مقدمه
در سیستم پتنت آمریکا «USPTO»، انواع مختلفی از پتنت تعریف شده است که از آن جمله، میتوان به یوتیلیتی پتنتها «Utility Patent»، پتنتهای طراحی «Design Patent» و پتنتهای گیاهی «Plant Patent» اشاره نمود. در این نوشتار، به معرفی یوتیلیتی پتنتها بهعنوان یکی از گروههای عمده پتنت و در عین حال، یکی از ارزشمندترین انواع پتنت در سیستمهای ملی و بینالمللی ثبت اختراع، خواهیم پرداخت.
یوتیلیتی پتنت چیست؟
در یک تعریف ساده و عمومی، یوتیلیتی پتنتها که تحت عنوان پتنتهای کاربردی نیز شناخته میشوند، گونهای از پتنتها را تشکیل داده که یک محصول، فرآیند و یا ماشین کاربردی جدید و یا بهبودیافته را پوشش میدهد. یوتیلیتی پتنتها که اصطلاحاً «Patent For Invention» نیز نامیده میشوند، افراد و شرکتهای دیگر را از ساخت، استفاده و فروش اختراع بدون کسب اجازه از صاحب آن، منع مینمایند.
بنا بر آمار ارائه شده توسط «USPTO»، سالانه بالغ بر ۵۰۰ هزار پرونده ثبت اختراع، در این دفتر به ثبت میرسد که بخش عمده آنها را درخواستهای غیرموقت یوتیلیتی پتنت تشکیل میدهد. برآوردها نشان میدهد که تقریباً ۹۰ درصد از «US» پتنتهای پذیرفتهشده، یوتیلیتی پتنتها هستند. گفتنی است که در سیستم ثبت اختراع «USPTO»، پروندههای مرتبط با یوتیلیتی پتنتها و همچنین پتنتهای گیاهی را، میتوان بهصورت موقت «Provisional» و یا غیرموقت «Nonprovisional» به ثبت رسانید که تفاوت آنها، در هزینه و زمان ارزیابی درخواست است. یوتیلیتی پتنتها، تا ۲۰ سال از زمان ثبت درخواست، دارای اعتبار بوده و در این مدت، صاحبامتیاز پتنت، موظف به پرداخت هزینههای مرتبط با نگهداری از پتنت خواهد بود.
ماهیت یوتیلیتی پتنت را میتوان در بخش ۱۰۱ قانون آمریکا، فصل دهم، عنوان ۳۵ دریافت. در این بخش آمده است: «هر کس که اختراع یا کشفی جدید و کاربردی، از یک فرآیند، ماشین، ساخت و یا ترکیبی از یک ماده (و یا بهبودی از این موارد) داشته باشد، میتواند آن را با توجه به شرایط و الزامات تعریفشده، به ثبت برساند.» (به طور کلی، شرایط و الزامات پتنت، شامل جدید بودن، کاربرد و نیز غیربدیهی بودن است که میتوان آنها را در سه الزام کلیدی «گام ابتکاری»، «کاربرد صنعتی» و «تازگی» خلاصه نمود.)
اهمیت و مزایای یوتیلیتی پتنت
یکی از سؤالات کلیدی که بسیاری از مخترعین و نوآوران با آن مواجه هستند، چرایی اهمیت یوتیلیتی پتنتها و مزایای آن نسبت به دیگر انواع پتنت است. یک یوتیلیتی پتنت، میتواند حقوقی منحصربهفرد در زمینه بهرهبرداری از اختراع، در اختیار مالک آن قرار دهد و در مقابل، الزام به افشای اطلاعات پتنت، موجب میشود تا اختراع بهصورت عمومی انتشار یافته و نرخ نوآوری ارتقاء یابد. علاوه بر طیف وسیع اختراعاتی که میتوانند بهعنوان یک یوتیلیتی پتنت به ثبت برسند، برخی محدودیتهای پتنتهای گیاهی و طراحی، مانند عدم محافظت از عملکرد اختراع و عدم وجود حفاظتهای گسترده که شامل چندین متغیر در محصول است، موجب میشود تا یوتیلیتی پتنتها، به گزینهای ارزشمند برای محافظت از اختراعات و نوآوریها بدل شوند.
پرسش دیگری که ممکن است به ذهن خطور نماید، دلایل الزام به ثبت یوتیلیتی پتنت است. یک یوتیلیتی پتنت، میتواند از اختراع یا نوآوری شما محافظت نماید. با فروش و یا واگذاری مجوز بهرهبرداری از پتنت، میتوانید به منافع مالی دست یابید. علاوه بر این، بهبودهای مرتبط با محصولات موجود را تحت حفاظت قرار میدهد.
گفتنی است، با توجه به تعریف عام یوتیلیتی پتنت و با در نظر گرفتن حوزه به نسبت محدود پتنتهای طراحی و گیاهی، در اغلب موارد آنچه که مردم از یک پتنت در ذهن دارند، یک یوتیلیتی پتنت است. از سوی دیگر، طیف وسیعی از اختراعات، شامل ترکیبات و مواد گوناگون، فرآیندهای تولید و ماشینآلات و تجهیزات، میتوانند بهعنوان یک یوتیلیتی پتنت به ثبت برسند و به همین دلیل، گاهی اوقات، میتوان از یک پتنت طراحی نیز در کنار یوتیلیتی پتنت، برای حفاظت از جنبههای نوآورانه طراحی محصول استفاده نمود.
انواع یوتیلیتی پتنت
همانگونه که گفته شد، یوتیلیتی پتنت بهعنوان رایجترین نوع پتنت، برای محافظت از اختراعات و دستاوردهای فنی متنوعی بکار گرفته میشود. یک ماشین «Machine»، یک محصول ساختهشده «Manufacture»، ترکیبی از مواد «Composition of Matter» و یا یک فرآیند یا روش تولید جدید «Process» را میتوان بهعنوان یک یوتیلیتی پتنت به ثبت رسانید. البته بهبود عملکرد اختراعات فعلی نیز از مواردی است که میتواند بهعنوان یک یوتیلیتی پتنت به ثبت برسد. در ادامه، هر یک از موارد فوق، با جزئیات بیشتر و همراه با برخی مثال، ارائه میگردد.
۱. یک ماشین:
اولین دسته اصلی از یوتیلیتی پتنتها را میتوان اختراعات مرتبط با معرفی یک ماشین یا دستگاه جدید دانست که بنا بر تعریف دیوان عالی آمریکا، اصطلاح «Machine» به معنای «یک چیز مشخص و متشکل از قطعات یا دستگاههای خاص و یا ترکیبی از دستگاهها» است. طبق این تعریف، ماشین پتنت شده، میتواند شامل هر وسیله مکانیکی، یا ترکیبی از نیروی مکانیکال و دستگاههایی که یک اثر و نتیجه مشخص به همراه دارند، باشد. لازم به تأکید است که در یک ماشین، لزوماً باید قطعات و اجزا، با یکدیگر در تعامل باشند (معمولاً به صورت پویا) و در غیر این صورت، ممکن است بخشی از یک محصول ساختهشده تلقی شوند. به عبارت دیگر، در صورتی که قطعات فقط با یکدیگر در ارتباط بوده و تعامل آنها دارای یک عملکرد مشخص بهعنوان خروجی نباشد، ماشین محسوب میشوند. نمونههای بسیاری از ماشینهای پتنت شده وجود دارد که برای مثال، میتوان به موتور بخار، ماشینهای دوزندگی و تلویزیون اشاره نمود. برای مثال، پتنت به شماره «US20130020179 A1»، یک ماشین انتقالدهنده مارپیچی را معرفی مینماید که در زمره پتنتهای یوتیلیتی طبقهبندی میگردد. دقت نمایید که مدارهای الکترونیکی نیز با وجود نداشتن قطعات متحرک، جزئی از ماشینها بهحساب میآیند.
۲. یک محصول ساختهشده:
یک محصول ساختهشده که اصطلاحاً «Manufacture» نامیده میشود، از دیگر مواردی است که قابلیت ثبت بهعنوان یک یوتیلیتی پتنت را دارد. دیوان عالی آمریکا، در توصیف این نوع از اختراعات میگوید: «ساخت با استفاده از مواد خام اولیه و یا مواد آمادهسازی شده، از طریق شکل دادن، تغییر در کیفیت و خواص که میتواند بهصورت دستی یا ماشینی انجام گیرد.»
این تعریف، نمایانگر تولید یک محصول یا کالای ملموس است که ممکن است یک چکش، یک صندلی، کفش و حتی پد موس را شامل شود. محصولات ساختنی، ممکن است دارای قطعات مختلفی باشند که البته تعاملات بین قطعات، عموماً بهصورت استاتیک صورت میپذیرد. برای مثال، پتنت به شماره «US8769844 B2» که در سال ۲۰۱۳ میلادی از سوی نایک به ثبت رسیده است، نوعی کفش مخصوص با قابلیت پوشاندن خودکار مچ پا و تنظیم جای پا در آن را توصیف مینماید.
۳. یک فرآیند یا روش انجام کار:
اختراعاتی که مبتنی بر معرفی یک روش جدید، شامل مجموعهای از فرآیندها و رویههای منظم برای رسیدن به یک نتیجه مشخص هستند، قابلیت ثبت بهعنوان یک یوتیلیتی پتنت را دارا خواهند بود. این دسته از اختراعات که میتوان آنها را در یک دسته کلی و وسیع، تحت عنوان «روش یا فرآیند انجام کار» یا «Process / Method» جای داد، معمولاً به یک روش مشخص، برای استفاده از یک محصول، دستیابی به یک نتیجه مشخص و یا مجموعهای از فرآیندهای مرتبط با مراحل تولید، اشاره دارند. لازم به ذکر است که پتنتهای به ثبت رسیده در زمینه یک روش یا فرآیند، حفاظت را برای مجموعه کلی روش یا فرآیند به همراه داشته و هیچیک از مراحل جزئی را شامل نمیشود. یک مثال برای این دسته از یوتیلیتی پتنتها، پتنت با شماره «US20170367360» است که مبتنی بر معرفی روشی جدید برای تولید محصولات تخمیر شده از شیر است. این پتنت، در ژانویه سال ۲۰۱۶ میلادی، از سوی یک شرکت دانمارکی «DuPont» بهعنوان یک بازیگر پیشرو در فناوریهای زیستی به ثبت رسیده است.
۴. ترکیبی از مواد:
در قانون ثبت اختراعات آمریکا، ترکیب مواد، یکی از چهار دسته اصلی از مواردی است که میتواند بهعنوان یک یوتیلیتی پتنت به ثبت برسد. دیوان عالی این کشور، «Composition of Matter» را به معنای «تمامی ترکیبات دو یا چند ماده و نیز، هر نوع شیء کامپوزیتی» میداند که میتواند ناشی از ترکیب مواد شیمیایی و یا مخلوطی مکانیکی از مواد مختلف باشد، فارغ از اینکه این مواد، گازها، مایعات، پودرها و یا جامدات را شامل شوند. البته این تعریف، تا حدی با ابهام روبرو است، چرا که بسیاری از محصولات تولیدی، نظیر یک تکه تخته سه لا، پیادهرو بتونی، یک جاده، یک وان حمام فایبرگلاس و حتی یک تخته آشپزخانه را با این تعریف میتوان یک محصول کامپوزیتی دانست. در هر صورت، شرط اصلی برای اینکه یک ترکیب جدید را بتوان یک یوتیلیتی پتنت دانست، این است که از دو یا چند ماده و طی یک فرآیند مکانیکی یا شیمیایی تشکیل شده و خواص حاصل از آن، با هیچیک از مواد تشکیلدهنده به صورت مجزا، یکسان نباشد.
یک نمونه مشهود از «US» پتنتهای مرتبط با ترکیبات مواد، پتنت با شماره «US2408345A» است که به ترکیبات شیمیایی جدید و روش ساخت ترکیبات دارویی میپردازد. این پتنت، در آوریل سال ۱۹۴۲ میلادی، با عنوان «Composition of matter and method» و از سوی «شلتون رابرتز» به ثبت رسیده است.
جالب است که اخیراً، صحبتهایی پیرامون اینکه آیا میکروارگانیسمهای زنده را نیز میتوان بهعنوان یک ترکیب جدید از مواد در نظر گرفت یا خیر، مطرح شده است. البته بحثها در این زمینه، قدمتی بیش از دو دهه داشته و نمونه معروف آن را میتوان موش هاروارد بهعنوان یک پستاندار غیرانسانی ترکیبشده از طریق دستکاری سلولهای ژنی (پتنت ثبت شده در ژوئن ۱۹۸۴ میلادی به شماره «۴۷۳۶۸۶۶») دانست.