مقدمه
در دنیای شدیداً رقابتی امروز، فناوری به یکی از مهمترین مزیتهای رقابتی شرکتها بهویژه در حوزههای مبتنی بر دانش بدل شده است. این مزیت، عمدتاً ناشی از ماهیت انحصاری فناوری بوده که میتواند منافع کوتاهمدت و بلندمدت شرکت در راستای افزایش سهم بازار را تأمین نماید. در چنین شرایطی، اطلاعات فناوری را میتوان جوهره اصلی آن نامید، زیرا مطلوبیت و ارزش فناوری را اطلاعات تعیین مینماید (بر خلاف دیگر کالاهای فیزیکی که ساختار و محتوای آنها، عوامل تعیینکننده مطلوبیتشان است).
به منظور استفاده از اطلاعات در مسیر کسب ارزشافزوده و تحقق اهداف استراتژیک شرکت، رقابتهای فناورانه ایجاب میکند تا از این اطلاعات بهدقت محافظت شود. یکی از ابزارهای بسیار مهم در این راه، ثبت و انتشار این اطلاعات در قالب پتنت است. امروزه بانکهای اطلاعاتی پتنت، یکی از مهمترین، بهروزترین و کاملترین مراجع اطلاعات فناوری است که امکان استخراج اطلاعات ارزشمند استراتژیک، رقابتی و فنی، از آنها وجود دارد.
در طی سالهای اخیر، دسترسی به اطلاعات فناوریهای پیشرفته بهسرعت در حال افزایش است که عمده دلیل آن نیز مرهون افزایش سطح دسترسی به اسناد فنی در فرمتهای دیجیتال و نیز توسعه فزاینده روشهای الکترونیکی اشاعه و بازیابی اطلاعات است. همانگونه که اطلاعات مرتبط با فناوری در دسترس عموم رشد یافته است، به موازات آن، چالشهایی پیرامون یافتن اطلاعات مناسب و مرتبط که بتوان دانش کاربردی از آن را در کوتاهترین زمان ممکن استخراج نمود، نمایان شده است. اسناد پتنت، حاوی منبعی غنی از اطلاعات فنی، حقوقی و کسبوکار است که در یک فرمت استاندارد کلی، در دسترس علاقهمندان قرار دارد. نکته کلیدی این است که این اطلاعات ارزشمند، معمولاً در جای دیگری بازتولید نشده و قابل دسترس نیست.
بهطور کلی یک پتنت دارای دو عملکرد است:
- حفاظت: یک پتنت به صاحب آن اجازه میدهد، تا از بهرهبرداری تجاری دیگران، از نوآوری یا اختراع تحت پوشش سیستم پتنت، ممانعت نماید. این انحصار، در یک منطقه جغرافیایی و یا یک کشور خاص و طی یک دوره زمانی مشخص که معمولاً بیشتر از ۲۰ سال نیست، اعمال میشود.
- افشا: یک پتنت، نوعی دسترسی عمومی به اطلاعات مرتبط با فناوری جدید را فراهم میآورد که موجب تحریک نوآوری و کمک به رشد و توسعه اقتصادی خواهد شد.
این نوشتار، بر کارکرد دوم بهعنوان یکی از منافع و دستاوردهای کمتر شناختهشده سیستم پتنت، متمرکز خواهد بود. باید به این نکته مهم تأکید شود که اگرچه بنا بر کارکرد حفاظتی سیستم ثبت اختراع، حقوق انحصاری در بهرهبرداری از پتنت، محدود به یک منطقه جغرافیایی مشخص است، با این وجود، اطلاعات مندرج در اسناد ثبت اختراع، بدون محدودیت در دسترس همگان قرار دارد. به عبارت دیگر، کارکرد افشای اطلاعات سیستم پتنت، بدون مرزبندی جغرافیایی، فردی یا سازمانی بوده و هر فردی در هر نقطه از جهان را قادر میسازد تا از دانش حاصل از پتنت، برای یادگیری و احیاناً ساخت و تولید استفاده نماید.
اطلاعات پتنت
اطلاعات پتنت با توجه به ماهیت آن، که به نوآوریهای فنی و توسعه فناوریهای جدید اشاره دارد، منبعی بسیار ارزشمند برای محققین، مخترعان، کارآفرینان، شرکتهای تجاری و نیز متخصصین ثبت اختراع به شمار میرود. اطلاعات یادشده، از طرق زیر میتواند به کاربران کمک نماید:
- اجتناب از دوبارهکاری در فعالیتهای تحقیق و توسعه؛
- ارزیابی و تعیین قابلیت پتنت شدن اختراعات؛
- اجتناب از نقض حقوق پتنت دیگران؛
- برآورد ارزش پتنتهای خود و دیگر مخترعین؛
- بهرهبرداری از فناوری حاصل از پتنتهایی که به دلایل مختلف، نظیر عدم تأیید نهایی پتنت، عدم اعتبار در یک کشور خاص و یا پتنتهایی که تاریخ اعتبار آنها به پایان آمده است، قابل بهرهبرداری مجاز هستند؛
- به دست آوردن شناخت کافی پیرامون فعالیتهای نوآورانه و جهتگیری کسبوکار رقبا در آینده؛
- بهبود برنامهریزی برای تصمیمگیریهای تجاری، نظیر صدور یا اخذ مجوزهای بهرهبرداری، مشارکت در توسعه فناوری، ادغام و یا اکتساب؛
- شناسایی مسیرهای کلیدی در زمینههای فنی خاص مربوط به منافع عمومی شامل موارد مرتبط با سلامت و بهداشت و یا محیطزیست که میتواند پایهای مناسب برای سیاستگذاری فراهم آورد.
پرسش اصلی که در زمینه اطلاعات پتنت میتواند مطرح گردد، این است که اطلاعات پتنت دقیقاً به چه چیزی اشاره دارد و آیا صرفاً اطلاعات مندرج در اسناد ثبت اختراع را در بر میگیرد؟ در پاسخ باید گفت: «اطلاعات پتنت، شامل مجموعه اطلاعاتی است که یا در اسناد مرتبط با پتنتهای ثبتشده وجود داشته و انتشار یافته است و یا آنها را میتوان از طریق تجزیهوتحلیل آماری پتنتهای به ثبت رسیده به دست آورد». این اطلاعات شامل موارد زیر خواهد بود:
- اطلاعات فنی که از توضیحات و نقشههای مرتبط با اختراع به دست میآید؛
- اطلاعات حقوقی که از ادعاهای پتنت که دامنه ثبت اختراع را تعریف نموده و همچنین از وضعیت حقوقی آن، به دست میآید؛
- اطلاعات مرتبط با کسبوکار که از اطلاعات مرجع، شامل مخترع، تاریخ ثبت، کشور مبدأ و ... به دست میآید.
- اطلاعات مرتبط با سیاست عمومی که از طریق تجزیهوتحلیل روند ثبت اختراعات به دست آمده و مورد استفاده سیاستگذاران خواهد بود (مثلاً در تدوین استراتژی صنعتی در مقیاس ملی).
بایستی این مسئله را در نظر گرفت که بهصورت کلی، در یک پتنت اطلاعات مختلفی ارائه شده است که شامل موارد زیر میباشد:
- متقاضی: نام فرد و یا شرکت درخواستکننده ثبت اختراع؛
- مخترع: نام شخص یا اشخاص توسعه دهنده فناوری جدید؛
- توضیحات: توضیحی روشن و مختصر از فناوریهای موجود و مرتبط با اختراع جدید و اینکه فناوری جدید چه مسئلهای را میتواند حل نماید که فناوریهای فعلی از عهده آن بر نمیآیند؛
- ادعاها: تعریفی حقوقی از موضوعی که متقاضی به دنبال حفاظت از اختراع خود بر اساس آن است. هر ادعا، یک جمله در یک قالب حقوقی است که اختراع را تعریف نموده و ویژگیهای منحصربهفرد آن را بیان میدارد. ادعاهای پتنت باید روشن و مختصر بوده و بهطور کامل توسط توضیحات پشتیبانی گردد؛
- حق تقدم در ثبت: اولویت ثبت بنا به درخواستهای مختلف، میتواند یک دوره یکساله را در بر گیرد.
- تاریخ اولویت: تاریخ اولین ثبتنام که حفاظت از نوآوری بر اساس آن آغاز میشود؛
- تاریخ ثبت: تاریخ ارسال پرونده ثبت اختراع به دفتر پتنت مربوطه؛ در صورتی که ارزیابیهای پتنت، منجر به تأیید درخواست گردد، این تاریخ را میتوان آغاز محافظتهای ارائهشده برای اختراع دانست؛
- کشورهای تعیینشده: کشورهایی که حقوق مرتبط با پتنت در آنها معتبر است؛
- وضعیت حقوقی: نشاندهنده وضعیت پتنت از منظر گرنت شدن، کشورها یا مناطق مربوطه و نیز وضعیت اعتبار آن؛
- استنادات و ارجاعات: شامل مراجع مرتبط با اطلاعات فناوری است.
- دادههای کتابشناختی: بهطور کلی، به دادههای مختلف که در صفحه اول سند ثبت اختراع درج میشود، اشاره دارد. این دادهها شامل دادههای تعریف و شناسایی سند، دادههای ثبت داخلی، دادههای اولویت، دادههای انتشار، دادههای طبقهبندی و سایر اطلاعات مختصر مربوط به محتوای سند است.
اطلاعات ثبت اختراع، از طریق پایگاههای داده مختلف در دسترس عموم قرار میگیرد. هر پایگاه داده، معمولاً مجموعهای خاص از مدارک و مستندات ثبت اختراع را پوشش میدهد. با توجه به بررسیهای صورت گرفته، در حال حاضر هیچ پایگاه داده جامعی که تمامی اسناد ثبت اختراع در سرتاسر جهان را پوشش دهد، وجود ندارد. در نتیجه، در برخی موارد جهت دسترسی به منابع کافی و دستیابی به اطلاعات مورد نیاز (فنی، حقوقی، تجاری و ...)، نیاز است تا چند پایگاه داده مختلف، بهکار گرفته شود. البته دسترسی به مجموعه اسناد مورد نیاز، کار چندان دشواری نیست و بسیاری از ادارات ثبت اختراع ملی و منطقهای، دسترسی رایگان به اسناد ثبت اختراع را برای عموم کاربران فراهم نمودهاند. در لینک ارائه شده توسط وایپو «WIPO»، لیست گستردهای از پایگاههای داده پتنتهای ملی را میتوان یافت.
وایپو، دسترسی آنلاین رایگان بهتمامی پروندههای ثبت اختراع بینالمللی را که در چهارچوب معاهده همکاری پتنت «PCT» میباشد را برای کاربران فراهم نموده است که از طریق سرویس جستجوی «PATENTSCOPE» قابل استفاده میباشد. علاوه بر این، برخی از ارائه دهنگان تجاری و غیرانتفاعی اطلاعات پتنت، این دادهها را بهصورت رایگان در پایگاههای داده آنلاین انتشار میدهند که استفاده از برخی امکانات جانبی، نظیر ترجمه اطلاعات ثبت اختراع و یا دستهبندیهای سیستماتیک اطلاعات مبتنی بر حوزههای دانشی (مثلاً ساختارها و واکنشهای شیمیایی و یا توالیهای بیولوژیکی)، مستلزم پرداخت هزینه خواهد بود.
با توجه به نقش روزافزون اطلاعات پتنت در فضای رقابتی امروز و تقاضای شرکتها به استفاده از این اطلاعات در اتخاذ تصمیمات کلان کسبوکار، ارائه خدمات حرفهای در زمینه جستجو و آنالیز اطلاعات پتنت، به یک حوزه پررونق در حقوق مالکیت فکری بدل گردیده است و شرکتها و مؤسسات متعددی با بهرهگیری از متخصصین ثبت اختراع، در حال ارائه خدمات خود به طیف وسیعی از شرکتهای فناور هستند.
جستجو در اسناد ثبت اختراع، به شما این امکان را میدهد تا از اطلاعات جدید پیرامون توسعهها و تحولات اخیر در زمینههای فنی اطلاع یابید. این امر، در برخی حوزههای نوین فناورانه، به حدی از انحصار میرسد که اطلاعات و تغییر و تحولات در آن حوزه را صرفاً از طریق اسناد و مدارک مرتبط با پتنتهای ثبت و انتشار یافته میتوان ردیابی نمود. بنابر تحقیقات انجامگرفته در زمینه پراکندگی دانش در حوزههای گوناگون، میتوان چنین دریافت که به اعتقاد بسیاری از محققان و صاحبنظران، قسمت اعظم دانش فنی تولیدشده مختص پتنتهای به ثبت رسیده است. سهم پتنتها از میزان دانش فنی تجمیع شده به حدی است که برخی از منابع، از عبارت «انحصار اطلاعات» برای توضیح و تفسیر آن استفاده مینمایند. مطالعات متعدد انجامگرفته، بیانگر این مطلب است که در حدود ۷۰ الی ۹۰ درصد اطلاعات موجود در پتنتها، در هیچ کجای دیگری منتشر نمیشوند. با این وجود، بسیار مهم است که محدودیتهای مرتبط با دادههای حاصل را نیز در نظر بگیرید. اولین و شاید مهمترین محدودیت، به منابع در دسترس باز میگردد؛ هیچ منبع اطلاعاتی در حوزه پتنت قادر به پوشش تمامی اطلاعات ثبت اختراع و در نتیجه تمامی اطلاعات فناوریهای موجود نیست. اطلاعات حاصل از جستجو، با توجه به طیف وسیع تاریخها و کشورهایی که اسناد مرتبط به آنها در دسترس است و نیز شرایط و امکانات جستجو، میتواند دچار محدودیتهای مختلفی باشد. علاوه بر این، انجام یک جستجوی مؤثر و کارآمد در مستندات و مدارک ثبت اختراع و سایر منابع اطلاعاتی فناوری، نیازمند دانشی جامع از زمینه فنی مرتبط با اختراع یا فناوری مد نظر است، تا درکی مناسب از اصطلاحات و مسائل کلیدی مرتبط با حوزه یادشده داشته و در صورت لزوم، معیارهای جستجوی متناسب با آنها شناسایی و انتخاب شود.
از جمله معیارهای جستجو که میتوانند برای یافتن پتنتهای مناسب و مرتبط مورد استفاده قرار گیرند، به موارد زیر میتوان اشاره نمود:
- کلیدواژهها: یک فناوری خاص، میتواند بهسادگی با استفاده از برخی کلمات و واژههای خاص تعریف شود که مفهوم اساسی مرتبط با اختراع را بیان میدارند. کلمات کلیدی را میتوان در بخشهای مختلف یک سند ثبت اختراع، اعم از چکیده، توصیفات و یا ادعاها، با توجه به نوع پشتیبانی سرویس جستجو، مورد استفاده قرار داد.
- متقاضی یا مخترع: یک متقاضی یا مخترع خاص که میتواند فرد حقیقی و یا یک شرکت باشد، عموماً بیانگر یک زمینه فنی خاص است و بر همین اساس، از آن میتوان برای جستجوی فناوری و پتنتهای مرتبط با آن زمینه فنی استفاده نمود.
- طبقهبندی پتنت: تمامی اختراعات با توجه به حوزه فنی که به آن مربوط هستند، بهصورت سیستماتیک طبقهبندی میشوند. اگرچه سیستمهای مختلف طبقهبندی ملی وجود دارد، با این حال، سیستم بینالمللی طبقهبندی پتنت «IPC»، یک سیستم رایج بین دفاتر ثبت اختراع محسوب میگردد.
علاوه بر دو معیار اصلی که در بالا اشاره شد، برخی معیارهای جانبی، شامل مراجع و استنادات اسناد پتنت، شمارههای انتشار و یا اولویت پتنتها، تاریخ ثبت، کشور مبدأ متقاضی یا مخترع و نیز اطلاعات مرتبط با ورود یک پرونده پتنت به یک فرآیند ملی نیز وجود دارد که میتواند برای جستجوی اطلاعات ثبت اختراع بکار گرفته شود. در مجموع، تمامی معیارهای یادشده را میتوان مورد استفاده قرار داده تا بتوان اسناد مرتبط با یک زمینه فنی خاص و یا یک ویژگی خاص در اسناد ثبت اختراع را جستجو و بازیابی نمود.