مقدمه
در برخی از کشورها، به منظور حفاظت از اختراعات و دستاوردهای فناورانه، علاوه بر سیستم پتنت، از یک سیستم دیگر به نام یوتیلیتی مدل «Utility Model» نیز استفاده می‌شود که عملاً حفاظت از اختراعات کوچک یا «Minor Invention» را بر عهده دارد. با توجه به نقش مهم ارتقاء و بهبودهای جزئی محصولات موجود در سیستم‌های نوآوری محلی و نظر به این‌که این نوع از اختراعات نمی‌توانند الزامات و پیش‌نیازهای پتنت شدن را برآورده سازند، یوتیلیتی مدل‌ها از طریق اعطای مجوز انحصاری بهره‌برداری از آن‌ها، این امکان را برای مخترع فراهم می‌آورند که برای مدت محدود، دیگران را از استفاده غیرمجاز از اختراع بازدارند.
به‌طور کلی، در مقایسه با پتنت‌ها، سیستم‌های یوتیلیتی مدل، نیاز به برآورده‌سازی الزامات کمتر سخت‌گیرانه‌ای دارند (برای مثال، سطوحی پایین‌تر از الزام گام ابتکاری) و در مقابل، مدت‌زمان حفاظت از آن‌ها نیز کوتاه‌تر است. به‌نوعی، می‌توان یوتیلیتی مدل‌ها را یک ابزار طراحی‌شده برای پاسخگویی به نیازهای نوآوران محلی دانست که بنا به قوانین مرتبط در کشورهای مختلف، «الزامات»، «رویه‌های ثبت و دستیابی به حفاظت» و «مدت‌زمان حفاظت» کاملاً متفاوت خواهد بود.
یوتیلیتی مدل چیست؟
ارائه یک تعریف عمومی و فراگیر از یوتیلیتی مدل‌ها، کار چندان ساده‌ای نیست؛ چرا که شرایط و الزامات آن‌ها، از یک کشور تا کشور دیگر کاملاً متفاوت است. این مجوزهای انحصاری بهره‌برداری از اختراعات جزئی که تحت عناوین نوآوری‌های کاربردی «Utility Innovation»، پتنت‌های کوچک و با دوره حفاظت کوتاه «Short Term Patent»، پتنت‌های نوآوری «Innovation Patent» یا پتنت‌های کوچک کاربردی نیز نامیده می‌شوند، مناسب برای بهبودهای جزئی محصولات با دوره عمر تجاری کوتاه بوده و اغلب از سوی مخترعین محلی بکار گرفته می‌شوند.
شاید یکی از اولین پرسش‌هایی که به ذهن مخترعین خطور می‌نماید، نوع حفاظتی است که یوتیلیتی مدل‌ها می‌توانند برای آن‌ها به ارمغان آورد. در پاسخ به این پرسش باید گفت، صاحب یک یوتیلیتی مدل، برای مدت‌زمان محدود (بین ۶ تا ۱۵ سال از زمان ثبت)، دارای حق انحصاری استفاده و بهره‌برداری از اختراعات کوچک خود و ممانعت از بهره‌برداری‌های تجاری دیگران خواهد بود. به عبارت دیگر، بهره‌برداری تجاری از اختراع، شامل ساخت، استفاده، توزیع، واردات و یا فروش، منوط به کسب رضایت صاحب‌امتیاز یوتیلیتی مدل است. شایان ذکر است که حقوق یادشده، صرفاً در داخل مرزهای جغرافیایی کشور اعطاء کننده یوتیلیتی مدل اعتبار خواهد داشت.
دومین پرسشی که پیرامون یوتیلیتی مدل‌ها به ذهن می‌رسد، این است که چه نوع از اختراعاتی می‌توانند توسط این ابزار مورد حفاظت قرار گیرند. با توجه به تفاوت‌های بسیار در کشورهای مختلف، پاسخ به این پرسش تا حدی دشوار است. با این حال، یوتیلیتی مدل‌ها را هم می‌توان در تمامی حوزه‌های فناوری و مشابه با سیستم پتنت بکار گرفت و هم می‌توان آن را واجد برخی شرایط خاص نمود. برای مثال، در برخی کشورها، صرفاً بر شکل یا ساختار محصولات در بعضی زمینه‌های فناوری، همچون دستگاه‌های مکانیکی متمرکز بوده و فرآیندهای فنی، شیمیایی و بیولوژیک، در حیطه اختراعات قابل‌قبول برای یوتیلیتی مدل‌ها قرار نمی‌گیرند.
اهداف سیستم یوتیلیتی مدل
اهداف سیستم یوتیلیتی مدل را می‌توان مشابه با سیستم پتنت دانست. یوتیلیتی مدل‌ها، امکان نوآوری را با به رسمیت شناختن خلاقیت و ارائه پاداش مادی برای مخترعین فراهم می‌نمایند و در ازای حق انحصاری در استفاده و بهره‌برداری تجاری از اختراع، متقاضی باید یک شرح کامل و دقیق از اختراع را برای افشای عمومی عرضه نماید. ویژگی‌های خاص سیستم یوتیلیتی مدل، شامل دوره‌های حفاظتی کوتاه‌تر، فرآیند ثبت بسیار ساده و نیز هزینه به نسبت کم، موجب می‌شود تا حمایت از نوآوری‌های محلی و دستاوردهای فناورانه شرکت‌های کوچک، فراهم شود.
تفاوت‌های کلیدی بین پتنت و یوتیلیتی مدل
مهم‌ترین تفاوت بین یک پتنت و یک یوتیلیتی مدل، الزامات و شرایط پذیرش آن‌ها است. در حالت کلی، می‌توان گفت که الزامات یادشده برای یوتیلیتی مدل‌ها، به نسبت کمتر از پتنت‌ها بوده و هدف از آن‌ها، حفاظت از نوآوری‌هایی است که ممکن است معیارها و الزامات پتنت شدن را برآورده نکنند. اگرچه در خصوص یوتیلیتی مدل‌ها هم الزام تازگی «Novelty»، باید همواره برآورده شود که البته آن هم در برخی از کشورها تنها در سطح محلی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، اما گام ابتکاری «Inventive Step» یا عدم بدیهی بودن «Non-Obviousness»، تا حدی سهل‌گیرانه‌تر از پتنت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و حتی در برخی کشورها ممکن است وجود نداشته باشد.
یکی دیگر از تفاوت‌های پتنت و یوتیلیتی مدل، مدت‌زمان حفاظت است که برای یوتیلیتی مدل‌ها کوتاه‌تر و معمولاً بنا بر قوانین کشورهای مختلف، بین ۶ تا ۱۵ سال است.
در اغلب کشورهایی که از سیستم یوتیلیتی مدل استفاده می‌نمایند، دفاتر ثبت اختراع، رویه‌ای برای ارزیابی‌های اولیه در هنگام ثبت درخواست ندارند و به همین دلیل، روند ثبت بسیار ساده و سریع انجام می‌گیرد. همچنین هزینه‌های مرتبط با ثبت و انتشار و نیز نگهداری از یوتیلیتی مدل‌ها، بسیار ارزان‌تر از پتنت‌ها بوده و نوآوران و مخترعین محلی، راحت‌تر می‌توانند از عهده این هزینه‌ها برآیند.
علاوه بر موارد ذکر شده، در برخی از کشورها، حفاظت از طریق یوتیلیتی مدل‌ها، صرفاً در برخی از حوزه‌های فناوری مانند دستگاه‌ها و ماشین‌آلات مکانیکی و فقط برای محصولات (و نه فرآیندها) امکان‌پذیر است.
چهارچوب‌های ملی و بین‌المللی در یوتیلیتی مدل‌ها
در حال حاضر، بسیاری از کشورها و دفاتر ثبت اختراع منطقه‌ای، اقدام به ارائه حفاظت‌های مبتنی بر یوتیلیتی مدل‌ها نموده‌اند که از آن جمله، می‌توان به آلبانی، آنتیگوا و باربودا، آرژانتین، ارمنستان، استرالیا، اتریش، بلاروس، بلیز، بوتسوانا، برزیل، بلغارستان، شیلی، چین، کاستاریکا، کرواسی، جمهوری چک، دانمارک، جمهوری دومینیکن، مصر، السالوادور ، استونی، اتیوپی، فنلاند، فرانسه، گرجستان، آلمان، غنا، یونان، گواتمالا، هندوراس، مجارستان، اندونزی، ایرلند، ایتالیا، ژاپن، قزاقستان، کنیا، قرقیزستان، مالزی، مکزیک، مغولستان، موزامبیک، عمان، نامیبیا، نیکاراگوئه، پاناما، پاراگوئه، پرو، فیلیپین، لهستان، پرتغال، کرواسی، مولداوی، رومانی، فدراسیون روسیه، صربستان، اسلواکی، اسلوونی، اسپانیا، سوازیلند، تانزانیا، تایلند، تونگا، ترینیداد و توباگو ، ترکیه، اوگاندا، اوکراین، امارات متحده عربی، اروگوئه، ازبکستان، ویتنام، «OAPI» و «ARIPO» (سازمان‌های مالکیت فکری در آفریقا) و «Andean Community» (اتحادیه تجاری متشکل از برخی کشورهای آمریکای جنوبی نظیر بولیوی، کلمبیا، اکوادور و پرو) اشاره نمود. لازم به ذکر است که اطلاعات بیشتر در زمینه قوانین ملی و منطقه‌ای مرتبط با یوتیلیتی مدل‌ها را می‌توان در «WIPO Lex» مشاهده نمود.
تقریباً می‌توان گفت که هیچ پیمان بین‌المللی که کشورهای عضو خود را ملزم به اجرای یک سیستم یوتیلیتی مدل در قوانین و مقررات ملی خود نماید، وجود ندارد. در توافقنامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری «TRIPS»، به‌عنوان یکی از پیمان‌های نوین و فراگیر در زمینه حقوق «IP» نیز هیچ اشاره‌ای به یوتیلیتی مدل‌ها نشده است. در عمل، برخی از کشورها به صورت فردی، اقدام به تعریف سیستم یوتیلیتی مدل در قوانین و مقررات مرتبط با ثبت اختراع خود نموده‌اند که این کار، عمدتاً برای حفاظت از اختراعات کوچک و نوآوری‌های تدریجی و نیز افزایش انعطاف‌پذیری سیستم پتنت انجام گرفته است.
از آنجا که یوتیلیتی مدل، به‌عنوان یکی از دسته‌های دارایی‌های صنعتی در کنوانسیون پاریس ذکر شده است، اصول کلی این کنوانسیون، همچون حق اولویت و اعمال حاکمیت ملی «National Treatment»، در یوتیلیتی مدل‌ها بکار گرفته می‌شود. علاوه بر این، اگر یک پرونده ثبت اختراع «PCT» به ثبت برسد، یوتیلیتی مدل‌ها نیز به‌عنوان یک نوع از حفاظت‌های در دسترس در سطح ملی، در کشورهایی که دارای سیستم یوتیلیتی مدل هستند، محسوب می‌شوند.
فرآیند ثبت یک یوتیلیتی مدل
همانند اصول و قوانین پتنت، در مواردی که بیش از یک پرونده ثبت یوتیلیتی مدل برای یک اختراع مشابه وجود داشته باشد، پرونده‌ای که تاریخ ثبت زودتری دارد، در اولویت قرار خواهد داشت؛ به عبارت دیگر، اصل «First to File» در مورد یوتیلیتی مدل‌ها نیز صادق است. علاوه بر این، اگر اختراع موجود در پرونده به ثبت رسیده، پیش از ثبت و یا تاریخ تقدم «Priority Date»، به‌صورت عمومی افشاء شده و یا اختراع مشابه دیگری پیش از این تاریخ به ثبت رسیده باشد، پرونده یادشده رد اعتبار می‌گردد.
با وجود این‌که در حالت کلی می‌بایست یک اختراع را قبل از ثبت به‌عنوان یک یوتیلیتی مدل، کاملاً محرمانه نگه داشته و از افشای عمومی آن خودداری نمود، برخی از کشورها، یک دوره ۶ تا ۱۲ ماهه، تحت عنوان دوره ارفاقی «Grace Period» در نظر می‌گیرند که مخترعین با وجود افشای اختراعات خود، می‌توانند اقدام به ثبت و حفاظت از آن‌ها، از طریق سیستم یوتیلیتی مدل نمایند. لازم به تأکید است که در ارزیابی پرونده‌های یوتیلیتی مدل، معیارهای مرتبط به نوآوری و تازگی اختراع را می‌توان در مقیاس جهانی و یا محلی تفسیر نمود.
برای حفاظت از اختراع به‌عنوان یک یوتیلیتی مدل، در گام نخست می‌بایست درخواست خود را به دفاتر ملی یا منطقه‌ای صاحب صلاحیت که سیستم یوتیلیتی پتنت در آن کشور تعریف شده است، به ثبت رساند. محتویات درخواست، مشابه با پرونده‌های پتنت و شامل ادعاها، توضیحات، نقشه‌ها و یک خلاصه است.
اغلب دفاتر ثبت اختراع، درخواست‌های یوتیلیتی مدل دریافتی را بدون انجام ارزیابی‌های اساسی به ثبت می‌رسانند و اعتبار یوتیلیتی مدل‌های ثبت‌شده، می‌تواند توسط اشخاص ثالث در دادگاه، و یا در برخی موارد، توسط یک نهاد اداری به چالش کشیده شود. درخواست لغو اعتبار یک یوتیلیتی مدل (برای مثال، با تکیه بر جدید نبودن ادعاهای آن و یا عدم برآورده سازی الزامات ثبت)، مستلزم پرداخت هزینه و همراه با ذکر دلایل به‌صورت مکتوب و طی یک فرآیند اداری مشخص و از پیش تعیین شده است. با توجه به این‌که در برخی کشورها، یوتیلیتی مدل‌ها بدون هیچ‌گونه ارزیابی به ثبت می‌رسند، بررسی‌های جامع اختراع، در موارد خاصی مانند ادعای لغو اعتبار از سوی شخص ثالث و یا اجرای قوانین حفاظتی در زمان نقض، اجباری خواهد بود. هزینه‌های مرتبط با این ارزیابی‌ها، به ترتیب از سوی خواهان رد اعتبار یوتیلیتی پتنت و یا صاحب‌امتیاز آن پرداخت خواهند شد.
هزینه‌های رسمی مرتبط با ثبت یک یوتیلیتی مدل، شامل هزینه‌های نگهداری یا تمدید مجدد در طول مدت حفاظت است و با توجه به عدم وجود ارزیابی‌های اساسی در اغلب کشورهای جهان، قبل از ثبت درخواست، نیاز به پرداخت هزینه نخواهد بود. علاوه بر هزینه‌های یادشده، در صورت نیاز به خدمات تخصصی و حرفه‌ای، هزینه‌های وکیل حقوقی یا نهادهای مشاوره ثبت اختراع نیز وجود خواهد داشت.
یک سؤال کلیدی این است که آیا می‌توان برای یک اختراع خاص، هم پتنت و هم یوتیلیتی مدل به ثبت رساند؟ در پاسخ باید گفت که این کار در حالت کلی امکان‌پذیر نیست و در صورتی که یک درخواست ثبت پتنت و یک درخواست ثبت یوتیلیتی مدل توسط متقاضی یکسان به ثبت برسد، در اغلب کشورها درخواستی که زودتر به ثبت رسیده است، دارای اولویت خواهد بود. در برخی موارد نیز متقاضی می‌تواند بین پتنت و یوتیلیتی مدل انتخاب نموده و درخواست دیگر را حذف نماید. نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، قابلیت تبدیل یک پرونده پتنت به یوتیلیتی مدل و بالعکس، در برخی کشورهای خاص است. برای مثال، متقاضیان می‌توانند برای یک اختراع یکسان، درخواست ثبت پتنت و یوتیلیتی مدل ارائه داده و با توجه به گرنت سریع‌تر یوتیلیتی مدل، تا زمانی که ارزیابی‌های پرونده پتنت تمام نشده و گرنت نشده است، از یوتیلیتی مدل برای حفاظت آن استفاده شود. هنگامی که ارزیابی‌های پتنت به اتمام رسیده و گرنت می‌شود، یوتیلیتی مدل ممکن است رها شود.
مزایا و معایب یوتیلیتی مدل‌ها
حتی اگر حفاظت از اختراع از طریق ثبت یک یوتیلیتی مدل، در مقایسه با سیستم پتنت ارزان‌تر باشد، این بدان معنا نیست که یوتیلیتی مدل‌ها، جایگزین مناسب‌تری برای حفاظت از اختراع در تمامی موارد هستند. با وجودی که در حالت کلی، اختراعات کوچک و نوآوری‌های جزئی مرتبط با بهبود محصولات موجود، دارای پتانسیل لازم برای ثبت در سیستم پتنت نبوده و بهتر است به‌عنوان یک یوتیلیتی مدل به ثبت برسند، برای انتخاب یک ابزار مناسب برای حفاظت از اختراع یا دستاورد فناورانه خود، می‌بایست به ویژگی‌های خاص سیستم پتنت و یوتیلیتی مدل در کشور هدف نگریست و پس از ارزیابی دقیق هر یک از ابعاد و جنبه‌های موضوع، نسبت به انتخاب ابزار مناسب اقدام نمود.
از مزایای کلیدی یوتیلیتی مدل‌ها، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- الزامات مرتبط با ثبت یک یوتیلیتی مدل، اغلب ساده‌تر و همراه با سختگیری کمتری است.
- هزینه‌های مرتبط با ثبت یوتیلیتی مدل‌ها، بسیار ارزان است.
- فرآیند ثبت، اغلب ساده، سریع و بدون انجام ارزیابی‌های اساسی است.
در مقابل مزایای ذکر شده، بایستی در نظر داشت که یوتیلیتی مدل را نباید به‌عنوان یک جایگزین برای سیستم پتنت تصور نمود، چراکه این سیستم در مقایسه با سیستم پتنت، دارای معایب گسترده‌ای است که برخی از این موارد در زیر ارائه شده است:
- فقدان ارزیابی‌های جامع، به معنای ضمانت قانونی کمتر بوده که موجب افزایش ریسک ورود به چالش‌های حقوقی در آینده خواهد شد.
- اعتبار کم یوتیلیتی مدل‌ها، موجب می‌شود که در ارزش آن‌ها شک و تردید به وجود آمده و در نتیجه، توافقنامه‌های مالی مرتبط با خرید و یا اخذ مجوز بهره‌برداری از آن‌ها، با احتیاط بیشتری از سوی شرکت‌های فناور انجام گیرد.
- مدت حفاظت یوتیلیتی مدل‌ها در مقایسه با پتنت‌ها کوتاه‌تر بوده و اگر محصول یا فناوری مرتبط، دارای یک چرخه عمر طولانی بوده و انتظار می‌رود که برای مدت طولانی بتواند در بازار تقاضا مورد استفاده قرار گیرد، یوتیلیتی مدل را نباید به‌عنوان یک گزینه مطلوب در نظر گرفت.
