ثبت اختراعاتی نظیر یک دستگاه یا یک فرآیند تولید جدید در سیستم پتنت و حفاظت از آن، تا حدی معمول و به ذهن همه آشنا است، ولی بسیاری از مردم نمیدانند که یک گونه گیاهی را نیز میتوان بهعنوان پتنت به ثبت رسانیده و از مزایای انحصاری آن استفاده نمود. در این نوشتار، مروری اجمالی بر پتنتهای گیاهی یا «Plant Patent» داشته و سعی خواهد شد تا درک بهتری از این نوع از پتنت و تفاوتهای آن با دیگر انواع پتنت (یوتیلیتی پتنتها و پتنتهای طراحی) فراهم گردد.
بنا بر قانون اختراعات آمریکا مندرج در بند «35U.S.C.161»، از سال ۱۹۳۰ میلادی، امکان ثبت گونههای گیاهی جدید بهعنوان یک پتنت، برای مخترعین و نوآوران فعال در حوزه کشاورزی و پرورش گیاهان فراهم گردید. اولین «US» پتنت مرتبط با گونههای گیاهی، در ۱۸ اوت سال ۱۹۳۱ میلادی، توسط «هنری بوسنبرگ»، برای نوعی گیاه رونده با گلهای زردرنگ، به نام «New Dawn» به ثبت رسید. طبق این قانون، هرگاه یک مخترع، وارث وی و یا یک ثبتکننده درخواست، گیاهی جدید و متمایز از گونههای گیاهی موجود تولید نماید، این گیاه را میتواند بهعنوان یک پتنت گیاهی به ثبت برساند و از آن، در مقابل بهرهبرداریهای غیرمجاز دیگران، محافظت نماید. حق مالکیت این نوع پتنتها، به مدت ۲۰ سال از تاریخ ثبت، اعتبار داشته و حق تولید، ارائه، فروش و تکثیر گیاه و نیز واردات آن به خاک آمریکا، در اختیار مالک پتنت خواهد بود. لازم به ذکر است، جلبکها و قارچها نیز در این قانون، جزئی از گیاهان محسوب میشوند، اما باکتریها، مشمول آن نخواهند بود.
بنا بر آمارهای مختلف، تعداد پتنتهای گیاهی به ثبت رسیده در مقایسه با دیگر انواع پتنت و بهویژه یوتیلیتی پتنتها، بسیار ناچیز است. برای مثال، در سال ۲۰۱۲ میلادی، ۵۷۶۷۶۳ پرونده ثبت اختراع تشکیل شده است که از این تعداد، تنها ۱۱۴۹ مورد، به پتنتهای گیاهی مربوط بوده است. همچنین، «USPTO» در سال ۲۰۱۶ میلادی، تنها ۸۰ پتنت گیاهی گرنت شده داشته است و مجموع پتنتهای گرنت شده گیاهی این نهاد از دهه ۱۹۳۰ میلادی به اینسو، در حدود ۶۰۰۰ پتنت است.
یک پتنت گیاهی، باید الزامات عمومی مرتبط با ثبت اختراع را احراز نماید. علاوه بر این، گیاه میبایست در حالت «Asexual»، یعنی تکثیر گیاه بدون استفاده از بارورسازی بذرها تولید شده باشد، تا اطمینان حاصل شود که یک نسخه دقیق ژنتیکی از گیاه، تولید شده است. برای مثال، سیبزمینی یا دیگر گیاهانی که از غدههای خوراکی «Edible Tuber» حاصل میشوند، نمیتوانند بهعنوان یک پتنت گیاهی به ثبت برسند. به عبارت دیگر، گیاهانی که تنها به دلیل شرایط رشد و باروری خاک، منحصربهفرد هستند، نمیتوانند بهعنوان یک پتنت گیاهی به ثبت برسند.
از جمله پارامترهای مهم مورد نظر در ارزیابی یک پتنت گیاهی، این است که گیاه جدید، بایستی دارای ویژگیهای متفاوتی در مقایسه با گیاه اصلی بوده و این ویژگیها را در خود حفظ نماید. علاوه بر این، تولید گیاه جدید، میبایست به کمک یک فرایند یکسان و ثابت، قابل دسترسی باشد و ویژگیهای منحصربهفرد گیاه جدید در نتیجه این فرایند همواره حاصل گردد. فردی که در پرونده ثبت اختراع، بهعنوان مخترع گونه گیاهی جدید معرفی میشود، میبایست در فرآیند کشف، توسعه و شناسایی گیاه، دخیل باشد و گیاه مدنظر، میبایست تا قبل از ثبت درخواست، در معرض استفاده عمومی و یا فروش قرار نگرفته باشد. همچنین، در این نهاد، نوعی طبقهبندی برای گونههای گیاهی وجود دارد که تحت عنوان «PLT Class for Plant Patent» در دسترس کاربران قرار گرفته است.
یکی از نکاتی که مخترعین و نوآوران فعال در زمینه تولید و عرضه گیاهان میبایست به آن توجه داشته باشند، راهکارهای متنوع حفاظت از گونههای گیاهی جدید و ابداعات و اختراعات مرتبط با آنها است. برای مثال، در سیستم پتنت آمریکا، سه راهکار عمده، برای محافظت از گیاهان وجود دارد که به ترتیب عبارتند از: گواهی حفاظت از تنوع گیاهی «Plant Variety Protection-PVP»، یوتیلیتی پتنتها و پتنتهای گیاهی. در گواهیهای مرتبط با حفاظت از تنوع گیاهی، گونههای تکثیرشده «Sexual»، مورد حفاظت قرار میگیرند. این نوع از حفاظت، دارای هیچگونه ادعایی نبوده و حقوق انحصاری، شامل فروش، بازتولید و واردات را در اختیار دارنده قرار میدهد که البته، برخی موارد استثناء، در مورد انجام فعالیتهای تحقیقاتی و ذخیرهسازی بذر برای استفاده در زمینهای کشاورزی نیز وجود دارد. مدت حفاظت، برابر با ۱۸ سال است که در مورد درختان، به ۲۵ سال نیز افزایش مییابد. از منظر هزینهای نیز، بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ دلار، برای ثبت مورد نیاز بوده و بسیار ارزانتر از یک یوتیلیتی پتنت محسوب میشود.
گیاهان را از طریق ثبت یک یوتیلیتی پتنت نیز میتوان مورد حفاظت قرار داد که بیشتر به روشهای «Sexual»، مانند جوانه زدن یا قلمه زدن محدود میشود. در این حالت، پرونده پتنت، دارای فقط یک ادعا بوده و مدتزمان اعتبار پتنت نیز برابر با ۲۰ سال است. بهطور خلاصه، میتوان گفت که روشهای «PVP» و یوتیلیتی پتنت، به حفاظت از گیاهان جدید حاصل از روشهای تکثیر «Sexual»، اختصاص داشته و در مقابل، پتنتهای گیاهی، برای گونههای «Asexual» مورد استفاده قرار میگیرند. با وجود همپوشانیهای قابلتوجه بین روشهای سهگانه یادشده، یوتیلیتی پتنتها بیشتر برای محصولات بذر هیبریداسیون و مهندسی (بهعنوان یک کالای ارزشمند) رایج بوده و در مقابل، پتنتهای گیاهی، با توجه به هزینههای به نسبت کمتر، برای چمنهای زینتی و گونههای تنوع گیاهی، مورد استفاده قرار میگیرند.
در پایان باید به تفاوتهای بین یک پتنت گیاهی و یک نام تجاری، بهعنوان دو گزینه حفاظت از داراییهای فکری اشاره نمود. تفاوتهای بسیار زیادی بین یک گونه گیاهی پتنت شده و یک نام تجاری که به آن گیاه نسبت داده شده است، وجود دارد، اما عمدهترین آنها، به کارکرد کاملاً متفاوتشان باز میگردد. نشان تجاری، همانگونه که از نامش مشخص است، از برند و علامت تجاری مرتبط با گیاه محافظت مینماید و نه از خود گیاه. این در حالی است که پتنت مرتبط با آن گیاه، از تولید غیرمجاز آن از سوی دیگر افراد، جلوگیری به عمل میآورد.