مقدمه
در سلسله مقالات پیشین، الزامات و شرایط کلیدی پتنت شدن یک اختراع را بررسی نمودیم. تصور نمایید که یک اختراع خاص، از نوآوری و جدید بودن در مقیاس جهانی برخوردار بوده، کاربردپذیری صنعتی داشته باشد و گام ابتکاری یا غیربدیهی بودن را نیز با موفقیت پشت سر گذاشته باشد. همچنین فرض کنید که پیش از تمامی الزامات فوق، موضوع آن نیز، با موضوعات واجد شرایط برای ثبت در سیستم پتنت، مطابقت داشته باشد. تمامی این‌ها، به معنای آن است که اختراع را می‌توان به‌عنوان یک پتنت به ثبت رسانید و مورد محافظت قرار داد. اینجا است که موضوع افشای اطلاعات اختراع، برای دستیابی به تعادل در سیستم پتنت، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مفاهیم مرتبط با آن مطرح می‌شود. در این مقاله، سعی می‌گردد تا افشای اختراع یا «Disclosure of Invention»، به‌عنوان یکی از الزامات اصلی سیستم پتنت، مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار گیرد.
افشای اختراع، متعادل‌کننده سیستم پتنت
یک اختراع یا فناوری پتنت شده، به مخترع یا صاحب‌امتیاز آن، مجموعه‌ای از حقوق انحصاری جهت بهره‌برداری از آن را اعطا می‌کند که می‌تواند افراد و شرکت‌های دیگر را، از ساخت، استفاده و فروش اختراع بدون کسب اجازه از صاحب آن، منع نماید. این حقوق انحصاری، می‌تواند انگیزه‌ای جدی، برای سرمایه‌گذاری‌های بیشتر نوآوران و فناوران، در فعالیت‌های تحقیق و توسعه محسوب گردد که در نهایت، نرخ نوآوری را ارتقاء خواهد داد. اما در سیستم پتنت، علاوه بر منافع مخترعین و نوآوران، منافع و مزایای عمومی نیز به‌عنوان ضلع دوم و کلیدی کارکردهای سیستم پتنت، مطرح است. به معنای بهتر، حفاظت از اختراع و اعطای حقوق انحصاری به مخترع، باید برای عموم مردم نیز منافعی به همراه داشته باشد. همین موضوع، باعث شده است تا مفهومی تحت عنوان «تعادل در سیستم پتنت»، مطرح گردد که بر لزوم متعادل‌سازی منافع فردی مخترعین و منافع عمومی جامعه، تأکید دارد. فلسفه وجودی سیستم پتنت، بر این منافع دوگانه بنا نهاده شده است که ایجاب می‌کند، سازوکاری برای بهره‌مندی جامعه از اختراعات و نوآوری‌های پتنت شده، پیش‌بینی شود. این سازوکار، تحت عنوان «الزام افشا»، شناخته می‌شود. گفتنی است، افشای اطلاعات از سوی مخترعین و انتشار منظم و سیستماتیک آن‌ها از سوی دفاتر ملی و منطقه‌ای، کمک می‌کند تا اشاعه و ترویج نوآوری در جامعه، تسهیل شده و انتقال فناوری بین جوامع، به‌ویژه کشورهای درحال‌توسعه، تسهیل گردد. بدیهی است که این اقدام، در درازمدت و با دسترسی محققین و نوآوران به دانش و فناوری‌های توسعه‌یافته، موجب ارتقاء نرخ نوآوری در جوامع نیز خواهد شد.
هر مخترع یا درخواست‌کننده ثبت اختراع، ملزم است تا در ازای اعطای حق انحصاری بهره‌برداری از آن، تمامی اطلاعات مرتبط با اختراع را برای عموم مردم افشا نماید. از این منظر، جدید بودن، گام ابتکاری و کاربردپذیری صنعتی را، می‌توان سه شرط ماهوی یک نوآوری یا اختراع برای ثبت در سیستم پتنت دانست که از نظر شکلی نیز، نوآوری متقاضی ثبت، باید به اندازه کافی افشا شود. به این منظور، در اظهارنامه ثبت اختراع، قسمتی وجود دارد که از مخترع می‌خواهد تا اطلاعات لازم در مورد اختراع خود را افشا نماید. این افشای اطلاعات، باید به نحوی باشد که یک فرد متخصص و دارای مهارت در حوزه مرتبط با اختراع، با توسل به اطلاعات ارائه شده، قادر باشد تا اختراع را بازسازی نماید. این تأکید برای افشای اختراع، از این جهت است که بعد از انقضای مدت ۲۰ ساله حفاظت از پتنت، اطلاعات و فناوری به کار رفته در اختراع، باید در اختیار عموم قرار گیرد، چرا که با توسل به دانش پیشین، محققان قادر خواهند بود تا دانش و فناوری را توسعه دهند. بنابراین:
۱. این شرط را برخی از منابع (نظیر موافقت‌نامه «TRIPS» و معاهده اروپایی ثبت اختراع)، جزء شرایط ذاتی پتنت آورده‌اند.
۲. اختراع باید به اندازه کافی، توسط مخترع توضیح و تفصیل یابد، به گونه‌ای که پیاده‌سازی آن توسط یک فرد مطلع و ماهر، امکان‌پذیر باشد.
۳. انتشار بایستی در صورت لزوم و متناسب با موضوع اختراع، همراه با ارائه نقشه‌های فنی ترسیم شده باشد.
لازم به ذکر است که افشای کامل اطلاعات، می‌تواند منافع مخترع و یا صاحب پتنت را نیز تأمین نماید، چرا که هر چه اطلاعات فنی مرتبط با اختراع کامل‌تر باشد، حفاظت از آن و مقابله با اقدامات نقض‌کننده پتنت، ساده‌تر خواهد شد.
فرآیند افشای اختراع
همان‌گونه که در سطور پیشین ذکر شد، افشای اولیه اطلاعات و مشخصات (Specification)، یکی از بخش‌های اصلی پرونده ثبت اختراع است که مخترع، می‌بایست نسبت به تکمیل و ارائه آن به دفاتر ثبت اختراع، اقدام نماید. افشای اختراع، به معنای توصیف اختراع و نوآوری کلیدی معرفی شده در آن، نسبت به اختراعات مشابه و همچنین، محدوده تعریف اختراع است. متقاضی می‌بایست راه و روش ساخت و استفاده از اختراع را به صورت کاملاً واضح و شفاف، بیان نماید. شفافیت و جامع بودن افشا، تقریباً در تمامی قوانین ثبت اختراع کشورهای مختلف آمده است. در واقع، اختراع بایستی در دسترس باشد (Enablement) و توصیف کند که شیء یا محصول، چگونه ساخته شده و چگونه یک فرد دیگر، می‌تواند نسبت به ساخت آن اقدام نماید. دستورالعمل‌های ساخت و بازسازی اختراع، باید به دور از هر گونه ابهامی بوده و با انقضای اعتبار پتنت، همچنان قابل استفاده باشند. در این خصوص، به‌کارگیری ارقام و نقشه‌ها، برای توضیح بیشتر مفید خواهد بود.
متن اختراع، بایستی با توجه به آگاهی‌های مخترعین در زمان ثبت درخواست، نشان‌دهنده مسیر بهینه برای بهترین روش ساخت و بازسازی اختراع باشد (Best Mode) و تکنیک‌های خاص و منحصربه‌فرد استفاده شده را تشریح نماید. علاوه بر این، ادعاهای پتنت که تعیین‌کننده محدوده حقوق انحصاری اعطا شده به مخترع است و نوآوری‌های کلیدی اختراع را بیان می‌دارد، می‌بایست کاملاً شفاف و با استفاده از جملات ساده و مستقیم، بیان گردد. در کنار کلیه اطلاعات ارائه شده در خصوص ماهیت اصلی اختراع و نوآوری صورت گرفته، ارائه تمامی فناوری‌های کلیدی مرتبط با اختراع و همچنین اشاره به دانش پیشین مورد استفاده برای آن، از مواردی است که در کنار هویت مخترع واقعی و توسعه‌دهندگان اصلی نوآوری، بایستی افشا گردد.
پرسشی که ممکن است به ذهن خطور نماید، این است که زمان افشای اختراع چه موقعی است. آیا مخترع یا نوآور، در هر زمانی می‌تواند نسبت به افشای اطلاعات فنی مرتبط با اختراع خود اقدام نماید و یا این‌که محدودیت‌هایی در این زمینه وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش، باید گفت که افشای اختراع، معمولاً با ثبت درخواست در دفاتر ثبت اختراع به وقوع می‌پیوندد که در ادامه، با انتشار پتنت از سوی دفاتر یاد شده، تکمیل خواهد شد.
ممکن است پیش از ثبت درخواست پتنت، افشای اطلاعات مرتبط با اختراع، توسط مخترعین یا شرکت دارای فناوری، انجام گیرد که این شرایط، می‌تواند محدودیت‌هایی را در زمینه الزام نوآوری یا تازگی به وجود آورد؛ بنا بر قوانین کشورهای مختلف، در صورت افشای یک اختراع به صورت عمومی، مخترع در یک مدت‌زمان محدود، می‌تواند نسبت به ثبت آن در سیستم پتنت اقدام نماید. این مدت‌زمان، در «USPTO» برابر با ۱۲ ماه و در «EPO» و ایران نیز، برابر با ۶ ماه است. این بازه زمانی را می‌توان، پنجره افشا یا «Disclosure Window» نامید که البته در ادبیات پتنت، تحت عنوان مهلت ارفاقی یا «Grace Period» نیز شناخته می‌شود.
