مقدمه
تصور کنید که به یک فروشگاه تلفن همراه وارد شدهاید؛ با دیدن یک سیب گاز زده بر روی گوشی تلفن همراه، متوجه میشوید که با یک آیفون تولیدی شرکت اپل مواجه شدهاید. این یک مثال ساده از اهمیت علائم تجاری (Trademark) در دنیای امروز کسبوکارها است.
بررسیها نشان میدهد که استفاده از علائم تجاری، قدمتی بسیار طولانی داشته و ریشه آن، به جهان باستان باز میگردد. در حدود ۳۰۰۰ سال پیش، صنعتگران هندی قبل از آنکه محصولات خود را به ایران ارسال کنند، امضای خود را بر روی آنها حک میکردند. سالها بعد و در روم باستان، بالغ بر ۱۰۰ نشان مخصوص بر روی سفالهای رومی مورد استفاده قرار میگرفت، از جمله برند «FORTIS» که به دلیل شهرت بسیار زیادش، مورد جعل و کپیبرداری دیگران قرار داشت. به مرور، استفاده از نشانهای مخصوص برای متمایز کردن کسبوکارها و محصولات تولیدی گسترش یافت و امروزه، این نشانهای مخصوص، به یکی از کلیدیترین انواع حقوق مالکیت فکری در فضای کسبوکار مبدل شدهاند. برای درک ملموس این موضوع، کافی است به نوشابههای «کوکاکولا» و «پپسی» دقت کنید. تقریباً تمامی مردم جهان، به خوبی این دو برند مشهور را شناخته و بین آنها تفاوت قائل میشوند.
بسیاری از شرکتها و کسبوکارهای تولیدی و خدماتی، از یک طرح یا لوگوی مشخص و منحصربهفرد استفاده نموده تا بتوانند محصولات و خدمات خود را از دیگر محصولات رقبا متمایز نمایند. این امر، تا آنجا پیش رفته که حتی برخی از شرکتها، سعی در استفاده از یک رنگ خاص برای تشخیص سادهتر مشتریان دارند. آیا استفاده از یک علامت تجاری، نیاز به رعایت قواعد خاصی دارد؟ در پاسخ باید گفت که علائم و نشانهای تجاری، یکی از انواع مهم مالکیت فکری محسوب شده که با ثبت آنها در سیستمهای مالکیت فکری، میتوان از سوءاستفاده دیگران جلوگیری نمود.
در مقاله حاضر، مروری اجمالی بر موضوع علائم تجاری، انواع آن و لزوم محافظت از آنها از طریق ثبت در سیستمهای مالکیت فکری خواهیم داشت.
علامت تجاری چیست؟
علامت تجاری، علامت و نشانهای است که برای تمایز کالاها و خدمات یک شرکت، از سایر محصولات و خدمات موجود بکار گرفته میشود. این تعریف بسیار ساده، به خوبی توضیح میدهد که یک علامت تجاری چیست و چه ویژگیهایی باید داشته باشد. یک علامت تجاری، میبایست «متمایز و کاملاً مشخص باشد» و در عین حال، «فریبنده و موجب گمراهی مشتری نباشد». این دو شرط، میتواند یک تعریف رسمی و جامع از علائم تجاری فراهم سازد: «یک علامت تجاری، کالاها و محصولات یک شرکت خاص را مشخص نموده و آنها را از محصولات سایر رقبا متمایز میسازد.»
برای درک بهتر این دو ویژگی، علامت تجاری اپل را در نظر بگیرید. اگر یک شرکت تولید و عرضه سیبهای کشاورزی، از کلمه یا لوگوی «سیب» بهعنوان یک علامت تجاری استفاده کند، نمیتواند محصول خود را از دیگران متمایز سازد. این در حالی است که همین لوگو یا کلمه برای یک شرکت تولیدکننده رایانه یا گوشیهای تلفن همراه، میتواند کاملاً متمایزکننده باشد. یک علامت تجاری، علاوه بر مشخص و متمایز بودن، نباید فریبنده باشد. این شرط، بدین معنا است که علامت تجاری، نباید نمایانگر کیفیتی باشد که در محصولات وجود ندارد. برای مثال، استفاده از نشان «چرم واقعی» برای محصولاتی مانند کیفهای ساخته شده از چرم مصنوعی، کاملاً فریبنده خواهد بود.
برای آنکه یک علامت تجاری در بین کاربران جا افتاده و به یک علامت شناختهشده تبدیل شود، سرمایهگذاری زیاد و زمان قابل توجهی نیاز است. طبیعی است که چنین علامتی، از ارزش فراوانی برخوردار بوده و بسیاری از رقبای کوچکتر و کمتر شناختهشده را وسوسه میکند تا از آن برای فروش بیشتر محصولات خود استفاده کنند. سؤالی که در اینجا پیش میآید، این است که چگونه میتوان از این اقدام ممانعت نمود؟
متداولترین روش محافظت از علائم تجاری، ثبت آنها در سیستم مالکیت فکری است. با ثبت درخواست و تأیید آن، مالکیت این دارایی فکری ارزشمند، در اختیار شما قرار گرفته و بهعنوان صاحبامتیاز علامت تجاری، میتوانید دیگران را از استفاده از آن منع کنید. شایان ذکر است که در برخی از کشورها، از علائم تجاری ثبتنشده نیز محافظت میشود که البته راهی کمتر قابلاعتماد به حساب میآید. ریسک چنین رویکردی، این است که علائم ثبتنشده، تنها در حالتی تحت حفاظت قرار میگیرند که به اندازه کافی، تمایز و شهرت در بازار به دست آورده باشند. این شهرت و تمایز قابلتوجه، زمان زیادی از بدو راهاندازی کسبوکار و یا عرضه محصول یا خدمت به بازار میطلبد و در طی این مدت، علامت تجاری کاملاً آسیبپذیر خواهد بود. بنابراین، بهتر است علامت تجاری خاصی که قصد سرمایهگذاری بر روی آن را داشته و میخواهید مشهورش کنید را ثبت نموده تا از نگرانیهای مرتبط با سوءاستفاده از آن، در امان باشید.
انواع علائم تجاری
علائم تجاری، میتواند به شکلهای مختلفی، از جمله انواع کلمات، طرحها، حروف، اعداد، نوع خاص بستهبندی، نمادها و ... ارائه گردد. یک علامت تجاری، میتواند متشکل از نام خانوادگی باشد، مانند علامت تجاری فورد که از نام بنیانگذار این شرکت، «هنری فورد» گرفته شده است. دستهای دیگر از علائم تجاری، از علامتهای اختصاری مانند حروف مخفف استفاده میکنند که شاید مشهورترین این نشانها، «IBM» باشد. البته یک علامت تجاری، میتواند نمادی از یک دستگاه یا اجزای گرافیکی بهعنوان استعارهای از محصولات و حوزه فعالیت یک شرکت باشد، نظیر آرم شرکت نفتی «Shell» که یک نشان دو بعدی است. بدیهی است، علائم تجاری اینچنینی، میتوانند سهبعدی نیز باشند، مانند نمادی از بستهبندی محصولات و یا خود آنها.
اخیراً شاهد نوع جدیدی از علائم تجاری در بازار و فضای کسبوکار هستیم که «هولوگرام» نام دارد. به یک کارت اعتباری نگاه کنید؛ تصویری کوچک میبینید که بر اساس زاویه نگاه شما، تغییر میکند. به غیر از این مورد، علائم مبتنی بر صدا، رنگ یا یک رایحه خاص نیز، میتوانند علامت تجاری یک شرکت باشند. زنگ مشهور گوشیهای تلفن همراه نوکیا در گذشته و هارمونی خاص زنگ گوشیهای اپل در حال حاضر، مثالی جالب از اینگونه علائم است. در ادامه، مثالهایی از هر یک از انواع علائم تجاری ارائه شده است:
- کلمات: اپل، «Deutsche Bank»
- اسامی خیالی و قراردادی: نایک، سونی، کوکاکولا
- نام یا نام خانوادگی: فورد، پژو، هیلتون (هتلهای زنجیرهای)
- شعار: «Fly Me» (یک شرکت هواپیمایی)
- دستگاه یا نماد: ستاره برای مرسدس بنز، فرد در حال پرواز برای شرکت «رولز رویس» و شعله آتشین شرکت «شل»
- شماره: «۴۷۱۱» (ادکلن)
- حروف: «GM» و «FIAT» و «IBM»
- تصاویر یا نمادها: «Lacoste» (یک تمساح کوچک)
لازم به ذکر است که یک «Service Mark»، کاملاً شبیه با «Trademark» بوده و تفاوت آنها، تنها در این است که علامت تجاری از کالاها محافظت نموده و دیگری بر محافظت از خدمات متمرکز است. با توجه به همپوشانی بسیار زیاد این دو، مفهوم «Trademark» را میتوان اصطلاحی برای علائم تجاری محصولات و خدمات به صورت توأمان در نظر گرفت.
یک نکته دیگر پیرامون ثبت علائم تجاری، امکان ثبت نشانهای دستهجمعی یا «Collective Mark» در برخی کشورها است. علامت تجاری، غالباً توسط یک شرکت و برای کالاها یا خدمات ارائه شده از سوی آن شرکت به ثبت میرسد. با این حال، مجموعهای از شرکتها، میتوانند یک نشان جمعی به ثبت برسانند که بیشتر برای انجمنها مورد استفاده قرار میگیرد. یک بنگاه اقتصادی، میتواند علامت تجاری خاص خود را داشته و در عین حال، از یک نشان جمعی مانند انجمن معماران یا مهندسین، برای معرفی خود استفاده کند. گفتنی است که نوع دیگری از علائم، تحت عنوان «Certificate Mark» وجود داشته که کالاها و خدمات دارای این نشان، از منظر منشأ و نحوه ساخت، کیفیت و سایر خصوصیات اینچنینی، از سوی مالک علامت تجاری تأیید میشود. «ISO 9000»، یکی از نشانهای مشهور از این دسته از علائم تجاری به حساب میآید که فقط برای دستهای از محصولات واجد شرایط، قابل استفاده است.
علامت تجاری از منظر توافقنامههای بینالمللی
یکی از دلایل گسترش روزافزون علائم تجاری و استقبال از ثبت و محافظت از آنها، تشدید رقابتها بهویژه در فضای بینالملل است. به عبارت دیگر، با افزایش رقابت بین شرکتهایی که در بیش از یک کشور خاص فعالیت میکنند، نیاز به یک نشان اختصاصی برای شناسایی محصولات و خدمات شرکت، ضرورت بیشتری یافته است. علائم تجاری اینچنینی، اغلب فارغ از زبان کشور مبدأ و به صورت یک لوگوی ساده و همهفهم به ثبت میرسند، نظیر علائم مشهوری مانند خودروی بنز، گوشیها و محصولات الکترونیک اپل، همبرگرهای مکدونالد و محصولات ورزشی نایک.
به منظور حمایت از علائم تجاری در سطح بینالمللی، مالک علامت تجاری باید بهطور جداگانه، تعدادی تقاضانامه را در ادارات و دفاتر مالکیت فکری کشورهای مختلف (به زبانهای گوناگون و با پرداخت هزینههای متفاوت)، به ثبت برساند که فرآیندی زمانبر و طولانی خواهد بود. در راستای تسهیل روند ثبت بینالمللی درخواستهای علائم تجاری، تعدادی از کشورهای عضو کنوانسیون پاریس، اتحادیهای بینالمللی برای حمایت از مالکیت صنعتی تشکیل داده و در آن، سیستم مادرید را بهعنوان دستورالعمل ثبت بینالمللی علائم تجاری، تصویب نمودند.
سیستم مادرید، سرویس ویژه سازمان جهانی مالکیت فکری برای ثبت علائم تجاری در مقیاس بینالملل است که با فراهم نمودن امکان ثبت و اخذ گواهی بینالمللی، حفاظت از علامت تجاری را در تعداد زیادی از کشورهای عضو توافق، میسر میسازد. بر اساس توافقنامه مادرید، از ورود تمامی کالاهای جعلی و دارای علائم تجاری تقلبی که به نحوی سعی در فریب متقاضی نسبت به منبع کالا دارند و یکی از کشورهای عضو موافقتنامه به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، بهعنوان محل یا کشور مبدأ آن کالا مشخص شده است، ممانعت ورزیده و تمهیدات لازم برای جلوگیری از واردات آنها اعمال میگردد. با بیش از ۱/۳ میلیون علامت تجاری ثبتشده، سیستم مادرید بهترین انتخاب برای ثبت علامت تجاری، بهویژه در کسبوکارهای مبتنی بر صادرات است. این سیستم، راهکاری جامع و کارآمد برای صاحبان علائم تجاری است که میتوانند از آن، برای اخذ و حفظ چتر حفاظتی علائم تجاری در بازارهای مختلف، استفاده نمایند. فارغ از اینکه شما یک استارتآپ کوچک و یا شرکت بزرگ چندملیتی هستید، سیستم مادرید به شما در مدیریت نامهای تجاری در اختیار و ثبت علائم جدید در محدودهای وسیع از مناطق جغرافیایی، کمک میکند.
با توجه به اینکه سیستم مادرید، تقریباً ۸۰ درصد از تجارت جهانی را تحت پوشش خود دارد، استفاده از آن به معنای صرفهجویی قابلتوجه در زمان و هزینه است. یک نکته بسیار جالبتوجه در ارتباط با هزینههای ثبت درخواست در سیستم مادرید، تخفیفها و مشوقهای تخصیص داده شده به کشورهای کمتر توسعهیافته است. بر این اساس، اگر درخواست در دفتر مالکیت فکری یکی از این کشورها به ثبت برسد، هزینههای پایه در حدود ۹۰ درصد کاهش مییابد.