مقدمه
با توجه به سهولت دسترسی افراد به آثار ادبی و هنری دیگران و امکان کپیبرداری و نشر غیرمجاز آنها، حفاظت از این داراییهای فکری، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. همین عامل، موجب شده تا حفاظت از این آثار، تحت مفهوم کپیرایت (Copyright)، در دستور کار سیستمهای مالکیت فکری قرار گیرد. این امر، بهویژه در سالهای اخیر و با گسترش روزافزون اینترنت و فضای دیجیتال، اهمیت بیشتری یافته و کپیرایت، به یک مفهوم رایج در صنعت موسیقی، فیلم و حتی شبکههای اجتماعی مانند یوتیوب بدل شده است.
در مقاله پیش رو، در تلاشیم تا با مفهوم کپیرایت بیشتر آشنا شده و مهمترین نکات مرتبط با آن را مرور کنیم. در این میان، برخی تشابهات و نقاط تمایز این نوع حقوق مالکیت فکری، با انواع دیگری همچون پتنت و علائم تجاری را مورد بررسی قرار میدهیم.
کپیرایت چیست؟
کپیرایت نیز همانند سایر انواع مالکیت فکری، در پی حفاظت از دستاوردهای فکری بشر است. همانطور که اختراعات و دستاوردهای فنی، از طریق سیستم پتنت و برند و نام تجاری یک کسبوکار، از طریق علائم تجاری تحت حفاظت قرار میگیرند، آثار ادبی و هنری همچون نوشتهها، موسیقی، نقاشیها، مجسمهها و همچنین برخی نتایج مبتنی بر فناوری، مانند برنامههای کامپیوتری و بانکهای داده، از طریق حقوق کپیرایت، قابل محافظت میباشند.
باید به این نکته توجه داشت که بیان تصورات و حتی ایدهها، امکان حفاظت از طریق کپیرایت را نداشته و این آثار هستند که توسط کپیرایت محافظت میشوند. پس اگر طرحی کلی را در ذهن تصور میکنید، حفاظت از آن ممکن نیست. برای درک بهتر این موضوع، طرحی اولیه از یک داستان اجتماعی در مورد زن و مردی جوان و روابط خانوادگی آنها را در نظر بگیرید. نویسندگان مختلف، ممکن است بر اساس این طرح واحد، داستانهای مختلفی بیان کنند که شاید همچون نمایشنامه «رومئو و ژولیت» شکسپیر، بسیار مشهور شود. این نمایشنامه را میتوان بیانی خلاقانه از طرح مذکور دانست؛ اما ممکن است که در آینده، نویسندگان دیگری هم داستانهای جدیدی بر اساس این طرح بنویسند. پس چیزی که میتواند تحت حفاظت حقوق کپیرایت قرار گیرد، بیان طرح در قالب یک داستان یا نمایشنامه کوتاه است، نه خود طرح اولیه. این مثال را میتوان برای دیگر آثار هنری و ادبی، اعم از نقاشیها، موسیقی و فیلم نیز در نظر گرفت.
حقوق مالکیت فکری بهویژه در حوزه کپیرایت، به معنای مدرن و امروزی آن، سابقه چندان طولانی نداشته و شاید بتوان عمر واقعی آن را به دو قرن اخیر نسبت داد. بنا بر اسناد و مدارک موجود، در کشور فرانسه و در زمان امپراتوری لویی چهاردهم، از طرف اداره سلطنتی، مجوزهایی برای چاپ کتاب صادر میگردید. این مجوز، امتیازی برای مؤلف در چاپ کتاب ایجاد میکرد و با توجه به حمایت حکومتی از آن، نوعی حق مالکیت برای صاحبان اثر فراهم میشد.
کنوانسیون برن به عنوان قدیمیترین توافقنامه بینالمللی در خصوص حقوق کپیرایت، نشان میدهد که آثار ادبی و هنری، باید «چگونه» مورد استفاده قرار گیرند، توسط «چه کسانی» استفاده شوند و «شرایط» این کار به چه صورت است. این توافقنامه، آثار ادبی و هنری را اینگونه نعریف میکند: «آثار ادبی و هنری، شامل هرگونه ابداع و تولید در حوزه ادبی، علمی و هنری است که به صورت کتاب و سخنرانی، آثار نمایشی و موسیقیایی، رقص و سرگرمی، آثار سینمایی، نقاشی، معماری، مجسمهسازی، حکاکی و سنگنگاری، آثار عکاسی و هرگونه اثر هنری کاربردی مانند تصاویر و نقشههای سهبعدی جغرافیایی، توپوگرافی و معماری، عرضه میشوند». البته باید خاطرنشان ساخت که آثار تحت حفاظت کپیرایت، تنها محدود به فهرست مندرج در کنوانسیون برن نبوده و عبارت «هرگونه تولیدات ادبی، علمی و هنری»، به خوبی گستره وسیع این آثار را نشان میدهد. بررسی قوانین کشورهای مختلف و آرای حقوقی دادگاههای ملی، نشان میدهد که برخی موارد به ظاهر عجیب، مانند نامههای خصوصی، راهنمای طلاق، مدل مو، مقالات امتحانی و حتی نحوه تزئین یک پل با استفاده از گل، تحت حفاظت حقوق کپیرایت قرار گرفتهاند.
جالب اینجاست که سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، در تعریف و تبیین مالکیت فکری، آن را به دو دسته اصلی تقسیم نموده که یکی از آنها، حقوق کپیرایت است. دستهبندی ارائه شده برای انواع مالکیت فکری، بدین شرح است:
- مالکیت صنعتی: پتنتها، نشانها و علائم تجاری، طراحیهای صنعتی و نشانههای جغرافیایی؛
- کپیرایت: آثار ادبی (مانند رمان، شعر و نمایشنامه)، فیلم، موسیقی، آثار هنری (مانند نقشهها، نقاشیها، عکسها و مجسمهها) و همچنین طراحیهای معماری.
این طبقهبندی سازمان جهانی مالکیت فکری، نشان از اهمیت حقوق کپیرایت و توجه ویژه نسبت به داراییهای فکری ادبی و هنری دارد.
چه حقوقی توسط کپیرایت محافظت میشوند؟
اصل اساسی حقوق مالکیت فکری، حقوق انحصاری ناشی از آنها است. اما این انحصار به چه معنا است؟ اتومبیلی را در نظر بگیرید که صاحب آن بخواهد از آن استفاده کند. این بدین معنا نیست که وی بیپروا و بدون توجه به قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی، میتواند به راندن خودرو بپردازد. همین موضوع، در مالکیت فکری نیز وجود دارد. حقوق انحصاری کپیرایت، به معنای بهرهبرداری از اثر یا مجوز دادن به دیگران برای بهرهبرداری از آن، ذیل قوانین و مقررات ملی هر کشور است.
در کپیرایت، دو نوع حقوق انحصاری وجود دارد:
- حقوق اقتصادی (Economic Rights) که بر مبنای آن، صاحب اثر میتواند از عواید مالی حاصل از استفاده دیگران از آثار، بهرهمند شود.
- حقوق اخلاقی یا «Moral Rights» که به نویسنده اجازه میدهد تا ارتباط شخصی خود و اثرش را حفظ کند. حقوق اخلاقی، بیشتر ناظر بر حق نویسندگی، حق اعتراض به هرگونه تحریف و تغییر شکل اثر و سایر اقدامات ناخوشایندی است که میتواند برای شهرت و اعتبار نویسنده یا صاحب اثر زیانآور باشد.
در اینجا، این پرسش مطرح میشود که شرایط لازم برای اخذ حقوق کپیرایت و بهرهمند شدن از چتر حفاظتی آن چیست؟ مهمترین شرط، «اصل بودن» اثر ادبی یا هنری است. در قانون کپیرایت، «اصالت» ناظر بر ارائه یک اثر و نه صرفاً ایده آن است. در قوانین کشورهای مختلف، معنی اصل بودن تا حدی متفاوت است. اما به صورت کلی، به این اشاره دارد که اثر، به صورت کاملاً مستقل خلق شده و هیچگونه کپی از منبعی دیگر صورت نگرفته باشد. نتیجه دیگر این شرط، تحت حفاظت قرار گرفتن عناصر اصلی و ابداعات جدید اثر است. در واقع، هر جزء آن که از دیگران به عاریت گرفته شده باشد، مشمول کپیرایت نخواهد بود.
نکته دیگری که باید به آن اشاره داشت، عدم توجه به عناصر خلاقانه، کیفیت و یا ارزش اثر خلق شده، در فرآیند حفاظت از آن میباشد. به عبارت دیگر، اصل بودن یک کتاب یا یک نقاشی (یک اثر کاملاً مستقل و جدید، بدون هرگونه کپیبرداری از آثار موجود)، برای اخذ حقوق کپیرایت کفایت میکند. یک مصداق بسیار خوب برای این مسئله، نقاشیها و طراحیهای کودکان بالای سه سال است که از حمایت کامل حقوق کپیرایت برخوردار میباشد، بدون آنکه آنها لزوماً شایستگی ادبی یا هنری قابلتوجهی داشته باشند.
یک تفاوت بسیار مهم کپیرایت با دیگر انواع حقوق مالکیت فکری، بهویژه پتنت و نشانهای تجاری، عدم نیاز به ثبت، جهت برخورداری از حقوق کپیرایت است. یک نویسنده، به محض آنکه کتابش را منتشر میسازد، از حقوق کپیرایت مرتبط با اثرش برخوردار شده و تنها در صورت هرگونه تعرض به این حقوق و یا ادعای مالکیت فردی دیگر، میبایست فرایند حقوقی را دنبال نموده و به اثبات اصل بودن اثر خود بپردازد. لازم به ذکر است که صاحبان آثار هنری و ادبی، در صورت تمایل، میتوانند نسبت به ثبت اثر خود اقدام کنند، اما همانگونه که اشاره شد، برخورداری از حقوق کپیرایت، منوط به این ثبت نخواهد بود.
گفتنی است که کنوانسیون برن، علاوه بر ایجاد یک نظام رفتاری مشابه و یکسان در تمامی کشورهای عضو، اعضای خود را ملزم میکند تا حداقلی از استانداردها، مانند حق ترجمه، حق تنظیم و تطبیق آثار هنری و حق پخش آثار را در قوانین کپیرایت خود وارد نمایند. طبق این معاهده، کلیه آثار ادبی و هنری، به غیر از آثار عکاسی و کارهای سینمایی، از مدت حمایت حداقل ۵۰ سال پس از مرگ پدیدآورنده اثر برخوردار میباشند. در خصوص آثار هنری کاربردی و عکاسی، مدت حمایت برابر با ۲۵ سال از زمان آفرینش اثر و برای آثار سینمایی نیز، برابر با ۵۰ سال میباشد. البته کشورهای عضو، این امکان را دارند که این زمان را بنا به قوانین ملی خود، طولانیتر نمایند برای مثال، در آمریکا دوره زمانی حفاظت از یک نوشته ادبی، برابر با طول عمر نویسنده بعلاوه ۷۰ سال است که البته در شرایطی که نویسنده ناشناس باشد، زمانهای ۹۵ سال از اولین انتشار یا ۱۲۰ سال از زمان تولید (هر کدام که زودتر به اتمام برسد) نیز برای مدت حفاظت اعلام شده است.
یک نکته مهم دیگر پیرامون حقوق کپیرایت، کارهای مشتق شده یا «Derivative Works» است که مطابق با کنوانسیون برن، تحت حفاظت کپیرایت قرار دارند. منظور از کارهای مشتق شده، مواردی است که از منابع موجود نشأت گرفته و از این نظر، کمی با آثار ادبی و هنری جدید، متفاوت هستند. از مهمترین آثار مشتق شده تحت حفاظت کپیرایت، میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
- ترجمه آثار به زبانی دیگر؛
- اقتباس از آثار ادبی مانند ساختن سناریوی فیلم بر مبنای یک رمان؛
- تنظیمات موسیقی، مانند نسخه ارکستر یک آهنگ که نسخه اولیه برای پیانو نوشته شده است؛
- تألیف آثاری مانند دائرهالمعارفها.
حقوق مرتبط چیست؟
علاوه بر حقوق کپیرایت، حقوق دیگری نیز وجود دارد که از جهاتی مشابه با کپیرایت میباشند. هدف این حقوق که اصطلاحاً حقوق مرتبط یا «Related Rights» نامیده میشوند، حمایت از منافع اشخاص و نهادهایی است که در عرضه آثار ادبی و هنری به عموم مردم نقش دارند. برای مثال، یک تصنیف موسیقی را در نظر بگیرید. علاوه بر حقوق کپیرایت مرتبط با آهنگساز و خالق ترانه، شرکت منتشرکننده این تصنیف هم، از حقوق خاصی بهرهمند شده که در زمره حقوق مرتبط قرار دارد.
باید به این نکته توجه داشت که حقوق مرتبط، دقیقاً با کپیرایت یکسان نیست، اما ارتباط نزدیکی بین آنها وجود دارد. حقوق مرتبط به شکل سنتی آن، به چند دسته کلی تعلق میگیرد:
- پرفورمرها (Performer): اجراکنندگان اثر، اعم از بازیگران، نوازندگان و ... که اجرای اثر هنری برای ارائه به عموم را بر عهده دارند. حقوق مجریان به این دلیل شناخته میشود که آنها به دلیل مداخلات خلاقانه خود مانند تصاویر متحرک، کارهای نمایشی، موسیقی، رقص و ...، به اثر حیات میبخشند.
- تولیدکنندگان ضبط صدا
- پخشکنندگان