هنگامی که نام اختراع و حفاظت از آن به میان میآید، اغلب مردم به یوتیلیتی پتنت که برای یک فرآیند، یک دستگاه، یک محصول یا ترکیب جدیدی از ماده بکار میرود، فکر میکنند. این در حالی است که یکی دیگر از انواع پتنت، به نام پتنتهای طراحی یا «Design Patent» نیز وجود دارد که تحت شرایط خاص خود، بسیار ارزشمند خواهد بود. نمونههایی در سالهای اخیر مشاهده شده است که نقض یک پتنت طراحی، میتواند خسارات فراوانی برای یک شرکت به بار آورد. برای مثال، سامسونگ بابت نقض پتنتهای طراحی مرتبط با دستگاههای تلفن همراه هوشمند، ملزم به پرداخت غرامتهای سنگین به رقیب اصلی خود، اپل شده است. در یک نمونه از مجادلات حقوقی مذکور، حکم صادر شده بالغ بر ۹۰۰ میلیون دلار بوده است.
پتنتهای طراحی، به ابتکارات و نوآوریهای مرتبط با طراحی، اعم از ساختار و طراحی یک محصول، یک طرح زینتی و ... اشاره دارد. بنا به تعریف دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا «USPTO» از پتنتهای طراحی، در یک پرونده پتنت طراحی، موضوع یا «Subject Matter» ادعا شده، شامل یک طراحی است که در ساخت یک چیز یا بخشی از آن، بکار گرفته میشود. از آنجا که طراحی، بیشتر به ظاهر و نوع پیکربندی آن تأکید دارد، این دسته از پتنتها، بیشتر برای ثبت نوآوریهای شکلی، یا نوع طراحی یک شیء، طراحیهای زینتی مرتبط با سطوح و یا ترکیبی از این دو بکار گرفته میشود. از نمونههای مشهور پتنتهای طراحی، میتوان به مجسمه آزادی آمریکا در سال ۱۸۷۹ میلادی (مخترع: فردریک آگوستو بارتولدی)، طراحی انحصاری بطری کوکاکولا در سال ۱۹۱۵ میلادی (مخترع: الکساندر ساموئلسون) و نیز طراحیهای مرتبط با جواهرات زینتی، اتومبیل، مبلمان، بستهبندیها، فونتها و حتی آیکونهای کامپیوتری و ایموجیها «Emojis» اشاره نمود. لازم به ذکر است که اولین پتنت طراحی آمریکا، در نهم نوامبر سال ۱۸۴۲ میلادی، توسط جرج بروس، برای شکل چاپ و فواصل (فونتها) به ثبت رسید. نکته جالبتوجه این است که با وجود تصویب و آغاز بکار سیستم پتنت آمریکا از سال ۱۷۹۰ میلادی، تقریباً ۵۰ سال طول کشید تا اولین پتنت طراحی به ثبت برسد. از زمان ثبت اولین پتنت طراحی در سیستم پتنت آمریکا و طی گذشت یک سال از آن، تنها ۱۳ پتنت طراحی دیگر از سوی «USPTO» تأیید و گرنت شد که در مقایسه با نرخ ثبت و گرنت یوتیلیتی پتنتها بسیار ناچیز بود. البته در طی سالهای اخیر، این روند تغییر یافته و امروزه، پتنتهای طراحی بهعنوان یک ابزار کارآ برای حفاظت از طراحیهای نوآورانه بکار گرفته میشود.
برای واجد شرایط شدن یک طرح بهعنوان یک پتنت طراحی، موضوع باید کاملاً جدید باشد. به عبارت دیگر، هیچ طراحی مشابهی در دانش پیشین وجود نداشته باشد و علاوه بر آن، استانداردهای تزئینی «Ornamental Standards» را احراز نماید. این ویژگیهای تزئینی، میبایست کاملاً در محصول و در هنگام استفاده قابلرؤیت باشد و اگر قابلمشاهده نباشند، طرح مذکور را نمیتوان بهعنوان یک پتنت طراحی به ثبت رسانید. نکته دیگری که باید مدنظر قرار گیرد، زیباییشناسی و مفهوم هنری است که باید در درخواست ثبت طراحی، حداقلی از آن وجود داشته باشد. علاوه بر موارد مذکور که به جنبه طراحی و زیباییشناسی اختراع اشاره دارد، دو شرط اساسی دیگر نیز وجود دارد:
- طراحی میبایست صنعتی بوده و مواردی نظیر نقاشی یا مجسمهسازی، دارای شرایط لازم برای ثبت بهعنوان یک پتنت طراحی نیستند.
- طراحی نباید بر عملکرد تأثیرگذار باشد؛ به عبارت دیگر، اگر طراحی بهطور کاملاً آشکار بر عملکرد دستگاه اثر بگذارد، این طراحی قابلیت جداسازی و تمایز از کارکرد را نداشته و واجد شرایط حفاظت بهعنوان یک پتنت طراحی نخواهد بود (البته چنین مثالی ممکن است واجد شرایط برای ثبت بهعنوان یک یوتیلیتی پتنت باشد).
اگر بخواهیم به تفاوتهای اصلی یک پتنت طراحی و یک یوتیلیتی پتنت اشاره کنیم، میتوان گفت که بر اساس بخش «35U.S.C.101» قانون پتنت آمریکا، یک یوتیلیتی پتنت، از نحوه استفاده و کارکرد یک چیز جدید محافظت مینماید؛ در حالی که بر اساس بخش «35U.S.C.171» این قانون، یک پتنت طراحی، برای محافظت از آنچه که در ظاهر چیز جدیدی به نظر میرسد، قابل استفاده است. همین تمایز، موجب میشود تا برخی تفاوتها در فرآیند ثبت، انتشار و نگهداری از پتنت به وجود آید. برای مثال، پتنتهای طراحی تنها یک ادعا را شامل شده و ادعای مذکور، بهطور عمده از طریق تعدادی نقشه دقیق مرتبط با آن، توصیف و تشریح میشود. این در حالی است که در پروندههای مرتبط با یوتیلیتی پتنت، میتوان چندین ادعا را برای معرفی فناوری و محافظت از آن مطرح نمود. برخلاف یوتیلیتی پتنتها، هزینههای نگهداری دورهای برای پتنتهای طراحی وجود ندارد. همچنین، درخواست همزمان ثبت یوتیلیتی پتنت در چند کشور مختلف از طریق پیمان «PCT» امکانپذیر است، در حالی که درخواست بینالمللی ثبت پتنت طراحی، ذیل توافقنامه لاهه «Hague Agreement» انجام میگیرد.
بازه زمانی اختصاص یافته برای حقوق انحصاری ناشی از ثبت پتنتهای طراحی، در مقایسه با دیگر انواع پتنت تا حدی کوتاهتر بوده و برابر با ۱۴ سال است. نقشهها و طراحیهای مندرج در پرونده نیز میبایست عاری از هرگونه کاراکتر مرجع و کاملاً شفاف و با وضوح بالا باشد. این امر، از این جهت که طراحیها و نقشههای فوق، دامنه حفاظت را مشخص مینمایند، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
یک پرسش رایج که ممکن است به ذهن بسیاری از طراحان خطور نماید، تفاوتهای بین کپیرایت و پتنتهای طراحی است. یک طراح جواهرات را در نظر بگیرید که نگران تقلید از طرحهای نوآورانه خود است. بهترین ابزار برای محافظت از ابداع وی چیست؟ چه تفاوتهایی بین محافظتهای حاصل از کپیرایت و سیستم پتنت وجود دارد؟ مزایا و معایب هر یک از روشهای فوق چیست؟ اینها سؤالاتی است که برای انتخاب یکی از این دو گزینه، باید به دقت آنها را بررسی نمود. در حالت کلی، مجموعه حفاظتهای ناشی از ثبت یک پتنت طراحی، گستردهتر و قویتر از حفاظتهای مرتبط با قانون کپیرایت است. عمده دلیل این تفاوت، به این نکته باز میگردد که شما نیاز به اثبات این امر که خریدار جواهرات، آنها را از شما خریده و سپس از آنها تقلید نموده است، ندارید. صرفاً کافی است که شما طرح جواهرات خود را بهعنوان یک پتنت طراحی به ثبت رسانیده باشید و دو طرح شما و خریدار، مشابه باشند. همین شباهت برای اثبات نقض پتنت کافی است. البته باید خاطرنشان ساخت که استفاده از کپیرایت نیز دارای مزایای دیگری است. برای مثال، کپیرایت بهطور خودکار اعمال میشود و شما نیازی به ثبت اولیه نخواهید داشت، این در حالی است که پتنت طراحی نیاز به طی نمودن فرایند ثبت را دارد. همچنین، در هنگام درخواست اعمال حقوق کپیرایت، حفاظتهای کپیرایت، برای مدتزمان ۷۰ سال اعتبار داشته و در مقابل، پتنتهای طراحی، تنها ۱۴ سال از تاریخ ثبت درخواست، معتبر هستند. اگر بخواهیم بهطور خلاصه به پرسش نخستین، مبنی بر مقایسه کپیرایت و پتنت طراحی پاسخ دهیم، میتوان چنین گفت که دریافت حقوق انحصاری یک طرح نوآورانه از طریق یک پتنت طراحی گرنت شده، تا حدی دشوارتر و همراه با هزینه بیشتر در مقایسه با کپیرایت خواهد بود، اما در صورت دستیابی به آن، مجموعه حفاظتهای حاصل، بسیار ارزشمندتر از حقوق کپیرایت است. در پایان، باید به این نکته نیز اشاره نمود که تمامی طرحهای نوآورانه، تحت پوشش کپیرایت نبوده و از سوی دیگر، هر طرحی را نمیتوان در سیستم پتنت به ثبت رسانید. پس جدا از مزایا و معایب اشارهشده، به امکانپذیری گزینه انتخابی نیز باید توجه داشت.