مقدمه
برای آن‌که یک اختراع یا نوآوری فناورانه، قابلیت ثبت در سیستم پتنت را داشته باشد، نیازمند احراز مجموعه‌ای از شرایط و الزامات است. واجد شرایط بودن اختراع، از دو جنبه قابل بررسی است: ۱) شرایط رسمی و ۲) شرایط ماهوی. در شرایط ماهوی، به ویژگی‌های اصلی و ذاتی اختراع پرداخته شده و در مقابل، شرایط رسمی به مجموعه‌ای از ویژگی‌های مدنظر دفاتر ثبت اختراع اشاره دارد. هر یک از دفاتر ثبت اختراع (ملی یا منطقه‌ای)، بر اساس قوانین و مقررات خود و همچنین الزامات شکلی موجود در دستورالعمل‌ها و قوانین ثبت اختراع، شرایطی را برای بررسی درخواست ثبت شده، مشخص می‌نمایند. یکی از این شرایط، «اختراع واحد» یا «Unitary Invention» نام دارد. بر اساس این الزام، مخترع در قالب یک درخواست ثبت اختراع، تنها می‌تواند برای ثبت یک موضوع اقدام نموده و ارائه چند موضوع مختلف در قالب یک تقاضانامه، مجاز نخواهد بود. در این مقاله، مروری اجمالی بر این الزام کلیدی ثبت اختراع، خواهیم داشت.
الزام اختراع واحد چیست؟
در قوانین ثبت اختراع اکثر کشورها، الزام اختراع واحد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پارامترهای رسمی بررسی درخواست‌های ارسالی از سوی متقاضیان، شناخته می‌شود. یک تقاضای ثبت اختراع، بایستی مربوط به یک اختراع واحد بوده و یا شامل مجموعه‌ای از اختراعاتی باشد که ارتباط بین آن‌ها، موجب شکل‌گیری یک اختراع کلی و واحد گردد (یکپارچگی اختراعات).
زمانی‌که گروهی از اختراعات، در یک تقاضانامه ادعا شده باشد، بایستی الزام اختراع واحد، در درخواست ثبت شده احراز گردد. در صورتی این واحد بودن مورد تأیید قرار می‌گیرد که یک رابطه فنی، میان این اختراعات وجود داشته باشد. به عبارت بهتر، متقاضی باید رابطه بین مجموعه اختراعات ادعا شده را به گونه‌ای تشریح نماید که یک یا تعداد بیشتری از ویژگی‌های مشترک فنی را در بر گیرند. اصطلاحاً به این ویژگی‌های مشترک، «Special Technical Features» گفته می‌شود.
لازم به ذکر است، تعیین این‌که آیا گروهی از اختراعات به گونه‌ای با هم در ارتباطند که می‌توان آن‌ها را در قالب یک اختراع واحد با ویژگی‌های مشترک فنی در نظر گرفت، بدون توجه به نحوه و یاترتیب ارائه ادعاهای پتنت، انجام می‌گیرد. به عبارت دیگر، این‌که اختراعات مذکور در ادعاهایی جداگانه تشریح شده‌اند و یا این‌که تمامی آن‌ها در یک ادعای واحد گنجانده شده‌اند، تأثیری در بررسی الزام اختراع واحد ندارد.
بایستی توجه داشت که هر پتنت، دارای مجموعه‌ای از ادعاها بوده و متقاضی ممکن است که یک فناوری را، از طریق ارائه تعداد زیادی ادعای وابسته به یکدیگر توصیف نموده و خواستار حفاظت از آن‌ها باشد. این خواسته، با الزام اختراع واحد در تضاد نبوده و می‌تواند قابلیت ثبت در سیستم پتنت را داشته باشد. با این حال، نکته کلیدی این است که هر درخواست ثبت اختراع، بایستی دارای یک ادعای محوری و متمایز بوده که تحت عنوان «ادعای مستقل»، شناخته می‌شود. بدیهی است، وجود چندین ادعای مستقل، به معنای عدم رعایت الزام اختراع واحد خواهد بود.
گفتنی است، رد درخواست ثبت اختراع به دلیل الزام اختراع واحد، یک امر نسبی و کاملاً وابسته به جستجوی دانش پیشین است. در دستورالعمل‌های تدوین شده از سوی نهادهای معتبری مانند وایپو و «USPTO»، اشاره شده است که در ارزیابی این الزام، نباید افراط و تفریط صورت گیرد و شاید یک جستجوی دقیق در دانش پیشین و در نظر گرفتن نوآوری‌های موجود در تقاضانامه، نوعی وحدت موضوعی و مفهومی، بین چند اختراع به ظاهر مستقل را نمایان سازد. اجازه دهید این مسئله را با ذکر یک مثال، بیان نماییم. در یک درخواست ثبت اختراع، دو ادعای «A+X» و «A+Y» وجود دارد. در صورتی که «X» و «Y» را جزئی از دانش پیشین بدانیم و «A» جدید باشد، ادعاهای «A+X» و «A+Y»، می‌توانند یک اختراع واحد به حساب آیند. در مقابل، اگر «A» را جزئی از دانش پیشین دانسته و «X» و «Y» جدید باشند، «A+X» و «A+Y» دو ادعای کاملاً مستقل بوده و الزام اختراع واحد را نقض می‌کنند.
الزام اختراع واحد؛ چرا و چگونه؟
شاید این پرسش به ذهن برسد که چرا الزام اختراع واحد، از سوی دفاتر ثبت پتنت، مورد توجه قرار دارد. برای این رویکرد، دلایل و توجیهات مختلفی می‌توان بیان نمود؛ اما شاید مهم‌ترین آن‌ها، جنبه اداری و مدیریت اسناد از سوی دفاتر ثبت اختراع است. بدیهی است، با رعایت این الزام، اسناد و مدارک پتنت را بسیار ساده‌تر می‌توان طبقه‌بندی نموده و به تبع آن، انتشار اختراعات در هنگام افشای عمومی و استفاده از پتنت از سوی علاقه‌مندان، تسهیل می‌گردد.
علاوه بر جنبه اداری، از منظر مالی نیز امکان ثبت چند اختراع مختلف، صرفاً با پرداخت هزینه یک پتنت، منطقی نخواهد بود. دفاتر ثبت اختراع، در برابر این چالش، دو راه پیش روی خود می‌بینند: ۱) امکان درج چندین اختراع در یک درخواست و محاسبه هزینه ثبت اختراع با توجه به تعداد اختراعات موجود در اسناد دریافتی از متقاضی و ۲) تدوین یک ساختار هزینه‌ای مشخص و استاندارد که مبتنی بر یک اختراع واحد در هر درخواست است. طبیعتاً راهکار دوم عاقلانه‌تر خواهد بود، چراکه رویه‌های کاری دفاتر ثبت اختراع را ساده‌تر نموده و متقاضیان را نیز به دلیل ابهام در نحوه محاسبه هزینه‌های متغیر، دچار سردرگمی نمی‌کند.
نکته دیگر، نحوه رفع مشکل درخواست‌هایی است که به دلیل الزام اختراع واحد، رد شده‌اند. در صورتی‌که تقاضا به دلیل در نظر گرفته نشدن این الزام رد شده باشد، ارزیاب دفتر ثبت اختراع، از متقاضی خواهد خواست تا الزام را در نظر گرفته و اختراعات متعدد موجود در درخواست خود را، به یک اختراع واحد بدل نماید. در این شرایط، متقاضی می‌تواند به صورت فنی استدلال نماید که تقاضانامه او دارای الزام اختراع واحد است. این کار، در یک بازه زمانی محدود (پس از دریافت ابلاغیه رد درخواست به دلیل الزام اختراع واحد) امکان‌پذیر بوده و معمولاً جهت ارسال اعتراض و بررسی آن از سوی دفتر ثبت اختراع، مستلزم پرداخت مبالغی از سوی متقاضی است. راهکار دیگری که می‌تواند از سوی متقاضی اتخاذ شود، این است که درخواست خود را به دو یا چند تقاضانامه متمایز تفکیک نموده و برای ثبت هر یک از آن‌ها، به صورت جداگانه اقدام کند.
الزام اختراع واحد در تقاضانامه‌های ترکیبی
هنگامی‌که ادعاهای پتنت، به مجموعه‌ای از فرآیندها، محصولات و یا دستگاه‌های مرتبط با آن‌ها اشاره داشته باشد، الزام اختراع واحد را باید با در نظر گرفتن ادعای اصلی بررسی نمود. به عنوان مثال، ممکن است یک محصول و فرآیندی جدید برای تولید آن، ارائه شده باشد. این‌ها کاملاً به یکدیگر وابسته بوده و عملاً یک اختراع واحد را بیان می‌کنند.
حالات مورد تأیید از منظر الزام اختراع واحد، به شرح زیر است:
۱. یک محصول و یک فرآیند برای تولید آن؛
۲. یک محصول و یک فرآیند برای به‌کارگیری آن؛
۳. یک محصول، یک فرآیند برای تولید آن و یک فرآیند برای به‌کارگیری آن؛
۴. یک فرآیند و یک دستگاه مورد نیاز برای آن؛
۵. یک محصول، یک فرآیند برای تولید آن و یک دستگاه مورد نیاز برای فرآیند.
