مقدمه
یکی از انواع کمتر شناخته شده مالکیت فکری (در مقایسه با طراحی صنعتی، کپی‌رایت، علائم تجاری و پتنت)، نشانه‌های جغرافیایی است. نشانه جغرافیایی، یک روش مهم و کلیدی برای نشان دادن منشأ و مبدأ جغرافیایی کالاها و خدمات عرضه شده به بازار است. در بسیاری از موارد، اشاره به مبدأ جغرافیایی یک محصول به دلیل شهرت بالای آن منطقه، خود عاملی برای ترغیب بیشتر مشتری و افزایش فروش محصول خواهد بود. برای مثال، شهرهای اصفهان، تبریز و کاشان، از قدیم‌الایام، به‌عنوان تولیدکنندگان فرش‌های مرغوب و اصیل ایرانی شناخته می‌شوند. اشاره به یکی از این شهرها، تأییدکننده کیفیت فرش بوده و مسلماً انگیزه مشتری در خرید آن را افزایش می‌دهد.
با توسعه سیستم‌های مالکیت فکری و تقاضای فزاینده برای محافظت از انواع دارایی‌های فکری، نشانه‌های جغرافیایی نیز از سوی نهادها و متولیان ملی و بین‌المللی حفاظت از مالکیت فکری جدی‌تر گرفته شده است. از این رو، در مقاله پیش رو، به نشانه‌های جغرافیایی و ویژگی‌های آن‌ها، از قبیل موارد قابل ثبت و دامنه حفاظت‌ها پرداخته و برخی از مهم‌ترین نشانه‌های جغرافیایی به ثبت رسیده را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
نشانه جغرافیایی چیست؟
همان‌گونه که اشاره شد، نشان یا نشانه جغرافیایی، با اشاره به مبدأ جغرافیایی محصول یا خدمت، نوعی اطلاع‌رسانی به مشتری بوده و اغلب بیانگر ویژگی‌های کیفی خاصی است که مشتریان به دنبال آن می‌باشند. استفاده از این نشان، می‌تواند رشد فروش و ارتقای کسب‌وکار را به همراه داشته باشد. اگرچه بسیاری از مثال‌ها پیرامون نشانه‌های جغرافیایی مربوط به محصولات کشاورزی است (مانند «زعفران قائنات»، «خرمای پیارم حاجی آباد ایران» و «انجیر استهبان ایران»)، اما نشانه جغرافیایی تنها برای این منظور استفاده نشده و طیف وسیعی از محصولات صنعتی هم، قابلیت حفاظت از طریق نشانه‌های جغرافیایی را دارا می‌باشند. یکی از مشهورترین محصولات صنعتی که حتماً به گوشتان خورده، ساعت سوئیس است که به‌عنوان یک نشانه جغرافیایی برای ساعت‌های تولید شده در سوئیس، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بنا بر تعریف سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، نشانه جغرافیایی، اطلاعیه‌ای است در خصوص این‌که یک محصول خاص، از یک منطقه جغرافیایی مشخص نشأت گرفته است. توتون و تنباکوی کوبا، پنیرهای «Roquefort» (منطقه‌ای در فرانسه) و حتی منطقه «Sheffield» انگلیس برای فولاد، به خوبی این مفهوم را بیان می‌کنند.
قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی ایران نیز، در تعریف این مفهوم، چنین می‌گوید: «نشانه جغرافیایی، نشانهای است که مبدأ کالایی را به قلمرو، منطقه یا ناحیه‌ای از کشور منتسب می‌سازد، مشروط بر این‌که کیفیت و مرغوبیت، شهرت یا سایر خصوصیات کالا، اساساً قابل انتساب به مبدأ جغرافیایی آن باشد.»
لازم به ذکر است که در کنوانسیون پاریس به‌عنوان یک معاهده بین‌المللی مرجع در زمینه حفاظت از دارایی‌های فکری، از اصطلاح «نشانه جغرافیایی» یا «Geographical Indication» استفاده نشده و تنها به نشانهای منبع و اسامی مبدأ اشاره شده است که در زیر معرفی شده‌اند:
- نشانه‌های منبع یا «Indications of Source»: منظور از نشانه منبع، عبارت یا علامتی است که برای نشان دادن مکان خاص، منطقه یا کشور تولیدکننده یک محصول یا خدمت، مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای مثال، عبارت «Made in Iran»، یک نشانه مبدأ است که به ساخت محصول در کشور ایران اشاره دارد.
- اسم مبدأ یا «Appellation of Origin»: اسم مبدأ، به معنای نام جغرافیایی یک کشور، منطقه یا مکانی خاص است که مبدأ یک محصول با ویژگی‌های خاص کیفی را مشخص می‌سازد. در این حالت، ویژگی‌های محصول، منحصراً یا اساساً به محیط جغرافیایی مربوطه، شامل ویژگی‌های طبیعی، فاکتورهای انسانی و یا هر دو آن‌ها مربوط می‌شود. مثال‌های زیادی از اسامی مبدأ وجود دارد که از آن جمله، می‌توان به عایق‌های رطوبتی (ایزوگام) دلیجان، رطب مضافتی بم و فرش کاشان اشاره نمود.
یک علامت تجاری، از محصولات و خدمات یک شرکت، در مقابل کالاها و خدمات مشابه موجود در بازار محافظت می‌کند. از این منظر که هر دو علائم تجاری و نشانه‌های جغرافیایی، به مبدأ تولید و عرضه محصول یا خدمت اشاره دارند، شاید این پرسش پدید آید که چه تفاوتی بین یک علامت تجاری و یک نشانه جغرافیایی وجود دارد؟ در پاسخ به این سؤال، باید گفت که علامت تجاری، به صاحب آن، حق منع دیگران از بهره‌برداری از علامت یاد شده را داده و مالکیت آن، تنها در اختیار شرکتی خاص خواهد بود. این در حالی است که نشانه جغرافیایی، به مکان خاص تولید محصول یا عرضه خدمت و خصوصیاتی که به واسطه محل تولید پدید آمده است، اشاره دارد. یک نشانه جغرافیایی، برخلاف علامت تجاری، قابل استفاده از سوی تمامی تولیدکنندگان محصول در آن مکان جغرافیایی بوده و در انحصار یک شرکت خاص نمی‌باشد.
حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی
محافظت از نشانه‌های جغرافیایی، عموماً مبنای ملی داشته و البته معاهدات بین‌المللی مختلف، خصوصاً معاهده لیسبون برای حمایت از اسامی مبدأ و ثبت بین‌المللی آن‌ها، به حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی در مجموعه‌ای از کشورهای مختلف کمک می‌کنند. برخلاف علائم تجاری و پتنت‌ها، راه‌های مختلفی برای دستیابی به حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی وجود دارد. یکی از این راهکارها، ثبت نشانه جغرافیایی است.
قوانینی نظیر مبارزه با رقابت‌های ناعادلانه که بر عدم استفاده از شیوه‌های ناعادلانه کسب‌وکار تأکید دارند و قانون حمایت از مصرف‌کننده، از جمله راهکارهای دیگری است که می‌تواند حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی را ممکن سازد. برای مثال، محصولی را در نظر بگیرید که شرکت تولیدکننده آن، به دروغ اقدام به درج محلی خاص برای مبدأ تولید آن نموده است. این مثال، یک مصداق بارز تجارت ناعادلانه است که نیازی به هیچ‌گونه ثبت نشانه جغرافیایی از سوی تولیدکنندگان واقعی محصول (در مکان یاد شده) را نداشته و تنها بر مبنای قانون مبارزه با رقابت ناعادلانه، جلوی شرکت متقلب گرفته خواهد شد. البته در قوانین بسیاری از کشورها، موضوع مبارزه با رقابت‌های ناعادلانه، در تلفیق با قانون حمایت از نشانه‌های تجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای درک بهتر این موضوع، می‌توان به ماده ۲ قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی ایران اشاره نمود که در آن آمده است:
«هر شخص یا هر گروه ذی‌نفع، می‌تواند در خصوص نشانه‌های جغرافیایی، به منظور جلوگیری از اعمال زیر یا مطالبه ضرر و زیان ناشی از آن‌ها، در دادگاه اقامه دعوی نماید:
الف) معرفی و انتساب غیرواقعی و گمراه‌کننده مبدأ جغرافیایی کالا؛
ب) هر گونه استفاده از نشانه‌های جغرافیایی که بر اساس کنوانسیون پاریس، مصداق رقابت نامشروع باشد.
هر شخصی که مرتکب اعمال فوق گردد، علاوه بر جبران خسارت، به جزای نقدی از ده میلیون ریال تا پنجاه میلیون ریال یا حبس تعزیری از نود و یک روز تا شش ماه و یا هر دوی آن‌ها محکوم خواهد شد.»
در مجموع، چنین می‌توان گفت که روش‌های متعددی برای محافظت از نشانه‌های جغرافیایی وجود دارد که بسته به قوانین و مقررات ملی، می‌توان از آن‌ها استفاده نمود. علاوه بر این، معاهدات و توافقنامه‌های بین‌المللی نظیر کنوانسیون پاریس و معاهده لیسبون، برای توسعه چتر حفاظتی در سطح بین‌المللی قابل استفاده می‌باشند.
نکته دیگر این‌که نشانه‌های جغرافیایی را می‌توان به صورت نشانه‌های دسته‌جمعی یا «Collective Mark» هم به ثبت رسانید. در این فرایند، مجموعه‌ای از تولیدکنندگان، می‌توانند یک نشانه جغرافیایی جمعی به ثبت رسانیده که نشان‌دهنده تولید محصولات در یک منطقه خاص جغرافیایی و با ویژگی‌هایی متأثر از آن منطقه است. نوع دیگری از نشانه‌های جغرافیایی قابل ثبت، تحت عنوان «Certificate Mark» وجود دارد که به شخص خاص یا تولیدکننده مشخصی تعلق نداشته و هر کسی که شرایط مندرج در آن را داشته باشد (محصول یا خدمت دارای کیفیت، مرغوبیت، شهرت و سایر خصوصیات ثبت شده در گواهینامه باشد و محل فعالیت تولیدکننده نیز، منطقه جغرافیایی ذکر شده در گواهینامه باشد)، قابلیت استفاده از گواهی را خواهد داشت. یکی از نشانه‌های مشهور این‌چنینی، گواهی صادر شده برای پنیر «Stilton» است که به تعداد محدودی از تولیدکنندگانی مربوط شده که شرایط موجود در این نشانه جغرافیایی را رعایت می‌کنند.
نشانه عام چیست؟
در بحث نشانه‌های جغرافیایی باید دقت داشت که اگر اسم یک مکان جغرافیایی، تنها مشخص‌کننده یک گونه خاص از محصول باشد و برای اشاره به منشأ محصول فوق‌الذکر به‌کار نرود، دیگر یک نشانه جغرافیایی به معنای نوعی از حقوق مالکیت فکری نیست. مثلاً «سس فرانسوی» را در نظر بگیرید. این نشانه تنها اشاره به نوع خاصی از سس داشته و برندهای مختلف تولید آن، ادعایی بابت تولید سس در کشور فرانسه نخواهند داشت. «سس فرانسوی»، یک نشانه عام است که به نوع سس اشاره دارد نه محل تولید آن.
مثال دیگر برای نشانه‌های عام، «خردل ویجون» به‌عنوان یک سبک خاص خردل است. این محصول، سال‌ها پیش در شهر ویجون فرانسه استحصال گردید و پس از سال‌های متمادی، امروزه تنها برای نشان دادن یک سبک خاص از خردل بکار رفته و طبیعتاً در بسیاری از مناطق جغرافیایی تولید می‌گردد. «خردل ویجون»، اکنون یک نشانه عام است و یک نشانه جغرافیایی به حساب نمی‌آید.
نشانه‌های جغرافیایی؛ چالش‌ها و محدودیت‌ها
از نظر تئوری، راه‌های متعددی برای حفاظت از یک نشانه جغرافیایی وجود داشته و حتی قوانین جانبی همچون مبارزه با رقابت‌های ناعادلانه، از این دارایی‌های فکری ارزشمند محافظت می‌کنند. اما در عمل، محدودیت‌هایی هم وجود دارد. برای مثال، در حالی که ثبت و محافظت از اختراعات و علائم تجاری، با روش‌هایی کاربردی و کارآمد، تثبیت شده و از سوی بسیاری از مخترعین، نوآوران و شرکت‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما شرایط برای نشانه‌های جغرافیایی، به دلیل تنوع گسترده سیستم‌های حفاظتی موجود، کمی متفاوت است. مثلاً اگر در یک منطقه خاص جغرافیایی، ثبت نشانه جغرافیایی و اعطای حقوق مرتبط با اسامی مبدأ در دسترس نباشد، خطر بروز مشکلات وجود خواهد داشت.
برای رفع این چالش بزرگ و تثبیت سیستم حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی، توافقنامه‌های دو جانبه‌ای بین کشورهای مختلف جهان پدید آمده است. برای مثال، کشورهای اسپانیا و فرانسه، توافق می‌کنند که از نشانه‌های جغرافیایی یکدیگر به‌صورت متقابل محافظت کنند. فهرست نشانه‌های جغرافیایی اسپانیا، به فرانسه و به‌طور متقابل، فهرست نشانه‌های جغرافیایی فرانسه نیز، به اسپانیا ارسال شده و تحت حفاظت هر دو کشور قرار می‌گیرند. این روش، می‌تواند گستردگی سیستم و مناطق تحت پوشش را بهبود دهد که البته باز هم وابسته به تعداد کشورهایی است که به صورت دو جانبه اقدام به این کار می‌کنند.
راهکار دیگر، توافق‌های چند جانبه با گستردگی بیشتر است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، توسط سازمان جهانی مالکیت فکری مدیریت می‌شود. بنا بر معاهده لیسبون، امکان ثبت و حفاظت از اسامی مبدأ در ۳۴ کشور عضو (تا ابتدای فوریه ۲۰۲۱) این موافقت‌نامه امکان‌پذیر است. البته باید توجه داشت که حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی در سایر کشورها، از طریق پیمان‌های دو جانبه و چند جانبه، منوط به ادامه حفاظت در کشور مبدأ است. برای مثال، ماده ۵ قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی ایران، در چهارچوب معاهداتی که کشور ایران به آن‌ها ملحق شده است، دسته‌ای از نشانه‌های جغرافیایی که مورد حمایت نخواهند بود را چنین می‌شمارد: «نشانه‌هایی که در کشور مبدأ خود حمایت نمی‌شوند یا حمایت از آن‌ها متوقف شده یا متروک گردیده‌اند.»
گفتنی است که سازمان تجارت جهانی، در موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری (TRIPS)، تمامی اعضا را مکلف به حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی نموده است که این خود می‌تواند پوشش حفاظتی نشانه‌های جغرافیایی را در سطح جهان افزایش دهد.
حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی در ایران
ایران به دلیل تاریخ و تمدن دیرینه، تنوع آب و هوایی بسیار زیاد، تنوع قومی و موقعیت ویژه جغرافیایی (عبور جاده ابریشم در گذشته و محل تقاطع شاهراه‌های بین‌المللی در جهان معاصر)، مجموعه‌ای از محصولات منحصربه‌فرد در مناطق و استان‌های مختلف خود تولید می‌کند که هر یک، پتانسیل ثبت به‌عنوان یک نشانه جغرافیایی ویژه را دارند. از فرش کاشان و تبریز گرفته تا زعفران قائنات، گز اصفهان، فیروزه نیشابور و حتی برنج طارم، همگی در ذهن مشتریان و مخاطبین، یادآور یک منطقه خاص و با کیفیتی منحصربه‌فرد هستند که گاه این کیفیت، شهرتی جهانی یافته است.
بدیهی است که این وضعیت، می‌بایست از طریق یک بستر حقوقی ملی و بین‌المللی، به یک مزیت رقابتی برای کشاورزان، صنعتگران و تولیدکنندگان ایرانی بدل شود. در همین راستا، قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی، در سال ۱۳۸۳ به تصویب رسیده و با توجه به حضور ایران در کنوانسیون پاریس و عضویت در معاهده لیسبون، امکان ثبت و حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی در سایر کشورها نیز فراهم است. بنا بر آیین‌نامه اجرایی حفاظت از نشانه‌های جغرافیایی، مدت حمایت از این حقوق دائمی بوده و برای استفاده از آن، می‌بایست «نشانه جغرافیایی»، «مکانی که نشانه جغرافیایی به آن مربوط است»، «محصول یا خدمتی که نشانه جغرافیایی به آن مربوط است» و «کیفیت، شهرت، و سایر خصوصیات محصول که نشانه جغرافیایی برای آن بکار می‌رود» را به مرجع ارزیابی و رسیدگی به درخواست‌های مربوطه ارسال نمود.
با توجه به رقابت‌های فزاینده در مقیاس بین‌المللی و اخبار ناخوشایند از سوءاستفاده کشورهایی نظیر چین از شهرت محصولات ایرانی، به‌ویژه فرش، ثبت نشانه‌های جغرافیایی می‌تواند مشتریان و مصرف‌کنندگان نهایی محصولات ایرانی را در تشخیص محصولات اصلی یاری داده و از کپی‌برداری رقبای چینی جلوگیری نماید.
علاوه بر این، برخی محصولات کشاورزی نظیر زعفران که عمده تولید آن در ایران انجام گرفته و به دلیل ضعف در بسته‌بندی و ارتباطات مناسب جهانی، از سوی کشورهایی نظیر اسپانیا عرضه می‌گردد، قابلیت ثبت نشانه جغرافیایی و تغییر در وضعیت فعلی را خواهد داشت. با ثبت نشانه جغرافیایی، می‌توان قاعده کنونی را بر هم زده و سود چشمگیر حاصل از فروش این محصول ارزشمند را در اختیار کشاورزان و تولیدکنندگان واقعی قرار داد.
بنا به گزارش شهریورماه ۱۳۹۸ مرکز مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، تا این تاریخ ۱۵۸ نشانه جغرافیایی ملی برای حمایت از محصولات متنوع اعم از فرش، صنایع‌دستی، محصولات غذایی و کشاورزی به ثبت رسیده است. از این تعداد و با استفاده از ظرفیت موافقت‌نامه لیسبون، ۶۱ مورد با موفقیت به ثبت بین‌المللی رسیده که ۲۹ محصول در دسته «فرش و گبه» و مابقی نیز شامل محصولاتی نظیر «خرما»، «زعفران» و «پسته» می‌باشند.
