مقدمه
یکی از مهم‌ترین مواردی که در مطالعه اسناد پتنت باید به آن توجه داشت، کدهای طبقه‌بندی پتنت است. این کدها، نشان می‌دهند که ایده پتنت شده، به کدام حوزه از فناوری‌ها مرتبط است. درخواست‌های ثبت اختراع در هنگام ارزیابی، بر مبنای یک نظام طبقه‌بندی استاندارد و بین‌المللی، کدگذاری شده و از این طریق، به کاربران در جستجوی ساده‌تر آن‌ها، کمک می‌نماید. در این مقاله، سعی خواهد شد تا مروری بر تاریخچه تغییر و تحولات کدگذاری پتنت داشته و مهم‌ترین نظام‌های کدگذاری در سطح بین‌المللی را معرفی نمود.
طبقه‌بندی پتنت؛ ابزاری برای تسهیل جستجو
شاید بتوان عمده‌ترین دلیل طبقه‌بندی و کدگذاری پتنت‌ها را، تسهیل در جستجوی آن‌ها دانست. با شدت گرفتن نرخ رشد ثبت اختراعات و ایجاد پایگاه‌های داده‌ای حاوی میلیون‌ها پتنت که به تعبیری همچون اقیانوسی از اطلاعات فنی است، یافتن یک فناوری پتنت شده یا اطلاعاتی پیرامون یک ایده خاص، مانند یافتن سوزنی کوچک و در یک انبار پر از کاه است. برای رفع این مشکل، اقدامات مختلفی انجام گرفته است که از مهم‌ترین آن‌ها، می‌توان به توسعه پلتفرم‌های جستجوی اسناد پتنت و پایگاه‌های داده بسیار بزرگ ثبت اختراع، اشاره نمود.
شاید این مسئله مطرح شود که جستجوی پتنت را می‌توان با استفاده از کلمات کلیدی فناوری انجام داده و پلتفرم‌های در دسترس، امکان جستجوی هوشمندانه اسناد پتنت بر مبنای کلمات کلیدی مختلف را فراهم می‌نمایند، پس چه نیازی به کدهای طبقه‌بندی پتنت وجود دارد؟
در پاسخ باید به سه نکته کلیدی اشاره نمود:
۱. ارزیابان دفاتر ثبت اختراع، برای بررسی شرایط احراز پتنت و اطمینان از واجد شرایط بودن اختراع، می‌بایست تمامی اسناد پتنت‌های ثبت شده در سیستم‌های ثبت اختراع را بررسی نمایند. با توجه به زبان‌های مختلف این اسناد و دشوار شدن جستجو بر مبنای کلمات کلیدی، کدهای طبقه‌بندی پتنت کمک می‌نمایند تا جستجو در میان مجموعه کوچک‌تری از اسناد پتنت، انجام گیرد.
۲. با افزایش توجهات محققین، نوآوران و شرکت‌های فناور، نسبت به حفاظت از ابداعات و ابتکارات فنی خود، نحوه به‌کارگیری پتنت و رویکرد تکمیل اسناد ثبت اختراع نیز، تغییر یافته است. امروزه متقاضیان ثبت پتنت، سعی دارند تا از کلمات و عبارات عمومی‌تر و با بیشترین دامنه پوشش، برای توضیح ایده‌ها و اختراعات خود استفاده نمایند. آن‌ها با این کار، علاوه بر این‌که دامنه حفاظتی پتنت را گسترش داده و ارزش بیشتری به آن می‌بخشند، فرآیند جستجوی فناوری پتنت شده از سوی سایر نوآوران را، کمی پیچیده‌تر می‌کنند. فرض کنید که یک مخترع می‌خواهد نوعی فنر با قابلیت کشسانی متفاوت را به ثبت برساند؛ اگر وی از عبارت «سیستم ذخیره‌سازی انرژی»، برای توصیف این فنر استفاده نماید، هم دامنه ثبت اختراع را وسیع‌تر نموده و هم امکان جستجو و دسترسی به پتنت خود را از سوی رقبا کاهش می‌دهد.
۳. با کدگذاری و طبقه‌بندی پتنت‌های ثبت شده، امکان گزارش‌گیری و تحلیل روند ثبت اختراع در حوزه‌های مختلف فناوری، مهیا می‌شود. امروزه بسیاری از شرکت‌های فعال در حوزه «IP» و نیز، سازمان‌ها و نهادهای متولی ثبت اختراع، مبتنی بر پتنت‌های مرتبط با فناوری‌های مختلف، گزارشاتی در خصوص روند تغییرات این فناوری‌ها، منتشر می‌نمایند. به عنوان مثال، اخیراً سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO»، اقدام به انتشار اولین گزارش از مجموعه گزارشات ترند فناوری «Technology Trend» خود، با موضوع «فناوری هوش مصنوعی» نمود که در آن، روند ثبت و انتشار پتنت در این حوزه از فناوری، مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته است. بدیهی است، طبقه‌بندی پتنت‌ها، به انتشار چنین گزارش‌هایی کمک شایان ذکری خواهد داشت.
مروری بر سیر تاریخی کدهای طبقه‌بندی پتنت
همان‌طور که در بخش پیشین اشاره شد، سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت، به ارزیابان، دفاتر ثبت اختراع و حتی مخترعین و کاربران علاقه‌مند، کمک می‌نماید تا پتنت‌ها را از منظر ویژگی‌ها و خصوصیات فنی مندرج در اسناد ثبت اختراع، دسته‌بندی نمایند. جستجوی سریع‌تر پتنت‌های مشابه و رهگیری دقیق روندهای فناورانه، از مزایای اصلی طبقه‌بندی پتنت به شمار می‌رود.
مفهوم طبقه‌بندی و اشکال مختلف این کار، از قرن چهارم میلادی، زمانی‌که ارسطو از یک سیستم ابتدایی برای طبقه‌بندی موجودات استفاده نمود، مورد استفاده بشر بوده است. سیستم‌های طبقه‌بندی اختراعات، در فاصله کوتاهی از آغاز به کار سیستم پتنت آمریکا، در این کشور بکار گرفته شد. این مدل ابتدایی، درخواست‌های ثبت اختراع را، مبتنی بر موضوعات عمومی تقسیم‌بندی نموده و به ارزیابان و کارکنان دفتر ثبت اختراع آمریکا، اجازه می‌داد تا جستجوی کارآمدتری داشته باشند.
این وضعیت، ادامه داشت و عملاً تا سال ۱۸۳۰ میلادی، یک سیستم طبقه‌بندی مشتمل بر ۱۶ گروه مختلف، در سیستم پتنت آمریکا ایجاد شد. در سال ۱۸۳۶ و با اصلاح قانون ثبت اختراع آمریکا، اولین ضوابط و دستورالعمل‌های قانونی برای طبقه‌بندی پتنت، تدوین شد که دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا «USPTO» را، ملزم به مرتب‌سازی و طبقه‌بندی پرونده‌های پتنت می‌ساخت. تا سال ۱۸۷۸، کلاس‌های طبقه‌بندی پتنت در آمریکا، به ۱۵۸ گروه افزایش یافت و تقریباً از همان سال‌ها، کشورهای دیگر نیز به تدریج به موضوع طبقه‌بندی پتنت وارد شدند. (به عنوان مثال، دفتر ثبت اختراع آلمان، از سال ۱۸۷۷ میلادی، شروع به استفاده از یک سیستم طبقه‌بندی پتنت نمود. این سیستم که اصطلاحاً «DPK» نامیده می‌شود، در بازه زمانی سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۵۸ میلادی، هفت بار مورد اصلاح و بازبینی قرار گرفت.)
در سال ۱۹۰۰ میلادی، طرحی تحت عنوان «طبقه‌بندی اختراعات پتنت شده» انتشار یافت که در ادامه، پایه و اساس سیستم طبقه‌بندی پتنت آمریکا «USPC»، گردید. این روند، ادامه یافت تا این‌که با پیشرفت فناوری و نوآوری‌های صورت گرفته، توسعه و بهبود سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت نیز تسریع شد. در دهه ۱۹۶۰ میلادی، سیستمی تحت عنوان «MAPIT» در آمریکا توسعه یافت و اروپایی‌ها نیز، سیستم طبقه‌بندی «ECLA» را توسعه دادند. در نهایت، در سال ۱۹۷۱ میلادی و با تصویب توافقنامه استراسبورگ، سیستم طبقه‌بندی «International Patent Classification» یا «IPC»، ذیل سازمان جهانی مالکیت فکری، آغاز به کار نمود.
در سال‌های پس از معرفی «IPC»، این سیستم طبقه‌بندی با تحولات فراوانی روبرو شد. توسعه فناوری جستجوی آنلاین توسط ژاپن (سال ۱۹۷۷)، به‌کارگیری جستجوی آنلاین در «ECLA» (سال ۱۹۸۵) و حرکت ژاپن به سوی دفتر الکترونیکی یا «Paperless Office» (سال ۱۹۸۵)، موجب گردید که توسعه و بهبود مداوم سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت، در دستور کار قرار گرفته و عملاً از سال ۲۰۰۶ میلادی و اعلام وایپو مبنی بر اصلاحات عمده در «IPC»، عصر جدیدی از طبقه‌بندی پتنت آغاز شد.
آخرین تغییر و تحول عمده در سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت، ظهور سیستم «CPC» یا «Cooperative Patent Classification» است که طی توافقنامه «USPTO» و «EPO» در سال ۲۰۱۰ میلادی، برای ادغام «IPC» و «ECLA»، انجام گرفت. این سیستم، از ژانویه سال ۲۰۱۳ میلادی، راه‌اندازی شد.
گفتنی است که روند توسعه و تکامل سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت، متوقف نگردید. برای مثال، آمریکا در سال ۲۰۱۴، اقدام به تأسیس دفتر همکاری‌های بین‌المللی پتنت یا «DCIPC» نمود که به بهبود و گسترش «CPC» و «IPC» در نقاط مختلف جهان، کمک می‌کند.
انواع سیستم طبقه‌بندی پتنت
مرور تاریخچه توسعه و تکامل سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت، دو نکته مهم را روشن می‌سازد. از یک‌سو، در می‌یابیم که طبقه‌بندی پتنت، با هدف مرتب‌سازی اسناد ثبت اختراع و تسهیل جستجو و بازیابی آن‌ها، در کشورهای مختلف و به صورت مستقل آغاز گردید. از سوی دیگر، نوعی روند همگرایی و بین‌المللی شدن در توسعه سیستم‌های طبقه‌بندی مشاهده می‌شود که نقطه اوج آن، سیستم‌های بین‌المللی «IPC» و «CPC» است. با توجه به اهمیت آشنایی با مدل‌های طبقه‌بندی پتنت در سیستم‌های ثبت اختراع معتبر و چگونگی کدگذاری پتنت‌ها در هر یک از آن‌ها، مروری بر مهم‌ترین سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت در جهان خواهیم داشت.
الف) سیستم طبقه‌بندی پتنت آمریکا «USPC»:
این سیستم، از سوی «USPTO» توسعه یافته و شامل بیش از ۴۰۰ طبقه اصلی «Class» و تعدادی زیرطبقه «Subclass» است. با ظهور سیستم جدید «CPC» و از سال ۲۰۱۵ میلادی به این‌سو، این سیستم به تدریج کنار نهاده شده و «CPC»، جایگزین آن شده است.
ب) سیستم طبقه‌بندی پتنت آلمان «DPK»:
سیستم طبقه‌بندی پتنت آلمان که اصطلاحاً «DPK» نامیده می‌شود، در سال ۱۸۷۷ میلادی آغاز به کار نمود و طی نیمه اول قرن بیستم، چندین بار اصلاح و بهبود یافت. جالب اینجا است که «DPK»، در کشورهایی مانند سوئد و نروژ نیز مورد استفاده قرار گرفت و حتی پس از سال ۱۹۷۵ و جایگزین شدن سیستم «IPC»، استفاده از آن در برخی از این کشورها ادامه یافت. گفتنی است، سیستم طبقه‌بندی فعلی آلمان، بر مبنای «IPC» بوده، با این تفاوت که اگر ارزیاب یا کارشناس دفتر ثبت اختراع، به این نتیجه برسد که طبقات و گروه‌های «IPC»، برای یک اختراع یا فناوری کفایت نمی‌کند، زیرمجموعه‌هایی از سیستم «DELKA» را به آن‌ها می‌افزاید. به بیان بهتر، سیستم طبقه‌بندی «DELKA»، مبتنی بر گسترش و توسعه گروه‌های «IPC» است.
ج) سیستم طبقه‌بندی پتنت ژاپن:
در ژاپن، از دو سیستم طبقه‌بندی «FI» و «F-terms»، برای طبقه‌بندی اسناد پتنت استفاده می‌شود. سیستم «FI» یا به‌طور دقیق‌تر «File Index»، مشابه با «DELKA»، توسعه‌یافته سیستم طبقه‌بندی «IPC» است و زیرمجموعه‌های بیشتری (۱۹۰۰۰۰ زیرمجموعه) را نسبت به آن، در خود جای داده است. سیستم «F-terms» نیز، از سوی دفتر ثبت اختراع ژاپن مورد استفاده قرار می‌گیرد که مستقل از «IPC»، حاوی یک سیستم طبقه‌بندی بسیار گسترده و جزئی (۳۴۰۰۰۰ زیرمجموعه) است.
د) سیستم طبقه‌بندی پتنت اروپا:
حاصل تلاش‌ها و اقدامات دفتر ثبت اختراع اروپا جهت توسعه سیستم طبقه‌بندی پتنت، سیستم «ECLA» است که در سال ۲۰۱۳ میلادی، با سیستم «CPC» جایگزین گردید.
ه) سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت «IPC»:
این سیستم، بر اساس توافقنامه استراسبورگ (مصوب سال ۱۹۷۱ میلادی) و مبتنی بر یک ساختار سلسله مراتبی از نمادهای مستقل زبانی، توسعه یافته و از آن برای طبقه‌بندی و کدگذاری پتنت‌ها و یوتیلیتی مدل‌ها در حوزه‌های مختلف فناوری، استفاده می‌شود. سیستم «IPC»، ذیل سازمان جهانی مالکیت فکری قرار داشته و نسخه جدید آن، در ابتدای ژانویه هر سال، ارائه می‌گردد.
مطابق با موافقت‌نامه استراسبورگ، فناوری‌ها به هشت بخش اصلی تقسیم شده که تقریباً ۷۰ هزار زیرمجموعه برای آن‌ها ایجاد می‌گردد. سلسله مراتب تعریف شده در «IPC»، شامل «Section»، «Class»، «Subclass»، «Group» و «Complete Classification Symbol» است که هشت زیرشاخه اصلی آن، به ترتیب عبارتند از:
A. نیازهای انسانی
B. عملیات اجرایی؛ حمل‌ونقل
C. شیمی؛ متالورژی
D. منسوجات؛ کاغذ
E. سازه‌ها و بناهای ثابت
F. مهندسی مکانیک؛ روشنایی؛ گرمایش؛ جنگ‌افزارها؛ انفجار
G. فیزیک
H. الکتریسیته
بنا به اظهار وایپو، این طبقه‌بندی می‌تواند ابزاری مفید برای بازیابی اسناد و مدارک ثبت اختراع در فرایند جستجوی دانش پیشین باشد. گفتنی است، کدهای طبقه‌بندی «IPC»، توسط دفاتر ملی یا منطقه‌ای مالکیت فکری که پتنت را منتشر می‌کنند، به آن تخصیص می‌یابد. این وظیفه، در مورد پتنت‌های ذیل معاهده همکاری ثبت اختراع «PCT»، بر عهده نهادهای مورد تأیید برای جستجو «ISA»، قرار دارد.
و) سیستم طبقه‌بندی مشترک پتنت «CPC»:
این سیستم، به‌طور مشترک توسط دفاتر ثبت اختراع اروپا و آمریکا و با هدف هماهنگ‌سازی سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت قبلی، توسعه یافته است. برخلاف «IPC» که در حدود ۷۰۰۰۰ زیرمجموعه در خود جای داده است، سیستم «CPC»، دارای بیش از ۲۵۰۰۰۰ زیرمجموعه بوده و از این منظر، بسیار دقیق‌تر از سایر سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت می‌باشد. این سیستم، از ژانویه ۲۰۱۳ آغاز به کار نموده و جایگزینی برای «USPC» در آمریکا و «ECLA» در اروپا، به حساب می‌آید.
