مقدمه
ثبت یک دستاورد فنی یا نوآوری بهعنوان یک پتنت، نیازمند احراز مجموعهای از شرایط و بررسیهای دقیق توسط دفاتر ثبت اختراع مربوطه بوده که با توجه به قوانین ثبت اختراع در هر یک از کشورها، میتواند متفاوت از دیگری باشد. دفتر ثبت اختراع کشوری که متقاضی نسبت به ثبت درخواست خود در آن اقدام نموده است، اختراع را از جنبههای گوناگون، اعم از موضوع مناسب، نو بودن، گام ابتکاری، کاربرد مناسب و ... مورد بررسی قرار داده و پس از تأیید احراز تمامی این شرایط، گواهی ثبت اختراع به متقاضی اعطا میگردد. البته باید توجه داشت که با تمامی تفاوتهای نظام اجرایی و مصادیق در کشورهای مختلف، چهارچوب شرایط و الزامات پتنت، بر مبنای معاهدات بینالمللی که کشورها در آنها عضویت دارند، تعیین میگردد. از مهمترین این معاهدات، میتوان به کنوانسیون پاریس و موافقتنامه «TRIPS» اشاره نمود. در ادامه، با شرایط احراز پتنت، بیشتر آشنا خواهیم شد.
شرایط و الزامات پتنت
بهطور کلی، شرایط احراز پتنت را میتوان به دو دسته اصلی «شرایط رسمی» و «شرایط ماهوی» تقسیم نمود. شرایط رسمی، به مجموعهای از ویژگیهای مدنظر دفاتر ثبت اختراع و الزامات اجرایی مورد نظر در آن دفتر اشاره داشته، در حالی که در شرایط ماهوی، به ویژگیهای اصلی و ذاتی اختراع پرداخته میشود. در این بخش، هر یک از شرایط رسمی و ماهوی، به تفکیک معرفی میگردند.
الف) شرایط رسمی «Formality Requirements»:
هر یک از دفاتر ثبت اختراع (ملی یا منطقهای)، بر اساس قوانین و مقررات خود و الزامات شکلی موجود در دستورالعملها و قوانین ثبت اختراع، شرایطی را برای بررسی درخواست ثبت شده، مشخص میکنند. این شرایط، به صورت کلی عبارتند از:
۱. افشای کامل «Disclosure of Invention»: یک اختراع یا فناوری پتنت شده، حقوقی انحصاری به مخترع یا صاحبامتیاز پتنت اعطا میکند که بر اساس آن، میتوان دیگران را از ساخت، استفاده، واردات و فروش اختراع منع نمود. این حقوق انحصاری، میتواند انگیزهای فراوان به مخترعین، محققین و شرکتهای فناور بخشیده تا سرمایهگذاریهای خود در فعالیتهای تحقیق و توسعهای را افزایش دهند. اما در سوی دیگر ماجرا، منافع و مزایای عمومی قرار داشته که میبایست به نحوی متعادل گردد. ساز و کار بهرهمندی عموم مردم از اختراع یا نوآوری، «الزام افشاء» نامیده میشود که بر مبنای آن، در ازای حقوق انحصاری اعطا شده، مخترع موظف است تا تمامی اطلاعات مرتبط با اختراع خود را، به صورت کامل افشاء نماید. با این کار، اشاعه و ترویج نوآوری تسهیل شده و انتقال فناوری، سادهتر انجام میگیرد.
۲. اولویت در ثبت «First to File»: بر اساس این الزام، فردی که زودتر اقدام به ثبت درخواست خود در سیستم پتنت نماید، در اولویت نخست برای بهرهمندی از حقوق انحصاری ثبت اختراع قرار خواهد گرفت. بر اساس این الزام که جایگزین سیستم اولویتگذاری قبلی، یعنی اولویت در اختراع «First to Invent» شده است، اولین فردی که تقاضانامه مربوط به یک اختراع را ثبت نموده باشد، گواهی ثبت اختراع را دریافت مینماید.
۳. رعایت حق تقدم «Priority Date»: بر مبنای بندهای مندرج در قوانین ثبت اختراع و معاهدات بینالمللی، بهویژه کنوانسیون پاریس، فرد متقاضی میبایست سقف زمانی مرتبط با حق تقدم در ثبت اختراع را رعایت نماید. بر اساس کنوانسیون پاریس: «هر متقاضی ثبت اختراع که پیشتر اختراع خود را در یکی از کشورهای عضو این کنوانسیون به ثبت رسانیده باشد، حداکثر ۱۲ ماه فرصت خواهد داشت، تا برای ثبت همان اختراع در سایر کشورهای عضو، اقدام نماید.»
این الزام زمانی، به فرد متقاضی که پیشتر، اختراعی را در یک کشور خاص به ثبت رسانده است، این اجازه را خواهد داد تا برای ثبت آن در کشور ثانی نیز، تقاضانامهای با همان تأثیر تقاضانامه اولیه، ثبت نماید. در زمان ثبت درخواست ثانویه، متقاضی میبایست تقدم تقاضانامه اول را اعلام نموده، تا از حق تقدم ۱۲ ماهه برخوردار گردد. با اعطای حق تقدم، تاریخ ثبت تقاضانامه اول، بهعنوان تاریخ ثبت مؤثر در نظر گرفته شده و مزایای ذیل را به همراه خواهد داشت:
- تقاضانامههایی که پس از تاریخ مذکور، توسط سایر متقاضیان برای این اختراع ثبت شده باشد، فاقد اعتبار خواهند بود.
- مرجع مورد نظر برای دانش پیشین در بررسی الزامات نوآوری و گام ابتکاری برای تقاضانامه دوم، از تاریخ ثبت تقاضانامه اولیه لحاظ میگردد.
۴. اختراع واحد «Unity of Invention»: بر اساس این الزام، مخترع در قالب یک درخواست ثبت اختراع، تنها میتواند برای ثبت یک موضوع اقدام نماید و ارائه چند موضوع مختلف در قالب یک تقاضانامه، مجاز نخواهد بود. الزام اختراع واحد، در قوانین ثبت اختراع اکثر کشورها، به عنوان یک پارامتر ضروری شناخته میشود که بر اساس آن، تقاضا بایستی مربوط به یک اختراع واحد بوده و یا شامل مجموعهای از اختراعاتی باشد که با ایجاد ارتباط فیمابین آنها، نسبت به ارائه یک اختراع کلی اقدام شده باشد.
باید توجه داشت که الزاماً شرایط رسمی در تمامی کشورها یا دفاتر منطقهای ثبت اختراع یکسان نبوده و برای اطلاع دقیق از شرایط فوق در هر دفتر، باید به قوانین ثبت اختراع آن دفتر خاص مراجعه نمود. علاوه بر این، هر کشوری از یک ساز و کار اجرایی منحصر به خود استفاده میکند. بهترین مثال برای این موضوع، زبان مورد استفاده در نگارش اسناد پتنت است. معمولاً در کشورهای مختلف، زبان متن درخواست یا تقاضانامه پتنت، زبان یا زبانهای رسمی آن کشور بوده و متقاضی باید این الزام را رعایت نماید.
لازم به ذکر است که در اغلب کشورهای جهان، افرادی تحت عنوان وکیل پتنت، دورههای خاصی را تحت نظر دفتر مالکیت فکری و یا ثبت اختراع آن کشور گذرانده که به آنها این قابلیت را میدهد تا متن اختراعات و اسناد مورد نیاز برای آن را، منطبق بر الزامات فنی و حقوقی تهیه نموده تا از ایجاد مشکلات آتی در حین فرایند ثبت و بررسی تقاضانامه جلوگیری به عمل آورده و در مراحل بعدی، به منظور استفاده از حقوق ناشی از فناوری حفاظت شده در این پتنت در دادگاههای حقوق مالکیت فکری، بتوان اقدامات متقاضی را انجام داد.
ب) شرایط ماهوی «Substantive Requirements»:
یک اختراع یا دستاورد فنی، برای آنکه بتواند بهعنوان پتنت به ثبت برسد، میبایست برخی از شرایط و ویژگیهای ذاتی را به همراه داشته باشد. این الزامات که تحت عنوان «شرایط اساسی» یا اصطلاحاً «Patentability» نامیده میشوند، عمدتاً شامل چهار مورد زیر است:
۱. موضوع مناسب و قابل ثبت «Subject Matter»: بر اساس این الزام، هر موضوعی قابلیت پتنت شدن را دارا نبوده و برخی موضوعات بسته به قوانین هر کشور، با محدودیتهایی همراه میباشند. برای مثال، تولیدات و مفاهیم انتزاعی، مانند نظریههای علمی، فرمولهای ریاضی و نیز، آثار هنری، نظیر کتابها و مجسمهها، قابلیت ثبت در سیستم پتنت را ندارند. در قانون جمهوری اسلامی ایران نیز، به صراحت موضوعات غیر قابل ثبت معرفی شدهاند که از مهمترین آنها، میتوان به اختراعاتی که بهرهبرداری از آنها خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی و اخلاق حسنه باشد، اشاره نمود.
۲. دارا بودن کاربرد صنعتی یا سودمند بودن «Industrial Application»: هر ایده نوآورانه، برای موفقیت در تجاریسازی و عرضه به بازار، میبایست درجاتی حداقلی از کاربرد و مفید بودن را به همراه داشته باشد. این اصل بدیهی و بسیار مهم، اساس و پایه الزام کاربرد صنعتی یا سودمندی در سیستم ثبت اختراع را تشکیل میدهد. این الزام، در سیستم پتنت آمریکا بهعنوان یکی از معتبرترین سیستمهای ثبت اختراع جهان، تحت عنوان الزام سودمندی یا «Usefulness» شناخته میشود.
۳. نوآوری «Novelty»: یکی دیگر از الزامات ثبت اختراع، الزام تازگی یا نوظهور بودن اختراع است. جدید بودن اختراع، به این معنا است که در مجموعه دانش حال حاضر (در زمان ثبت اختراع) که اصطلاحاً «دانش پیشین» یا «Prior Art» نامیده میشود، وجود نداشته باشد. هر گونه ارائه شفاهی یا کتبی از فناوری یا نوآوری جدید، تا قبل از ثبت درخواست در سیستم پتنت، میتواند تازگی و جدید بودن اختراع را زیر سؤال ببرد. لازم به تأکید است که در ارزیابی الزام نوآوری، بررسی جهانی مدنظر بوده و زمانی که از نوآوری یک اختراع صحبت میشود، منظور در نظر گرفتن تمام اختراعات و دستاوردهای موجود در جهان است، حتی اگر هدف از ثبت اختراع، محافظت از آن در یک کشور خاص باشد.
۴. دارا بودن گام ابتکاری یا غیر بدیهی بودن «Inventive Step»: یک اختراع برای آنکه قابلیت ثبت در سیستم پتنت را داشته باشد، باید درجهای از خلاقیت و دستاوردهای فنی (حداقلی از تغییرات نسبت به دانش پیشین) را در خود داشته باشد که یک فرد با مهارت معمول در حوزه فنی مرتبط با اختراع، با استفاده از دانش پیشین، قادر به استنتاج و دستیابی به آن نباشد. به عبارت بهتر، آمیختن بدیهی چند اختراع یا نوآوری دیگر، بهطوری که فرد ماهر در آن حوزه آن را کاملاً بدیهی بداند، دارای گام ابتکاری نبوده و موجب رد شدن درخواست ثبت اختراع خواهد شد.