مقدمه
با افزایش تدریجی نقش دانش و فناوری در کسب‌وکار و لزوم محافظت از نوآوری‌ها و دستاوردهای فناورانه، سیستم پتنت به یکی از اجزای کلیدی نظام مالکیت فکری بدل شده است. امروزه از ثبت اختراع یا پتنت، به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شود و شرکت‌های فناور بزرگ، کسب‌وکارهای نوپا و حتی مخترعین و محققین مختلف، در قالب متقاضیان حقیقی و حقوقی، اقدام به ثبت اختراع و محافظت از ابداعات فنی خود می‌نمایند. اما پتنت چیست و انواع آن کدام است؟ یک اختراع، چه الزاماتی باید داشته باشد تا بتوان آن را به‌عنوان یک پتنت به ثبت رسانید؟ این‌ها سؤالاتی است که سعی خواهد شد، در مقاله پیش رو به آن‌ها پاسخ دهیم.
پتنت چیست؟
پتنت را می‌توان یکی از مهم‌ترین ابزارهای مالکیت فکری دانست که به منظور حفاظت از اختراعات، نوآوری‌ها و ابداعات فناورانه، مورد استفاده قرار می‌گیرد. مخترع با هدف حفاظت از اختراع خود که می‌تواند یک محصول، فرآیند و به‌طور کلی یک راهکار جدید برای رفع یک مشکل باشد، آن را در سیستم پتنت به ثبت رسانیده و در صورت تأیید و اعطای گواهی ثبت اختراع به وی، می‌تواند برای مدت زمان محدود، از حق انحصاری بهره‌برداری از اختراع در محدوده جغرافیایی ثبت شده، استفاده نماید.
دو ویژگی بسیار مهم پتنت، محدودیت زمانی و جغرافیایی است. گواهی ثبت اختراع، معمولاً در یک بازه زمانی محدود ۲۰ ساله (از تاریخ ثبت درخواست) و در یک محدوده جغرافیایی مشخص، اعتبار دارد. برای مثال، اخذ گواهی ثبت اختراع از سیستم پتنت آمریکا، به معنای محافظت از آن در مرزهای جغرافیایی این کشور است و مخترع یا صاحب‌امتیاز پتنت، تنها می‌تواند از بهره‌برداری‌های غیرمجاز افراد و شرکت‌ها در خاک این کشور و یا واردات محصولات نقض کننده پتنت به آن کشور، جلوگیری به عمل آورد. البته امروزه برخی توافقنامه‌های منطقه‌ای نیز پدید آمده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها، می‌توان به مجموعه کشورهای اروپایی اشاره نمود که با ثبت درخواست در دفتر ثبت پتنت اروپا «EPO»، می‌توان از حفاظت‌های ارائه شده در بیش از ۳۸ کشور، برخوردار گردید.
پرسشی که ممکن است به ذهن بسیاری از مخترعین و نوآوران خطور نماید، این است که ثبت پتنت چه مزایایی برای آن‌ها در بر دارد. به عبارت بهتر، حفاظت از اختراع به چه صورت است و یک پتنت، چه پوشش حفاظتی برای آن‌ها پدید می‌آورد. در پاسخ باید گفت که مخترع یا صاحب‌امتیاز پتنت، دارای حق انحصاری برای جلوگیری از بهره‌برداری‌های تجاری دیگران از اختراع بوده و هر گونه استفاده تجاری، تولید، توزیع، واردات و یا فروش آن، منوط به کسب اجازه از مالک پتنت و جلب رضایت وی خواهد بود.
سیستم پتنت، علاوه بر مزایا برای مخترعین و نوآوران، منافعی برای عموم نیز به همراه دارد. در واقع، سعی شده است تا از منظر مزایای مخترع یا نوآور و مزایای عمومی، نوعی تعادل در سیستم پتنت ایجاد گردد. بر این اساس، در قبال حق انحصاری در بهره‌برداری از اختراع و کسب منفعت از آن، مخترعین می‌بایست تمامی دانش و نوآوری بکار رفته در اختراع خود را به صورت عمومی افشا نمایند، تا هر فرد صاحب مهارت در آن حوزه، بتواند با استفاده از اطلاعات پتنت، اختراع را مجدداً بازآفرینی نماید. الزام افشا، در کنار حق انحصاری اعطا شده، موجب می‌شود تا انگیزه مخترعین و نوآوران برای سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در فعالیت‌های تحقیق و توسعه افزایش یافته و در عین حال، نوآوری‌های توسعه یافته، در سطح جامعه انتشار یابد. هر دو این عوامل، به افزایش نرخ نوآوری و بهبود سطح رفاه جامعه، خواهد انجامید.
انواع پتنت
از منظر سیستم‌های ثبت اختراع مختلف، انواع متقاوتی از طبقه‌بندی پتنت‌ها وجود دارد که هر یک از آن‌ها، برای نوع خاصی از اختراعات مناسب هستند. بر اساس طبقه‌بندی دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا «USPTO»، پتنت‌ها را می‌توان به سه دسته یوتیلیتی پتنت یا پتنت‌های کاربردی، پتنت‌های طراحی و پتنت‌های گیاهی تقسیم نمود که در ذیل به اختصار معرفی شده‌اند:
۱. یوتیلیتی پتنت «Utility patent»:
یوتیلیتی پتنت‌ها یا پتنت‌های کاربردی، یک محصول، فرآیند و یا ماشین کاربردی جدید و یا بهبودیافته را پوشش می‌دهند. این پتنت‌ها که اصطلاحاً «Patent For Invention» نیز نامیده می‌شوند، بیش از ۹۰ درصد از «US» پتنت‌های گرنت شده را به خود اختصاص داده و تا ۲۰ سال از زمان ثبت درخواست، افراد و شرکت‌های دیگر را از ساخت، استفاده و فروش اختراع بدون کسب اجازه از صاحب آن، منع می‌نمایند. در این مدت، صاحب‌امتیاز پتنت، موظف به پرداخت هزینه‌های مرتبط با نگهداری از پتنت خواهد بود.
۲. پتنت طراحی «Design patent»:
پتنت‌های طراحی، به ابتکارات و نوآوری‌های مرتبط با طراحی، اعم از ساختار و طراحی یک محصول، یک طرح زینتی و ... اشاره دارد. از آنجا که طراحی، بیشتر به ظاهر و نوع پیکربندی آن تأکید می‌کند، این دسته از پتنت‌ها، بیشتر برای ثبت نوآوری‌های شکلی، یا نوع طراحی یک شیء، طراحی‌های زینتی مرتبط با سطوح و یا ترکیبی از این دو، بکار گرفته می‌شود. مدت‌زمان اعتبار پتنت‌های طراحی، در مقایسه با دیگر انواع پتنت، تا حدی کوتاه‌تر بوده و برابر با ۱۴ سال از زمان ثبت درخواست است.
۳. پتنت گیاهی «Plant Patent»:
در سیستم پتنت، امکان ثبت گونه‌های جدید گیاهی نیز وجود دارد. حق مالکیت این نوع پتنت‌ها، به مدت ۲۰ سال از تاریخ ثبت، اعتبار داشته و حق تولید، ارائه، فروش و تکثیر گیاه و نیز واردات آن به خاک آمریکا، در اختیار مالک پتنت خواهد بود. (شایان ذکر است که گیاهان را می‌توان از طریق ثبت یوتیلیتی پتنت و یا گواهی حفاظت از تنوع گیاهی «PVP» نیز، تحت حفاظت قرار داد. البته یوتیلیتی پتنت‌ها بیشتر برای محصولات مبتنی بر مهندسی بذر و فناوری‌های مرتبط با آن بکار می‌رود.)
گفتنی است، در برخی از کشورها، نوع دیگری از ثبت اختراعات نیز وجود دارد که به آن، یوتیلیتی مدل یا اختراعات کوچک گفته می‌شود. با توجه به نقش مهم اصلاح و بهبود جزئی محصولات موجود در سیستم‌های نوآوری محلی و نظر به این‌که این نوع از اختراعات، نمی‌توانند الزامات و پیش‌نیازهای پتنت شدن را برآورده سازند، یوتیلیتی مدل‌ها این امکان را برای مخترع فراهم می‌آورند که برای مدت محدود، دیگران را از استفاده غیرمجاز از این اختراعات، باز دارند. به‌طور کلی، در مقایسه با پتنت‌ها، یوتیلیتی مدل‌ها نیاز به برآورده‌سازی الزامات کمتر سخت‌گیرانه‌ای دارند (برای مثال، سطوحی پایین‌تری از الزام گام ابتکاری) و در مقابل، مدت‌زمان حفاظت از آن‌ها نیز کوتاه‌تر است (بین ۶ تا ۱۵ سال از تاریخ ثبت درخواست).
لازم به ذکر است که در سیستم ثبت اختراع آمریکا، از منظر نوع درخواست‌های ثبت اختراع نیز، می‌توان دو دسته کلی درخواست‌های دائم «Non-Provisional Patent» و درخواست‌های موقت «Provisional Patent» را معرفی نمود. ثبت درخواست موقت، با هزینه بسیار کمتر، بدون نیاز به ارائه ادعاهای پتنت‌های معمول و یا هرگونه سوگند یا اعلان، انجام می‌گیرد. همچنین، با توجه به این‌که درخواست‌های موقت، مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرند، نیاز به افشای کامل اطلاعات مرتبط با دانش پیشین، نخواهند داشت. در واقع، می‌توان درخواست موقت را ابزاری برای ایجاد یک تاریخ ثبت اولیه مرتبط با درخواست دائم پتنت دانست. این امکان، برای مخترعینی فراهم شده که به دلایل مختلف، مجبور به فاش نمودن اختراعات خود، قبل از ثبت درخواست اصلی در سیستم پتنت و تکمیل مدارک مرتبط با آن هستند، تا نوعی ثبت موقت را انجام داده و سپس در یک بازه زمانی ۱۲ ماهه (از زمان تاریخ ثبت)، نسبت به تکمیل درخواست خود اقدام نمایند.
علاوه بر این، سازمان جهانی مالکیت فکری، با هدف تسهیل در فرآیند ثبت اختراعاتی که نیاز به حفاظت در چندین منطقه جغرافیایی را دارد، «پیمان همکاری ثبت اختراع» را ایجاد نموده است. صاحبان فناوری، با ثبت تنها یک درخواست واحد در سیستم «PCT»، می‌توانند آن را جایگزین ثبت‌های متعدد در سیستم‌های پتنت مختلف نموده و سپس، با بررسی دقیق شرایط، نسبت به پیگیری درخواست خود در هر یک از دفاتر ثبت اختراع ملی، اقدام نمایند.
الزامات پتنت
آیا هر دستاورد نوآورانه‌ای را می‌توان به‌عنوان یک پتنت به ثبت رسانید؟ برای مثال، آیا یک فرمول ریاضی یا یک پدیده طبیعی، مانند کشف یک ماده جدید، قابلیت ثبت دارد؟ آیا یک اختراع مضر برای بشر، مانند اسلحه بیولوژیک کشنده و یا بمب اتم، می‌توانند پتنت شوند؟ در پاسخ باید گفت که چتر حفاظتی سیستم پتنت، تنها برای مجموعه محدودی از اختراعات، قابل استفاده است و یک اختراع، برای دستیابی به این پوشش حفاظتی، می‌بایست مجموعه‌ای از شرایط و الزامات را احراز نماید.
الزامات پتنت را می‌توان در چند دسته معرفی نمود:
الف) الزام موضوع مناسب: بر اساس این الزام، هر موضوعی قابلیت پتنت شدن را نداشته و فقط موضوعات خاصی می‌توانند به‌عنوان یک پتنت به ثبت برسند. دستاوردهای انتزاعی، مانند نظریه‌های علمی، کشفیات طبیعی، آثار هنری، برخی از برنامه‌های کامپیوتری و اختراعاتی که بهره‌برداری از آن‌ها، خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی و اخلاق حسنه باشند، مثال‌هایی از موضوعات غیرقابل ثبت می‌باشند.
ب) الزام افشا: همان‌گونه که در سطور پیشین اشاره شد، افزایش انگیزه در مخترعین از طریق اعطای حق انحصاری بهره‌برداری از اختراع، تنها یکی از دو بال اصلی سیستم پتنت محسوب می‌شود و بال دوم آن، که تعادل را برای سیستم پتنت فراهم می‌آورد، الزام افشای عمومی اطلاعات پتنت است. افشای اطلاعات از سوی مخترعین و انتشار منظم و سیستماتیک آن‌ها از سوی دفاتر ملی و منطقه‌ای، کمک می‌کند تا اشاعه و ترویج نوآوری در جامعه، تسهیل شده و انتقال فناوری بین جوامع، تسهیل گردد.
ج) الزام تازگی: یکی از الزامات بسیار کلیدی برای ثبت اختراع، الزام تازگی یا نوآوری است. جدید بودن به این معنا است که اختراع مدنظر در بدنه علم و دانش موجود، در رشته فنی مورد نظر وجود نداشته باشد. به زبان ساده، الزام نوآوری یا تازگی، به معنی عدم وجود آن در دانش پیشین است.
د) الزام سودمندی یا کاربرد صنعتی: یک اختراع برای آن‌که شرایط پتنت شدن را احراز نماید، باید یک کاربرد عملی و کاملاً ملموس داشته باشد. این الزام را در قوانین ثبت اختراع کشورهای مختلف، تحت عنوان الزام سودمندی، مفید بودن و یا کاربرد صنعتی معرفی می‌نمایند.
ه) الزام غیربدیهی بودن: گام ابتکاری یا غیربدیهی بودن اختراع، یکی از الزامات اساسی تأیید درخواست ثبت اختراع به شمار می‌رود که بر اساس آن، فردی که دارای مهارت‌های معمول و تخصص فنی در حوزه مرتبط با اختراع ارائه شده است، نباید به صورت بدیهی، قادر به استنتاج و دستیابی به آن باشد. هدف از این الزام، جلوگیری از ثبت اختراعاتی است که از نظر فنی، دستاوردی به همراه نداشته و بدون هیچ خلاقیت خاصی، صرفاً با آمیختن بدیهی چند اختراع، مدعی ارائه اختراع جدیدی هستند.
