مقدمه
آثار ادبی و هنری، در زمره دارایی‌های فکری مهمی هستند که با توجه به سهولت دسترسی افراد، کپی‌برداری و نشر غیرمجاز، حفاظت از آن‌ها دارای اهمیت بسیار زیادی است. همین عامل، موجب شده تا حفاظت از این آثار، تحت مفهوم «کپی‌رایت»، در دستور کار کشورهای مختلف قرار گیرد. در همین راستا، یکی از اولین توافقنامه‌های بین‌المللی در حوزه مالکیت فکری نیز، معطوف به همین موضوع بوده که در سال ۱۸۸۶ میلادی (تنها سه سال پس از کنوانسیون پاریس)، تحت عنوان کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری، آغاز به کار نمود. در این مقاله، مروری اجمالی بر سیر شکل‌گیری، توسعه و برخی از مهم‌ترین مفاد مندرج در این کنوانسیون، خواهیم داشت.
کنوانسیون برن و حق کپی‌رایت
کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری «Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works» که معمولاً به اختصار، «کنوانسیون برن» نامیده می‌شود، یک توافقنامه بین‌المللی در زمینه حق کپی‌رایت و حفاظت از آثار هنری و ادبی است. این توافقنامه، برای نخستین بار در نهم سپتامبر ۱۸۸۶ میلادی و در شهر برن سوئیس به تصویب رسید. کنوانسیون برن، خاطرنشان می‌کند که آثار ادبی و هنری، «چگونه» مورد استفاده قرار می‌گیرند، توسط «چه کسانی» استفاده می‌شوند و «شرایط» این کار به چه صورت است. این کنوانسیون، یکی از قدیمی‌ترین توافقنامه‌های بین‌المللی در زمینه کپی‌رایت بوده که برای حفاظت از آثار ادبی و هنری، ساختاری نظام‌مند و یکپارچه، در اختیار اعضاء قرار می‌دهد. کنوانسیون برن، ناظر بر سه اصل بنیادین زیر است:
- اصل رفتار ملی: بر اساس این اصل، هرگونه حقوق کپی‌رایت که یکی از کشورهای عضو، برای هر یک از اتباع خود تخصیص می‌دهد، برای تمامی افراد ساکن یا تبعه در دیگر کشورهای عضو نیز لازم‌الاجرا است. به عبارت دیگر، کشورهای امضاء کننده این توافق، ملزم هستند که آثار فکری، ادبی و هنری متعلق به افراد سایر کشورها را، همانند آثار افراد تبعه کشور خود، تحت حفاظت کپی‌رایت قرار دهند.
- اصل حمایت بدون قید و شرط: کنوانسیون برن، تأکید می‌کند که حفاظت از آثار ادبی و هنری، فارغ از هرگونه قید و شرط رسمی و به‌صورت کاملاً خودکار، اعمال می‌گردد. بر این اساس، حق کپی‌رایت، به‌صورت خودکار و از زمان آفرینش و عرضه اثر ادبی یا هنری، اعطا شده و برای برخورداری از این حقوق، لزومی به ثبت رسمی آن‌ها در کشورهای عضو نخواهد بود.
- اصل استقلال در حفاظت: حقوق اعطا شده در کشورهای مختلف عضـو کنوانسـیون، مستقل از یکدیگر تلقی می‌شوند. این امر، بدین معنا است که بررسی آثار فکری و ادبی و اعطای حق کپی‌رایت در یـک کشور، مستقل از حقوق اثر در کشور مبدأ است. (در مواردی که حفاظت از حقوق کپی‌رایت در یک کشور، طولانی‌تر از مدت‌زمان حفاظت در کشور مبدأ باشد، معمولاً پس از انقضای دوره زمانی در کشور مبدأ، حفاظت در کشور دیگر نیز پایان می‌پذیرد. ماده ۷ این معاهده، بیان می‌دارد: «در صورتی که قانون ملی آن کشور، خلاف این را مقرر دارد، مدت حمایت از یک اثر در آن کشور، نباید از مدت حمایت از آن در کشور مبدأ، طولانی‌تر باشد». این قاعده، به نام «قاعده مدت کوتاه‌تر» شناخته می‌شود.)
علاوه بر ایجاد یک نظام رفتاری مشابه و یکسان در تمامی کشورهای عضو، کنوانسیون برن، اعضای خود را ملزم می‌کند تا حداقلی از استانداردها را در قوانین کپی‌رایت خود وارد نمایند. استانداردهای حداقلی فوق، در بندهای ۱ تا ۲۰ این توافقنامه تشریح شده‌اند که ناظر بر موارد زیر است:
- حق ترجمه
- حق تنظیم و تطبیق آثار
- حق اجرای آثار عمومی به صورت دراماتیک و موزیکال
- حق موزون خوانی «Recite» عمومی آثار ادبی
- حق برقراری ارتباطات عمومی و اجرای چنین آثاری
- حق پخش آثار
- حق بازتولید آثار در هر نوع یا فرم دلخواه
- حق استفاده از اثر به‌عنوان مبنایی برای یک اثر سمعی و بصری، حق پخش، اجرای عمومی و یا برقراری ارتباط با مردم به صورت صوتی و تصویری
طبق این معاهده، کلیه آثار ادبی و هنری، به غیر از آثار عکاسی و کارهای سینمایی، تا حداقل ۵۰ سال پس از مرگ پدیدآورنده، تحت حمایت قرار دارند. البته کشورهای عضو، این امکان را دارند که این زمان را بنا به قوانین ملی خود، طولانی‌تر نمایند (اصل استقلال). در خصوص آثار هنری کاربردی و عکاسی، مدت حمایت برابر با ۲۵ سال از زمان آفرینش اثر است. این زمان، برای آثار سینمایی برابر با ۵۰ سال است که از زمان به نمایش درآمدن اثر، آغاز می‌گردد.
گفتنی است که بنا بر قوانین و حقوق کپی‌رایت، پدیدآورنده اثر، علاوه بر حقوق مادی حاصل از آفرینش اثر فوق، از حقوق اخلاقی «Moral Rights» نیز برخوردار می‌گردد که بیشتر ناظر بر حق نویسندگی، حق اعتراض به هرگونه تحریف و تغییر شکل اثر و سایر اقدامات ناخوشایندی است که می‌تواند برای شهرت و اعتبار نویسنده یا صاحب اثر، زیان‌آور باشد.
اعضای کنوانسیون برن
تا کنون، ۱۷۷ کشور به عضویت کنوانسیون برن در آمده‌اند. حلقه اولیه کشورهای امضاء کننده این توافقنامه، متشکل از کشورهای بلژیک، فرانسه، آلمان، ایتالیا، اسپانیا، سوئیس، تونس و انگلستان بوده که از تاریخ ۵ دسامبر ۱۸۸۷ میلادی (زمان اجرایی شدن کنوانسیون برن)، به آن پیوستند. نکته جالب‌توجه، حضور کشور آفریقایی تونس در میان اولین کشورهای عضو کنوانسیون برن است. از آخرین کشورهایی نیز که به این توافقنامه پیوسته‌اند، می‌توان به افغانستان (ژوئن ۲۰۱۸)، بروندی (آوریل ۲۰۱۶)، جزایر کوک (اوت ۲۰۱۷)، کریباتی (ژانویه ۲۰۱۸)، کویت (دسامبر ۲۰۱۴) و ترکمنستان (می ۲۰۱۶) اشاره نمود. آمریکا و چین نیز، به ترتیب در مارس ۱۹۸۹ و اکتبر ۱۹۹۲ میلادی، به کنوانسیون برن پیوسته‌اند.
گفتنی است که ایران تاکنون به این کنوانسیون نپیوسته و این امر، موافقان و مخالفان خاص خود را دارد. از یک‌سو، موافقان پیوستن ایران به این کنوانسیون، آن را مقدمه‌ای برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی «WTO» و بهره‌مندی از منافع آن می‌دانند (مطابق با موافقت‌نامه «TRIPS» به‌عنوان یکی از ملزومات پیوستن به سازمان تجارت جهانی، کشورهای عضو می‌بایست بخش‌هایی از مفاد کنوانسیون برن که در ماده ۹ موافقت‌نامه تریپس آمده است را رعایت نمایند) و از سوی دیگر، مخالفان بر این نکته تأکید دارند که ایران از کشورهای مصرف‌کننده محتوای ادبی و هنری در سطح جهان بوده و پیوستن به کنوانسیون برن، می‌تواند هزینه‌های فراوانی را به مردم و فرآیند توسعه علمی و فرهنگی کشور تحمیل نماید.
تغییر و تکامل کنوانسیون برن
کنوانسیون برن، به دفعات مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفته که از آن جمله، می‌توان به اصلاحات پاریس (۱۸۹۶)، برلین (۱۹۰۸)، برن (۱۹۱۴)، رم (۱۹۲۸)، بروکسل (۱۹۴۸)، استکهلم (۱۹۶۷) و پاریس (۱۹۷۱) اشاره نمود. یکی از مهم‌ترین اصلاحات انجام گرفته در مفاد این تفاهم‌نامه، موضوع الحاق کشورهای درحال‌توسعه است که برای نخستین بار، در اجلاس استکهلم مطرح گردید. پس از بحث و بررسی‌های فراوان، در سال ۱۹۷۱ میلادی، مقرراتی به نفع کشورهای درحال‌توسعه به کنوانسیون برن افزوده شد که با توجه به پیش‌بینی استاندارد حداقلی حق تکثیر، تسهیلات خاصی را برای کشورهای درحال‌توسعه، در مورد ترجمه و تکثیر آثار دارای مبدأ خارجی لحاظ گردید.
کنوانسیون جهانی کپی‌رایت
اگرچه کنوانسیون برن، به‌عنوان یکی از اولین کنوانسیون‌های بین‌المللی در حوزه مالکیت فکری محسوب می‌شود، اما در سال‌های ابتدایی آغاز به کار آن، دو ضعف اساسی وجود داشت:
- عدم فراگیری کامل که دلیل عمده آن، عدم عضویت آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و بسیاری از کشورهای آسیایی و آفریقایی بود؛
- به دلیل حمایت‌های گسترده از حقوق مؤلف، برخی از کشورها از الحاق به آن خودداری می‌کردند.
این دو عامل، موجب شد تا در سال ۱۹۵۲ میلادی، کنوانسیونی تحت عنوان کنوانسیون جهانی کپی‌رایت «Universal Copyright Convention»، ذیل یونسکو تشکیل گردد. هدف از راه‌اندازی «UCC»، جذب کلیه کشورها به‌ویژه آمریکا، از طریق کاهش حمایت‌های حداقلی پیش‌بینی شده در کنوانسیون برن و ارائه یک حفاظت بین‌المللی کپی‌رایت در مقیاس جهانی بود. کنوانسیون جهانی کپی‌رایت، از اهداف سازمان ملل متحد الهام گرفته و متن آن، مستقل از کنوانسیون برن است. مفاد این کنوانسیون، در سال ۱۹۷۱ میلادی مورد بازبینی قرار گرفت.
کنوانسیون برن و کشورهای درحال‌توسعه
کشورهای مختلف، در راستای رفع موانع و چالش‌های توسعه‌ای خود، سعی در به‌کارگیری آثار فکری اندیشمندان بزرگ جهان در حوزه‌های مختلف دارند و به همین جهت، تلاش‌هایی را برای انتقال هر چه بهتر این آثار، صورت می‌دهند. در حوزه آثار ادبی و هنری، این موضوع در کنفرانس عمومی یونسکو در سال ۱۹۶۶ مطرح گردید و پیشنهاد شد که شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورهای جهان سوم، به منظور پیوستن این کشورها به کنوانسیون برن، در نظر گرفته شود. در اجلاس استکهلم، این موضوع به صورت دقیق‌تر مورد بررسی قرار گرفت و مقرر گردید که آثار علمی و فرهنگی مرتبط با امور آموزشی و تحقیقات، با پرداختن حق‌التألیف منصفانه به صاحبان این آثار، بدون محدودیت کپی‌رایت، در اختیار کشورهای درحال‌توسعه (برای ترجمه و تکثیر) قرار گیرد. در نهایت در سال ۱۹۷۱ میلادی، یک الحاقیه تحت عنوان «ضمیمه کنوانسیون برن»، در پاریس به تصویب رسید که از سال ۱۹۷۴، قابلیت اجرایی یافت. این ضمیمه، دارای ۶ ماده است که در مجموع، کمک به کشورهای درحال‌توسعه از طریق دریافت مجوز اجباری برای ترجمه آثار فکری مؤلفان کشورهای توسعه‌یافته را هدف قرار می‌دهد.
بنا بر ماده نخست این ضمیمه، کشوری درحال‌توسعه محسوب می‌شود که از نظر شرایط اقتصادی، نیازهای فرهنگی و اجتماعی و ...، با خصوصیات، ویژگی‌ها و ضوابط مورد تأیید مجمع عمومی سازمان ملل متحد، همخوانی داشته باشد. به عبارت دیگر، سازمان ملل، آن کشور را به‌عنوان یک کشور درحال‌توسعه بداند و کشور مذکور نیز بپذیرد که جزئی از کشورهای درحال‌توسعه است. (یک کشور ممکن است خود را توسعه‌یافته دانسته و نخواهد از مزایای این ضمیمه بهره‌مند شود.)
مهم‌ترین امتیاز ضمیمه معاهده برن برای کشورهای درحال‌توسعه، صدور مجوز اجباری ترجمه و یا تکثیر اصل آثار فکری مورد حمایت است که البته شرایطی برای آن پیش‌بینی شده است. برای مثال:
- گذشتن سه سال یا بیشتر از تاریخ اولین انتشار اثر، مشروط بر این‌که اثر مزبور به زبان کشور متقاضی ترجمه نشده و یا اصل اثر مزبور، در آن کشور تکثیر یا منتشر نگردیده باشد. در این صورت، اعطای مجوز اجباری، شش ماه بعد از انقضای مدت مزبور، امکان‌پذیر است؛
- مجوز اجباری، منحصراً برای استفاده آموزشی، تحقیقاتی یا دانشگاهی صادر خواهد شد و نباید جنبه تجاری، سودجویی، کسب درآمد و تجارت داشته باشد؛
- بی‌نتیجه ماندن تلاش برای کسب اجازه از مؤلف یا صاحب اثر فکری؛ یعنی اخذ مجوز اجباری از یک کشور، در صورتی امکان‌پذیر خواهد بود که متقاضی کسب مجوز، اعم از مترجم یا ناشر کشور درحال‌توسعه، برای یافتن مؤلف و دارنده امتیاز نشر کشور متبوع آن‌ها، تلاش کافی به عمل آورده و به نتیجه نرسیده باشد (ممکن است، مذاکرات به دلایل اقتصادی و تجاری متعارف، بی‌ثمر مانده باشد)؛
- عدم آمادگی ناشر در مدت معین، برای عرضه اثر درخواستی به زبان اصلی یا به زبان متقاضی، به قیمت معادل قیمت تمام‌شده در کشور متقاضی (مدت مزبور در امور آموزشی و پژوهشی، یک سال و در سایر موارد، سه تا هفت سال پیش‌بینی شده است)؛
- تضمین ترجمه صحیح و دقیق متن اثر، به موجب قوانین داخلی کشور متقاضی ترجمه؛
- رعایت حقوق معنوی و ذکر نام مؤلف در تمامی نسخه‌های تکثیر یا ترجمه شده؛
- تعهد عدم صدور نسخه‌های ترجمه یا تکثیرشده به کشورهای دیگر، مگر برای اتباع کشور متقاضی که در کشور دیگر اقامت دائم یا موقت دارند (آثار ترجمه‌شده به زبان‌های انگلیسی، اسپانیایی یا فرانسه مشمول این ممنوعیت نخواهند بود)؛
