پایگاه‌های داده سازمان جهانی مالکیت فکری

مقدمه

با افزایش نقش دانش و فناوری در شئون مختلف زندگی بشر و به‌ویژه صنایع و بخش‌های مختلف اقتصادی، به‌کارگیری سیستم‌های مختلف مالکیت فکری جهت محافظت از دارایی‌های فکری و نامشهود شرکت‌ها، با افزایش چشمگیری همراه بوده است. این استقبال فزاینده، منجر به تولید اقیانوسی از حقوق مالکیت فکری در اقصی نقاط جهان گردیده که رصد و جستجوی آن‌ها را بسیار دشوار می‌نماید.

همین موضوع، موجب شده تا متولیان ملی و بین‌المللی مالکیت فکری، در راستای تسهیل جستجو در میان اسناد مربوطه و استفاده از آن‌ها، اقدام به راه‌اندازی انواع و اقسام پایگاه‌های داده «IP» نمایند. یکی از مهم‌ترین این نهادها، سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) است که با توجه به حوزه گسترده فعالیت‌های خود و مسئولیت جهانی در ارتباط با ثبت و انتشار درخواست‌های «PCT»، علائم تجاری و طراحی‌های صنعتی، مجموعه‌ای از بزرگ‌ترین پایگاه‌های داده مالکیت فکری را راه‌اندازی نموده و مدیریت می‌کند.

بر این اساس و با توجه به اهمیت آشنایی با پایگاه‌های داده مالکیت فکری، در این نوشتار به معرفی اجمالی پایگاه‌های داده متعلق به وایپو پرداخته و نحوه استفاده از آن‌ها را مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار خواهیم داد.

پایگاه‌های داده «IP» چیست؟

در کنار بحث حفاظت از دارایی‌های فکری به‌عنوان کارکرد اصلی سیستم‌های «IP»، ترویج نوآوری از طریق افشای اطلاعات به‌ویژه در سیستم پتنت، کارکرد دیگر این سیستم‌ها به شمار می‌رود. کاربران و علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به اسناد پتنت، طراحی‌های صنعتی ثبت شده، علائم تجاری و حتی آثار کپی‌رایت، از آن‌ها جهت نوآوری‌های جدید و توسعه و تکامل محصولات موجود استفاده نموده و در عین حال، محدودیت‌های مرتبط با ثبت موارد جدید (مانند علامت تجاری که قبلاً توسط رقبا به ثبت رسیده و دیگر امکان ثبت آن وجود ندارد) را در نظر بگیرند.

اما جستجوی حقوق مالکیت فکری در میان میلیون‌ها حقوق به ثبت رسیده، چه برای مطالعه و ایده‌پردازی‌های جدید و چه با هدف رصد و امکان‌سنجی ثبت حقوق جدید، بسیار دشوار است. تصور کنید که به عنوان یک مخترع، می‌خواهید اسناد پتنت مرتبط با یک تجهیز خاص الکترونیکی را بیابید. اگر یک پایگاه جستجوی مشخص وجود نداشته باشد، مسیری بسیار پیچیده پیش روی شما خواهد بود. اول این‌که اختراعات پتنت شده در سیستم‌های پتنت مختلفی به ثبت رسیده‌اند. دوم این‌که زبان بسیاری از این اسناد متفاوت بوده و شما نیاز به دانش زبانی گسترده‌ای دارید. سوم این‌که با فرض مسلط بودن به زبان‌های مختلف و شناسایی اسناد در کشورهای مدنظر، دستیابی به این اسناد به این راحتی نخواهد بود. قبل از این محدودیت‌ها و مهم‌تر از همه آن‌ها، اسناد پتنت به قدری زیاد است (بیش از ۳ میلیون درخواست ثبت شده تنها در سال ۲۰۱۸ میلادی) که یافتن یک یا چند پتنت خاص، به معنای یافتن یک سوزن در انبار کاه خواهد بود.

به نظرتان راه‌حل این مشکل چیست؟ چگونه می‌توان پتنت‌ها یا سایر انواع حقوق مالکیت فکری مدنظر را یافت؟ آیا راهی برای دسترسی به این اسناد وجود دارد؟ در پاسخ به این سؤالات باید گفت: «بله، جواب در پایگاه‌های داده مالکیت فکری نهفته است». دفاتر مالکیت فکری کشورهای مختلف و حتی سیستم‌های منطقه‌ای مالکیت فکری، مانند دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO)، سعی در طبقه‌بندی اسناد خود و عرضه آن‌ها در قالب پایگاه‌های داده مختلف دارند.

مثال‌های فراوانی از پایگاه‌های داده «IP» وجود دارد که از آن جمله، می‌توان به «PATENTSCOPE» (پایگاه داده ثبت اختراع سازمان جهانی مالکیت فکری)، «Espacenet» (پایگاه داده ثبت اختراع اروپا)، «Global Design Database» (پایگاه طراحی‌های صنعتی سازمان جهانی مالکیت فکری) و بسیاری از موارد دیگر اشاره نمود.

لازم به ذکر است که در کنار پایگاه‌های داده متعلق به سیستم‌های ملی و بین‌المللی مالکیت فکری، برخی پلتفرم‌های متعلق به شرکت‌های خصوصی فعال در این حوزه نیز وجود دارد که خدمات رایگان و یا سفارشی خود را به کاربران علاقه‌مند ارائه می‌دهند. از مشهورترین این پایگاه‌های داده، می‌توان به «Google Patent» اشاره نمود؛ پایگاهی که به لطف فناوری‌های پیشرفته گوگل و موتور جستجوی قدرتمند این غول فناوری، دسترسی رایگان به اسناد ثبت اختراع بسیاری از سیستم‌های ملی و نیز پرونده‌های «PCT» را برای متقاضیان فراهم می‌آورد.

پایگاه‌های داده سازمان جهانی مالکیت فکری

یکی از مهم‌ترین سازمان‌های بین‌المللی در حوزه مالکیت فکری، سازمان جهانی مالکیت فکری است که از چهاردهم جولای سال ۱۹۶۷ میلادی و تصویب کنوانسیون تأسیس این سازمان، آغاز به کار نمود. در حال حاضر، ۱۹۱ کشور جهان در وایپو عضویت داشته و ۲۶ معاهده بین‌المللی، از جمله پیمان همکاری ثبت اختراع «PCT»، موافقت‌نامه لیسبون و پروتکل مادرید، تحت پوشش آن قرار دارد.

سازمان جهانی مالکیت فکری، در معرفی خود می‌گوید: «وایپو یک انجمن سیاستی جهانی است که در آن، دولت‌ها، سازمان‌های بین دولتی، گروه‌های صنعتی و جامعه مدنی، برای حل مسائل مرتبط با مالکیت فکری، گرد هم آمده‌اند. کشورهای عضو و ناظران، به‌طور منظم در کمیته‌ها و نهادهای تصمیم‌گیری مختلف، یکدیگر را ملاقات می‌کنند. چالش اصلی آن‌ها، این است که برای اطمینان از تطابق و همگامی سیستم بین‌المللی مالکیت فکری با جهان در حال تغییر کنونی، مذاکراتی را در مورد تغییرات و قوانین جدید مورد نیاز صورت دهند و البته به هدف اصلی خود که تشویق و ترویج نوآوری و خلاقیت است، ادامه دهند».

اهداف کلیدی این سازمان عبارتند از:

• پیشبرد حمایت از مالکیت فکری در سراسر جهان از طریق هماهنگی قوانین ملی؛
• پیشنهاد همکاری به کشورهای خواهان کمک‌های حقوقی و فنی در زمینه مالکیت فکری؛
• جمع‌آوری و انتشار اطلاعات مربوط به حمایت از مالکیت فکری.

همان‌طور که مشخص است، یکی از اهداف کلیدی وایپو، انتشار داده‌های «IP» است که این مهم، از طریق راه‌اندازی پایگاه‌های داده جهانی صورت می‌گیرد. در آخرین سند استراتژیک وایپو که به تشریح برنامه راهبردی این سازمان طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ میلادی می‌پردازد، ۹ هدف کلیدی برای فعالیت‌های توسعه‌ای وایپو در نظر گرفته شده است که اهداف «هماهنگی و توسعه زیرساخت‌های IP جهانی» و «تبدیل شدن به یک مرجع جهانی برای اطلاعات IP و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها» دقیقاً به توسعه پایگاه‌های داده اشاره دارد.

در ادامه، مروری اجمالی بر مهم‌ترین پایگاه‌های داده سازمان جهانی مالکیت فکری خواهیم داشت:

۱. پایگاه داده جهانی طراحی‌های صنعتی (Global Design Database)

یکی از انواع دارایی‌های فکری که در قالب سیستم‌های مختلف مالکیت فکری محافظت می‌گردد، طراحی‌های صنعتی است. به لحاظ حقوقی، یک طراحی صنعتی به جنبه‌های زیبایی‌شناختی یک شیء اشاره داشته و مجموعه‌ای از ویژگی‌های سه‌بعدی و دوبعدی، مانند شکل، الگوها، خطوط و یا رنگ‌ها را در بر می‌گیرد. طراحی صنعتی را می‌توان یکی از عوامل کلیدی برای جلب‌توجه مخاطب دانست که وی را ترغیب نموده تا یک محصول را نسبت به محصولی دیگر ترجیح داده و از آن بیشتر استفاده نماید. همین عامل، موجب شده است تا حفاظت از طراحی‌های صنعتی، به عنوان یک موضوع بسیار مهم ذیل حقوق مالکیت فکری محسوب شود.

طراحی‌های صنعتی نیز همچون پتنت‌ها، علائم تجاری و کپی‌رایت، به‌طور گسترده توسط افراد و شرکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند و به همین دلیل، حفاظت از آن‌ها بسیار حائز اهمیت است. با این وجود، حفاظت از طراحی‌های صنعتی نیز دارای محدودیت منطقه جغرافیایی حفاظت بوده و اگر فرد یا شرکتی تقاضای ثبت درخواست خود را در طیف وسیعی از مکان‌های جغرافیایی داشته باشد، اقدام مستقیم برای تک‌تک آن‌ها، کاری دشوار و مستلزم وقت و هزینه فراوان است. همین عامل، موجب شده است تا با هدف افزایش هماهنگی‌ها و تسهیل در ثبت بین‌المللی طراحی‌های صنعتی، توافقنامه لاهه یا «Hague Agreement» به تصویب برسد.

سیستم لاهه با هدف ثبت بین‌المللی طراحی‌های صنعتی پدید آمده و به دنبال راهی عملی و کارآ برای امکان حفاظت از طراحی‌های صنعتی، در چندین منطقه جغرافیایی به صورت هم‌زمان است. به کمک این موافقت‌نامه، می‌توان با یک درخواست واحد، برای ثبت تا ۱۰۰ طرح صنعتی در ۷۰ کشور عضو موافقت‌نامه، اقدام نمود.

نظر به استقبال از سیستم لاهه و تعداد انبوه طراحی‌های به ثبت رسیده از سوی افراد و شرکت‌های مختلف، سازمان جهانی مالکیت فکری اقدام به راه‌اندازی یک پایگاه داده برای تسهیل جستجو و دستیابی به این اسناد نموده که تحت عنوان پایگاه داده جهانی طراحی (Global Design Database)، فعالیت می‌کند. این پایگاه داده، امکان جستجوی رایگان و هم‌زمان بیش از ۱۱.۱۸۰.۰۰۰ طرح صنعتی ثبت شده در سیستم لاهه از طریق دفتر وایپو و یا دفاتر ملی مالکیت فکری را فراهم می‌کند. با توجه به ابزارهای تحلیلی قدرتمند، اعم از تجزیه‌وتحلیل‌های گرافیکی، نتایج قابل تنظیم و همچنین فیلترهای موجود برای جستجو، جستجو و تحلیل داده برای کاربران بسیار ساده خواهد بود.

با جستجو در پایگاه داده طراحی وایپو، امکان دانلود ۱۰۰ نتیجه اول جستجو شده در قالب «PDF»، «XML»، «XLS» و یا «HTM» وجود دارد. البته وایپو بر این نکته تأکید نموده که به دلیل نوع توافقات با دفاتر ملی مالکیت فکری، امکان دانلود خودکار مجموعه داده‌ها و توزیع مجدد آن‌ها برای مصارف شخصی وجود ندارد. برای استفاده از این پایگاه داده ارزشمند، می‌توانید از این لینک استفاده نمایید.

۲. پایگاه داده علائم تجاری (Trademark Database Portal)

یکی دیگر از موارد تحت پوشش نظام مالکیت فکری، علائم تجاری است. یک علامت تجاری یا «Trademark»، نشانه‌ای متمایزکننده برای محصولات یا خدمات مشخصی است که از سوی فرد، گروه یا شرکت خاصی تولید و عرضه شده و به مشتریان اجازه می‌دهد تا این کالاها و خدمات را، از سایر کالاها و خدمات موجود در بازار تشخیص دهند.

با توسعه روزافزون محصولات و خدمات در سطح جهانی و افزایش رقابت‌ها، ثبت علائم تجاری که می‌تواند شامل یک کلمه، حرف، عدد، عکس، شکل، رسم و یا ترکیبی از آن‌ها باشد، به شدت مورد استقبال قرار گرفته است. جالب است که حتی در برخی از کشورها، علائم سه‌بعدی، اصوات و شعارهای تبلیغاتی و حتی نشان‌های قابل‌استشمام (بوها) نیز قابلیت ثبت به‌عنوان یک علامت تجاری را دارند.

سازمان جهانی مالکیت فکری، در ارتباط با ثبت علائم تجاری و تسهیل فرآیندهای مرتبط با آن، دو گام بزرگ برداشته است. اولین گام، تصویب سیستم مادرید، متشکل از موافقت‌نامه مادرید و پروتکل مرتبط با آن است که با فراهم نمودن امکان ثبت و اخذ گواهی ثبت بین‌المللی، حفاظت از علامت تجاری را در تعداد زیادی از کشورهای عضو، میسر می‌سازد. با بیش از ۱.۳ میلیون علامت تجاری ثبت‌شده، سیستم مادرید بهترین انتخاب برای ثبت علامت تجاری، به‌ویژه در کسب‌وکارهای مبتنی بر صادرات است. از مهم‌ترین مزایای سیستم مادرید، می‌توان به زبان واحد، مقرون‌به‌صرفه بودن، صرفه‌جویی زمانی در فرآیند ثبت و حفاظت، پوشش جهانی (تقریباً ۸۰ درصد از تجارت جهانی) و مدیریت ساده سبد علائم تجاری از طریق یک سیستم متمرکز اشاره نمود.

در کنار سیستم مادرید، وایپو سعی در تسهیل دسترسی کاربران به داده‌های علائم تجاری ثبت شده در سطح جهان نموده است. یکی از مهم‌ترین تلاش‌های وایپو در این زمینه، راه‌اندازی پایگاه داده علائم تجاری (Trademark Database Portal)، برای دسترسی ساده‌تر به داده‌های آنلاین دفاتر ملی و منطقه‌ای مالکیت فکری است. توضیح آن‌که این دفاتر، اقدام به ایجاد پایگاه‌های داده علائم تجاری به صورت آنلاین نموده و آن‌ها را از طریق وب‌سایت‌های خود در اختیار کاربران قرار داده‌اند. سازمان جهانی مالکیت فکری، با هدف جلوگیری از اختلال در جستجو و دسترسی آسان‌تر، آدرس تمامی این پایگاه‌های آنلاین را به صورت متمرکز معرفی نموده که کاربران می‌توانند با مراجعه به آن‌ها، جستجوی علائم مدنظر خود را انجام دهند.

بدیهی است که پیش از اقدام به ثبت علامت تجاری در سیستم مادرید، می‌بایست جستجوی دقیق و همه‌جانبه‌ای انجام داد که این پورتال و آدرس‌های مندرج در آن، می‌تواند یک منبع کلیدی برای جستجوی مذکور باشد. برای استفاده از این پایگاه داده ارزشمند، می‌توانید از این لینک استفاده نمایید.

۳. پایگاه داده جهانی برند (Global Brand Database)

سازمان جهانی مالکیت فکری، به منظور کمک به متقاضیان ثبت علائم و مارک‌های تجاری، یک پایگاه داده جهانی تحت عنوان «Global Brand Database» راه‌اندازی نموده که امکان دسترسی به بیش از ۴۰.۵۵۰.۰۰۰ پرونده از ۵۵ مجموعه ملی و بین‌المللی را فراهم می‌سازد. اولین قدم برای بررسی وجود یک نشان مشابه، استفاده از این پایگاه داده و جستجوی موارد مرتبط است.

از طریق پایگاه داده جهانی برند، می‌توان علائم تجاری، نام‌های مبدأ و سایر نمادهای محافظت شده دولتی در کشورهای مختلف جهان و همچنین نام‌ها، اختصارات و آرم‌های سازمان‌های بین دولتی (متعلق یا مرتبط با دو چند دولت مختلف) را جستجو نمود. برای استفاده از این پایگاه داده ارزشمند، می‌توانید از این لینک استفاده نمایید.

۴. پایگاه داده ثبت اختراع (PATENTSCOPE)

سیستم پتنت، یک ابزار مطمئن برای محافظت از دارایی‌های فکری و به‌ویژه اختراعات و دستاوردهای فنی است که به مخترعین و صاحبان دارایی‌های فکری اجازه می‌دهد تا دیگران را از بهره‌برداری از اختراع یا فناوری پتنت شده منع نمایند. متقاضیان برای ثبت اختراعات خود می‌توانند درخواست‌های مرتبط را در کشور یا منطقه جغرافیایی مدنظر، به دفاتر ثبت پتنت ملی و یا منطقه‌ای ارائه نمایند. اما اگر نیاز به محافظت از اختراع در مجموعه‌ای وسیع از کشورها بود، چه باید کرد؟

راه‌حل نخست، ثبت درخواست‌های جداگانه در هر یک از سیستم‌های پتنت مدنظر و پیگیری فرآیند اخذ گواهی است که علاوه بر هزینه‌های سرسام‌آور و پیچیدگی‌های مرتبط با فرایند ثبت اختراع، زمان فراوانی را طلب می‌کند. راهکار جایگزین، استفاده از مسیر موازی پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT) است. پیمان همکاری ثبت اختراع، یک معاهده چندجانبه با مدیریت سازمان جهانی مالکیت فکری است که امکان ثبت اختراع در تعداد زیادی کشور را تنها با ثبت یک درخواست امکان‌پذیر می‌کند. این فرآیند، شامل دو فاز ملی و بین‌المللی است که در انتهای فاز بین‌المللی، درخواست‌های به ثبت رسیده در دفاتر ملی و یا دفتر وایپو، توسط این سازمان انتشار می‌یابد. پایگاه اطلاعاتی «PATENSCOPE»، به منظور دسترسی علاقه‌مندان به پرونده‌های «PCT» راه‌اندازی شده و متن کامل تمامی اسناد انتشار یافته در اختیار علاقه‌مندان خواهد بود.

گفتنی است که در این پایگاه داده رایگان، امکان جستجوی پرونده‌های پتنت از طریق وارد کردن کلمات کلیدی، نام متقاضیان، مخترعین و طبقه‌بندی‌های بین‌المللی پتنت وجود دارد و حتی می‌توان از ابزارهای جستجو به چندین زبان مختلف استفاده نمود. برای استفاده از این پایگاه داده ارزشمند، می‌توانید از این لینک استفاده نمایید.

۵. پایگاه داده «WIPO Lex»

پایگاه «WIPO Lex»، یک پایگاه داده جهانی است که دسترسی رایگان به اطلاعات حقوقی پیرامون مالکیت فکری، اعم از معاهدات ذیل سازمان جهانی مالکیت فکری، سایر معاهدات بین‌المللی مرتبط با «IP» و نیز قوانین و مقررات «IP» کشورهای عضو وایپو و سازمان تجارت جهانی (WTO) را فراهم می‌کند.

این پایگاه داده، بالغ بر ۱۵.۰۰۰ سند حقوقی را به مثابه ستون فقرات قانون مالکیت فکری مدرن، در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد که از مهم‌ترین آن‌ها، می‌توان به قوانین ملی ۲۰۰ کشور جهان در حوزه‌های کپی‌رایت، طراحی صنعتی، پتنت، علائم تجاری، نشانه‌های جغرافیایی و ... اشاره نمود. انواع توافقنامه‌های بین‌المللی، دو جانبه و چندجانبه در حوزه «IP»، از دیگر اسناد حقوقی «WIPO Lex» است که این پایگاه داده را به یک منبع بی‌نظیر برای شناخت و درک بهتر سیستم‌های مالکیت فکری در عصر حاضر، بدل نموده است.

برای استفاده از این پایگاه داده ارزشمند، می‌توانید از این لینک استفاده نمایید.

در پایان، لازم است به پرتال جامع سازمان جهانی مالکیت فکری، تحت عنوان «WIPO IP Portal» اشاره نمود که مجموعه خدمات این نهاد را به صورت یکپارچه و هدفمند در خود جای داده است. این پرتال، متشکل از سرفصل‌های پتنت، نشان‌های تجاری، طراحی‌ها، نشانه‌های جفرافیایی و مبادلات مالی است که ذیل هر یک از این سرفصل‌ها، پایگاه‌های داده، ابزارهای الکترونیک قابل استفاده و سایر اطلاعات مفید برای کاربران ارائه شده است. برای مثال، در بخش طراحی‌ها، سه پایگاه داده تحت عناوین «International Designs Bulletin» و «Global Design Database» و «Hague Member Profiles Database» آمده که از آن‌ها می‌توان برای جستجوی اسناد مدنظر خود استفاده نمود. برای استفاده از پرتال مذکور، می‌توانید از این لینک استفاده نمایید.