مقدمه
با وجود تاریخچه طولانی نظام ثبت اختراع در دنیا که به حدود قرن ۱۶ میلادی باز میگردد، گسترده شدن ساز و کارهای مربوط به ثبت اختراع در اکثر کشورهای دنیا، امری طبیعی به نظر میرسد. با این همه، آشنایی با اصول و کارکردهای نظام ثبت اختراع در ایران، به اندازه کافی شناخته نشده است.
پیش از ورود به مبحث ثبت اختراع، ابتدا بایستی تعریفی از اختراع ارائه داده و مشخص نمود که به چه مواردی گواهی ثبت اختراع اعطا میگردد. در بسیاری از موارد، کلماتی مانند نوآوری (Innovation)، اختراع (Invention) و پتنت یا گواهی ثبت اختراع (Patent)، به اشتباه با یک بار معنایی مشابه به جای یکدیگر مورد استفاده قرار میگیرند.
عبارت نوآوری، مفهوم گستردهای داشته و به پیادهسازی یک ایده و فکر جدید اشاره دارد که میتواند باعث افزایش ارزش فناوریها و محصولات موجود، شود. غالباً، نوآوری، بهبود و ایجاد موفقیت بیشتر را برای محصولات عرضه شده در بازار دنبال مینماید.
اختراع به معنی ساخت و تولید یک محصول جدید است که پیشتر به صورت فکری ناب و یا یک تئوری کارآ به نظر میرسیده است. بیشتر اختراعات، از دل مراکز علمی، مانند مراکز تحقیق و توسعه شرکتها، پژوهشگاهها و دانشگاهها، یا به صورت یک فعالیت انفرادی توسط افراد خلاق ظهور میکنند. البته تعاریف قانونی و حقوقی نیز برای اختراع وجود دارد. به طور مثال، در قانون ثبت اختراع ایران، تعریف اختراع عبارت است از: "نتیجه فکر فرد یا افراد که برای اولین بار فرآیند یا فرآوردهای خاص را ارائه نموده و مشکلی را در یک حرفه، فن، فناوری، صنعت و مانند آنها حل مینماید."
اما پتنت یا گواهی ثبت اختراع، از طرف نهادهای حاکمیتی به ابداعاتی اعطا میگردد که در قالب یک درخواست ثبت اختراع، به این ادارات ارائه میشود و ادارات ثبت اختراع، با توجه به شرایط قانونی تعریف شده برای تعیین اختراع، آن درخواست را قابل ثبت تشخیص میدهند.
در واقع، هر محصول ساخته دست بشر، الزاماً اختراع نیست و برای اینکه اختراع تلقی شود، باید شرایطی داشته باشد. مسئولیت ادارات ثبت اختراع، بررسی این شرایط است. لذا در این مقاله هر زمان از واژه اختراع استفاده گردید، منظور، ابداعاتی است که از نظر ادارات ثبت اختراع، شرایط احراز ثبت را به عنوان اختراع دارا بوده و در نتیجه، گواهی ثبت اختراع یا پتنت نیز به آن اعطا میگردد.
لزوم وجود نظام ثبت اختراع
اولین سؤالی که ممکن است به ذهن مخاطبین برسد، لزوم وجود یک نظام ثبت اختراع است. برای پاسخ به این سؤال، باید به نیازهای وجود چنین نظامی توجه نمود. انسان در قرنهای گذشته، دستاوردهای فنی، پزشکی، دارویی و علمی زیادی داشته است؛ ترکیبی مانند بتن، در رم باستان اختراع شد. ابزارآلات جراحی، در بقایای شهر سوخته دیده شد. صنعتگران قدیمی ژاپنی، به آلیاژهای فولادی مقاوم در ساخت شمشیر رسیدند. ایرانیان در عهدهای قدیم تکنیکهای انتقال آب و کنترل سیلاب، ساخت پل و ابنیه مهندسی و ساخت داروهای مختلف را توسعه دادند. با این وجود، این دستاوردها طی قرون مختلف، منجر به پیشرفت سریع و همه جانبه جوامع نشده بود. در واقع، یکی از دلایل عدم پیشرفت جوامع قدیم، عدم نوآوری و توسعه بیشتر فناوریها، به دلیل عدم افشای رازهای فنی آنها بوده است. از طرف دیگر، به منظور حفظ منافع (مادی و غیرمادی) یک فناوری و ایجاد انحصار در تولید، اطلاعات به صورت محرمانه و موروثی در یک خانواده منتقل میشد. نتیجه این رویکرد، عدم پیشرفت و توسعه فنی آن فناوری، به دلیل محصور بودن در میان افراد معدود و همچنین خطر از بین رفتن فناوری در نتیجه جنگها، بلایای طبیعی و ... بود.
با بلوغ بیشتر جامعه بشری و همزمان با دوره رنسانس، یعنی حدوداً در ۳۰۰ الی ۴۰۰ سال اخیر، توسعه فناوری را شاهد هستیم که یکی از دلایل آن، ایجاد نظامهایی مانند نظام ثبت اختراع در کنار تغییر نگرشها در سایر رویکردهای مربوط به توسعه دانش است. بایستی این سؤال را در نظر داشت که اگر مخترعین بزرگ جهان، جزئیات اختراعات خود را در اختیار جامعه قرار نمیدادند، آیا اکنون شاهد توسعه فناوریهایی مانند ابزارهای الکترونیکی، مخابرات و حمل و نقل به شکل امروزی بودیم؟
در واقع، به دلیل وجود نظام ثبت اختراع، مخترعین در عین حفظ حقوق خود، جزئیات فنی اختراع را در اختیار جامعه قرار میدهند. نظام ثبت اختراع، یک قرارداد اجتماعی دو طرفه، بین جامعه (حاکمیت) و مخترع است. در واقع، زمانی که مخترع درخواست ثبت اختراع خود را به ادارات ثبت اختراع میدهد، وارد یک قرارداد دو جانبه شده که از یکسو، مخترع اقدام به افشای دستاورد فنی خود برای جامعه نموده و در مقابل، جامعه در قالب حاکمیت، حق انحصار بهرهبرداری از آن اختراع را به مدت مشخصی برای مخترع محفوظ میدارد و پس از اتمام آن دوره (معمولاً حداکثر ۲۰ سال)، دانش فنی به عنوان دارایی عمومی (Public Domain) برای همگان قابل استفاده خواهد بود.
با این تعریف، مشخص میگردد که افشا، ذات یک درخواست ثبت اختراع است. در صورتی که به هر دلیل، در مستندات ثبت اختراع، از بیان کامل و واضح جزئیات فنی اختراع اجتناب گردد، در واقع یک طرف این قرارداد نقض شده و در نتیجه، پتنت یا گواهی ثبت اختراع، در هر زمان قابل ابطال است. البته حدود افشا و شرایط تأیید افشا، بر اساس قوانین مشخص است و تفسیر آن، توسط افراد خبره انجام میگیرد. بر این اساس است که توصیفنامه اختراعات و جزئیات فنی آن، درست مانند اطلاعات زمین و یا ملکی که حدود عرصه و عیان آن کاملاً در سند معلوم است، در بخش ادعانامه ارائه شده و در دسترس عموم قرار می گیرد.