سرتاسر جهان برابر با یک میلیون بوده که از آن زمان تا کنون همواره در حال افزایش بوده است، به طوری که در سال 2011 میلادی به بیش از دو میلیون رسیده است و پس از آن تنها در طی پنج سال به بیش از سه میلیون پرونده در سال 2016 میلادی افزایش یافته است. با توجه به آمارهای بررسی‌شده در گزارش وایپو، نرخ رشد سالانه درخواست‌های ثبت اختراع از سال 1995 به این سو برابر با 23 درصد است که کشور چین، هند، برزیل و ایران در طی دو دهه اخیر از رشدی قابل توجه برخوردار بوده‌اند. در شکل پنج، روند افزایشی پتنت‌های ثبت و انتشار یافته در برخی از دفاتر پتنت منتخب و نیز افزایش قابل توجه پرونده‌های ثبت پتنت در چین و ایران مشاهده می‌گردد. 

شکل 5: تغییر و تحول در تعداد درخواست ثبت پتنت در برخی از دفاتر پتنت منتخب

اندازه‌گیری زمان بین درخواست ارزیابی و اولین اقدام دفتر ثبت اختراع و نیز زمان بین درخواست ارزیابی و تصمیم نهایی اتخاذ شده می‌تواند بیانگر نوعی شاخص برای بررسی میزان تأخیر در فرآیند ارزیابی دفتر ثبت اختراع محسوب گردد. (در مواردی که پرونده‌های ثبت اختراع برای آغاز ارزیابی نیاز به درخواست ارزیابی نداشته باشند، تاریخ ثبت درخواست به جای آن در محاسبه شاخص بکار گرفته می‌شود.) البته باید توجه داشت که تأخیر در ارزیابی و پردازش پرونده‌های ثبت پتنت لزوماً به معنای سرعت بسیار کم فرآیند ارزیابی نیست. به عبارت دیگر، عوامل متعدد دیگری نیز می‌تواند منجر به کاهش سرعت و در نهایت تأخیر در تصمیم نهایی پذیرش یا رد درخواست گردد. برای مثال، امکان تغییر و اصلاح در پرونده‌های ثبت پتنت در «EPO» که در خلال ارزیابی پرونده نیز می‌تواند اتفاق بیافتد، عامل اصلی در افزایش زمان ارزیابی و ارائه نتیجه نهایی آن است. با این حال، شاخص تعریف شده تا حدی می‌تواند برآوردی از سرعت فرآیند ارزیابی فارغ از پارامترهای تأثیرگذار دیگر را فراهم نماید.

بر اساس بررسی‌های انجام گرفته، کوتاه‌ترین زمان برای اتخاذ تصمیم نهایی در زمینه ارزیابی پرونده ثبت اختراع متعلق به ایران است که با 9 ماه زمان، در صدر فهرست قرار می‌گیرد. پس از آن نیز کشورهای اسپانیا با 11 ماه، اوکراین با 13.5 ماه، ژاپن با 15 ماه، کره جنوبی با 16.2 ماه، چین با 22 ماه، آمریکا با 22.6 ماه و در نهایت «EPO» با 23.3 ماه در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند. در انتهای لیست نیز کشورهای ویتنام با 51.5 ماه، جمهوری چک با 53 ماه، هند با 84 ماه و برزیل با 95.4 ماه، دارای بیشترین تأخیر در ارزیابی و ارائه نتیجه نهایی به شمار می‌روند.

شاخص دیگری که می‌توان کارایی و سرعت عملکرد دفاتر ثبت اختراع مختلف را بر اساس آن ارزیابی نمود، میانگین زمان انتظار برای اولین اقدام دفتر از تاریخ ثبت درخواست است. بر مبنای این شاخص، کشورهای نیوزیلند با 1.3 ماه، مکزیک با 3 ماه و ایران با 4 ماه در صدر فهرست قرار دارند و در انتهای لیست نیز کشورهای هند با 72 ماه و برزیل با 84 ماه جای گرفته‌اند.

یکی از نکاتی که در زمینه دو شاخص معرفی شده باید به آن توجه داشت، در هم تنیدگی زیاد آن‌ها بوده که همین عامل می‌تواند در صورت عدم توجه هم‌زمان به هر دوی آن‌ها منجر به اشتباه در بررسی عملکرد و فرآیند ارزیابی دفاتر ثبت اختراع گردد. برای مثال، کشورهای هند و برزیل از نظر میانگین زمان لازم برای اتخاذ تصمیم نهایی دفتر در مورد درخواست ثبت‌شده در انتهای لیست قرار دارند. با این حال، دوره زمانی بین اولین اقدام و تصمیم نهایی در این دو کشور نسبتاً کوتاه است (11.4 ماه در برزیل و 12 ماه در هند) که همین بیانگر زمان بسیار زیاد بین دریافت درخواست و اولین اقدام دفتر برای ارزیابی آن به عنوان علت عمده تأخیر می‌باشد. (سریع‌ترین میانگین زمانی بین اولین اقدام و اتخاذ تصمیم نهایی متعلق به کشور اوکراین با 3.1 ماه است و کشورهای ایران با 5 ماه و اسپانیا با 5.4 ماه در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند.)

لازم به ذکر است، با توجه به تفاوت‌های موجود در روش‌های محاسبه شاخص‌های مرتبط با زمان‌های تأخیر ارزیابی ثبت اختراع، مقایسه بین دفاتر مختلف باید با احتیاط بسیاری انجام گیرد. استفاده از روش‌های گوناگون و برخی اختلاف‌های جزئی در تعریف شاخص‌ها، می‌تواند جایگاه دفاتر را به طور قابل ملاحظه‌ای تغییر دهد. در شکل شش، وضعیت برخی از دفاتر ثبت پتنت در زمینه میانگین زمان انتظار برای اولین اقدام و تصمیم‌گیری نهایی در سال 2016 میلادی قابل مشاهده است.

شکل 6 - میانگین زمان انتظار برای اولین اقدام و تصمیم‌گیری نهایی در دفاتر پتنت منتخب در سال 2016 میلادی