مقدمه
امروزه پتنت به عنوان یکی از مهمترین مکانیزم های انگیزشی اقتصادی در توسعه فناوری و نوآوری به شمار می آید. با توجه به فوریت انتشار مؤثر فناوری در تمامی سطوح مورد نیاز و دسترسی جهانی به آن، نقش پتنت به عنوان یکی از موانع عمده بر سر راه دسترسی عموم به راه حل های فناورانه نیازمند بررسی بیشتر دارد. در این مقاله با هدف بررسی همه جانبه این موضوع در حوزه تغییرات آب و هوایی، به مرور دیدگاه های مختلف در زمینه نقش سیستم های انحصاری نظیر مالکیت فکری در انتشار و توسعه فناوری پرداخته می شود.
نویسندگان با تأکید بر نقش بی چون و چرای سیستم مالکیت فکری علی الخصوص پتنت در اشاعه نوآوری از طریق فراهم نمودن انگیزه های اقتصادی قوی، به ایجاد محدودیت های جدی بر سر راه تجاری سازی و اشاعه فناوری های کنترل تغییرات آب و هوایی و در نتیجه عدم دسترسی جهانی به نتایج نوآوری های صورت گرفته اشاره دارند. توسعه فناوری های مرتبط با کنترل اثرات تغییرات اقلیم و به طور خاص انرژی های تجدید پذیر و ذخیره سازی کربن، نیازمند بهبود در فناوری های موجود می باشد. از این رو، پتنت به عنوان عامل محدود کننده توسعه فناوری های مذکور و به تبع آن مانعی جدی بر سر راه جلوگیری از تغییرات آب و هوایی خواهد بود.
در طول دو دهه اخیر تغییرات آب و هوایی، جامعه بین المللی را با چالش های بزرگی رو به رو نموده است؛ کمیسیون بین المللی تغییرات آب و هوایی «IPCC» و کنوانسیون مبارزه با تغییرات اقلیمی سازمان ملل «UNFCCC»، با تأکید بر اثرات نامطلوب این پدیده، یکی از راه حل های اساسی را توسعه فناوری به منظور کاهش انتشار گازهای گلخانه ای معرفی می نمایند. لازم به ذکر است، تا کنون تلاش های بین المللی در جهت کاهش تولید گازهای مذکور و جلوگیری از گرم شدن زمین نسبت به اهداف پیش بینی شده موفقیت آمیز نبوده است.
نرخ نوآوری از مشوق هایی نظیر مکانیزم های اقتصادی، تأثیر بسیار زیادی می پذیرد؛ یکی از این مکانیزم ها، حفاظت از مالکیت فکری است، که می تواند در تحقق شعار بازار برای ایده، نقش قابل توجهی ایفاء نماید. پتنت به عنوان شکلی از حفاظت، از جمله عواملی است که می تواند تأثیر فراوانی در تلاش های مرتبط با کنترل تغییرات اقلیمی داشته باشد.
در زمینه مالکیت فکری و سیستم پتنت و تأثیر آن ها بر نوآوری، تحقیقات زیادی انجام گرفته است؛ با این حال، مطالعات مرتبط با نقش پتنت در منافع عمومی بیشتر در حوزه سلامت و درمان های دارویی متمرکز بوده و در زمینه نقش پتنت بر تسهیل توسعه و انتشار فناوری های مؤثر بر کنترل تغییرات آب و هوایی، تحقیقات چندانی انجام نشده است.
در ادامه با بررسی مطالعات معدود متمرکز بر پتنت و فناوری های کاهش انتشار گازهای گلخانه ای، به مرور مزایای حفاظت از فناوری های توسعه یافته و نیز محدودیت های بالقوه آن به ویژه در زمینه استفاده از نوآوری های صورت گرفته و اشاعه نوآوری از طریق انتقال ملی و بین المللی فناوری های مذکور خواهیم پرداخت.
اهمیت فناوری و نوآوری در پدیده تغییر اقلیم
گرم شدن زمین پدیده ای پذیرفته شده و در عین حال دارای پیامدهای بسیار ناگواری است. از دهه 1950 میلادی به این سو، تغییرات آب و هوایی بی سابقه ای نظیر ذوب شدن برف و یخ، افزایش مستمر سطح آب دریا و اقیانوس ها و افزایش غلظت گازهای گلخانه ای به وقوع پیوسته است.
در سال 2013 میلادی، IPCC در گزارش خود با تأکید بر انتشار روز افزون گازهای گلخانه ای و عوارض جانبی آن بر جوامع انسانی، اولویت های سیاستی جامعه جهانی را در دو محور انطباق با تغییرات آب و هوایی حال حاضر و نیز توسعه فناوری های کاهش انتشار گازهای مذکور معرفی نمود. به گفته این نهاد، نقش توسعه و اشاعه فناوری به منظور حفظ توانایی مقابله با اثرات سوء تغییر اقلیم صورت گرفته بسیار حائز اهمیت خواهد بود.
فناوری های کنترل تغییرات آب و هوایی به صورت کلی در چهار دسته انرژی های تجدید پذیر «RE»، افزایش بهره وری انرژی در فرآیندهای صنعتی، انرژی هسته ای «NE» و ذخیره سازی کربن «CCS» قرار می گیرند. علاوه بر چهار گروه فوق، تغییر در نوع استفاده از انرژی، نظیر توسعه وسائط نقلیه برقی و هیبریدی به عنوان فناوری های جانبی مطرح می باشند.
با توجه به فرآیند خاص توسعه فناوری هسته ای، که با توجه به چارچوب های بین المللی انجام می گیرد و نیز پیامدهای بالقوه زیست محیطی و بهداشتی فناوری مذکور، این گروه را از حوزه بررسی در این مقاله خارج شده است. همچنین با توجه به گستردگی بیش از حد ارتقاء بهره وری انرژی و عدم قابلیت تمرکز بر این حوزه، این گروه نیز در بررسی لحاظ نمی گردد. بر این اساس، مرزهای تحقیق حاضر به بررسی نمونه هایی از RE و CCS محدود گردیده است.
مروری بر مطالعات مالکیت فکری و توسعه و انتشار فناوری
با مرور مطالعات انجام گرفته، ابزارهای سیاستی (نظیر یارانه تشویقی، مالیات بر تولید کربن و وضع مقررات برای بازارهای انرژی) و حقوق مالکیت فکری (پتنت، علائم تجاری و کپی رایت) را می توان به عنوان دو جزء اصلی مکانیزم های فعلی در تسهیل توسعه و اشاعه فناوری های مرتبط با کنترل اثرات تغییر اقلیم در نظر گرفت. با بررسی دقیق تر تحقیقات فوق الذکر می توان چنین دریافت که حقوق مالکیت فکری نسبت به مکانیزم های سیاستی کاهش انتشار کربن کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است.
یکی از نکات جالب توجه، موضوع بهره مندی جامعه از نتایج نوآوری است که ذیل مفهوم «دسترسی به فناوری» تعریف می گردد؛ افشای عمومی اطلاعات کامل نوآوری در ثبت پتنت، با فراهم نمودن دسترسی دیگران به جزئیات نوآوری توسعه داده شده، دسترسی به فناوری توسعه داده شده را ممکن می سازد. با این حال از دیدگاه اجتماعی، حفاظت از حقوق مالکیت فکری با ممانعت از پیگیری تحقیقات و همچنین مسدود نمودن هر گونه انتقال بین المللی فناوری ها، از شیب توسعه فناوری در معنای عام آن می کاهد.
مطالعات حاکی از آن است سیستم پتنت با افزایش هزینه و تنظیم موانع ورود برای ادامه تحقیق و توسعه در زمینه فناوری های حفاظت شده، نرخ R&D را کاهش می دهد. به عبارت دیگر سرعت پیشرفت فناوری حفاظت شده به دلیل هزینه بالای ادامه تحقیقات توسط دیگران، کمتر از فناوری های حفاظت نشده خواهد بود. نویسندگان با تأکید بر نقش انگیزشی سیستم های حفاظتی مالکیت فکری بر نوآوری، چنین اظهار می دارند که «خصوصی سازی IP از طریق ثبت اختراعات موجب افزایش قیمت دانش اکتساب شده که به نوبه خود یک جزء کلیدی برای پژوهش های آتی است، می گردد. شرایط و محدودیت های حفاظتی ثبت اختراع و فروش حق استفاده از فناوری توسعه یافته از طریق واگذاری لیسانس پتنت با محدود کردن دسترسی دیگران به نوآوری، ممکن است مانعی در راه توسعه نوآوری و نه انگیزه ای برای آن باشد.»
یکی دیگر از اثرات سیستم های حفاظتی مالکیت فکری، نقش آن در انتقال و اشاعه فناوری های توسعه یافته می باشد؛ بسیاری از مطالعات انجام گرفته، تأثیر مثبت سیستم پتنت بر نوآوری و میزان تولید دانش جدید را تأیید می نماید. با این حال، اغلب این تحقیقات محدود به کشورهای توسعه یافته می باشد. در این کشورها، زیرساخت های جذب و بکارگیری فناوری های توسعه یافته فراهم می باشد. در نقطه مقابل، در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته، رژیم های قوی ثبت اختراع می تواند با ایجاد موانع جدی بر سر راه دسترسی به نوآوری های جدید، اثرات به شدت منفی بر روی تولید دانش جدید داشته باشد. بسیاری از تحقیقات موردی انجام گرفته، با توجه به عدم وجود قابلیت جذب مناسب و تفاوت معنی دار سطح فناوری کشورهای در حال توسعه با کشورهای توسعه یافته، واگذاری لیسانس بین المللی و انتقال فناوری های توسعه یافته را به عنوان یکی از استراتژی های توسعه ای این گونه کشورها مطرح می نماید.
در ادامه مقاله با جمع بندی تحقیقات صورت گرفته در زمینه فناوری های توسعه داده شده در جهت کاهش اثرات تغییرات اب و هوایی، دلایل اصلی نقش منفی پتنت بر توسعه و بکارگیری فناوری های مذکور تشریح شده است. به اعتقاد نویسندگان، کاربرد موفقیت آمیز فناوری در کنترل اثرات تغییرات آب و هوایی نیازمند یک انگیزه مالی بسیار قوی برای تحریک نوآوری خواهد بود و جامعه در صورتی از فناوری های توسعه داده شده بهره مند خواهد شد که کیفیت و کارایی، مقیاس استفاده و قیمت فناوری با توجه به زیرساخت های فعلی معقول باشد. سیستم های انحصاری نظیر حفاظت از حقوق مالکیت فکری می تواند با افزایش قیمت از طریق خصوصی سازی IP و واگذاری لیسانس پتنت، کاهش پیگیری تحقیقات و ایجاد مانع بر سر راه انتقال فناوری به کشورهای اغلب در حال توسعه، مانع از اجرای نوآوری گردد.
لازم به ذکر است، با وجود نقش منفی پتنت در توسعه فناوری های کنترل اثرات تغییرات آب و هوایی، عدم استفاده از سیستم های انحصاری نظیر مالکیت فکری و پتنت راهگشا نخواهد بود. با توجه به نیاز حیاتی نظام ملی نوآوری هر کشور به رژیم های مالکیت فکری به عنوان یکی از زیرساخت های ارتقاء نوآوری، عدم وجود آن می تواند در سیستم انگیزشی نوآوران و فناوران خلل ایجاد نماید. بر همین اساس است که نویسندگان با تأکید بر استفاده صحیح و جهت دار از سیستم مالکیت فکری جهت توسعه فناوری های کنترل اثرات تغییر اقلیم، راهکارهایی نظیر سیاست واگذاری اجباری لیسانس پتنت را پیشنهاد می نمایند. واگذاری اجباری لیسانس پتنت به سیاستگذاران این اجازه را می دهد تا بدون توجه به رضایت صاحبان امتیاز پتنت، اقدام به واگذاری حق استفاده از آن به دیگران نمایند. در طول چند دهه اخیر، بسیاری از کشورهای در حال توسعه از این سیاست جهت بهبود وضعیت دسترسی به درمان های دارویی که توسط پتنت های دارای مالکیت خارجی حفاظت می گردد، استفاده نموده اند. در این مقاله پیشنهاد شده تا از این سیاست جهت دسترسی دیگر محققان به فناوری های توسعه داده شده در حوزه های CCS و RE استفاده گردد. با این ترفند، از مزایای انحصار در منافع حاصل از نوآوری (مکانیزم های انگیزشی اقتصادی جهت تحریک نوآوری) استفاده شده و از سوی دیگر، محدودیت های بالقوه این انحصار تا حد ممکن رفع می گردد.
البته سیاست واگذاری اجباری لیسانس پتنت در عمل با محدودیت هایی رو به رو است؛ یکی از مهمترین محدودیت ها، مقررات سخت گیرانه «TRIPS» می باشد که ممکن است استفاده از این سیاست را با چالش های جدی مواجه نماید. همچنین در انتقال بین المللی فناوری، دسترسی کشورهای توسعه یافته به منابع مالی گسترده می تواند در قیمت گذاری لیسانس فناوری، نگرانی هایی از ارائه قیمت غیر واقعی از سوی این کشورها جهت دستیابی به فناوری را ایجاد نماید.
در حال حاضر، لیسانس عادلانه «Equitable Licensing» و مخزن پتنت «Patent pools» دو گزینه صدور اجباری مجوز پتنت به شمار می روند که با هدف کاهش موانع انتقال فناوری در سیستم های انحصاری نظیر پتنت به کار می روند. لیسانس عادلانه، اشاره به اجرای برخی معیارهای مسئولیت اجتماعی به عنوان بخشی از استراتژی صدور لیسانس دارد. این در حالی است که مخزن پتنت بر گروه بندی چندگانه پتنت ها و صدور مجوز به گروه متمرکز است و اغلب از سوی کارآفرینان و شرکت های نوآور با استقبال مواجه نمی شود. این روش در گذشته بیشتر در صنعت مخابرات بکار گرفته شده است.
یکی دیگر از راهکارهای پیشنهادی، تخصیص یک مقدار حداقلی از منافع پتنت فناوری به دانش مشترک جهانی از طریق ادامه دسترسی به تحقیقات گذشته است. در این روش که به اصطلاح سیستم های لیسانس منبع باز نامیده می شوند، صاحبان پتنت علاوه بر انتشار تمامی نتایج تحقیقات خود، به دیگران اجازه می دهند بدون هر گونه هزینه و یا کسب اجازه به دستکاری و توسعه نوآوری انتشار یافته اقدام نمایند. یکی از فناوری هایی که به صورت منبع باز به کاربران عرضه شده است و مشابهت هایی با سیستم لیسانس منبع باز دارد، سیستم عامل لینوکس می باشد که کاربران در اقصی نقاط جهان می توانند بدون ترس از نقض قوانین مالکیت فکری به توسعه برنامه های مبتنی بر آن بپردازند.
