مقدمه
یکی از انواع مهم مالکیت فکری، طراحیهای صنعتی است که به جنبههای زیباییشناختی محصولات میپردازد. یک طراحی جدید و نوآورانه، میتواند محصولی با عملکرد مشابه محصولات موجود در بازار را با آنها متمایز نموده و جریان درآمدی و سودآوری شرکت را افزایش دهد. به عنوان مثال، برندهای مختلفی از گوشی تلفن همراه در بازار وجود دارد که تقریباً عملکرد بسیاری از آنها مشابه بوده و قابلیتهای یکسانی را به کاربران عرضه میکنند. آنچه این گوشیها را به صورت خاصی از یکدیگر متمایز مینماید، طراحی منحصربهفرد هر یک از آنها است، از طراحی گوشی آیفون و سامسونگ گرفته تا طراحیهای به نسبت خاص بلکبری و موتورولا.
بررسیها نشان میدهد که طی سالهای اخیر، استفاده از این حقوق مالکیت فکری ارزشمند، به شدت افزایش یافته و شرکتها و سازمانهای مختلف، استقبال چشمگیری از آن به عمل آوردهاند. نمود این استقبال فراگیر را میتوان در استفاده از طراحیهای صنعتی برای تلفنهای همراه، صفحات نمایش و حتی آیکونهای دسکتاپ (نمادهای الکترونیکی مرتبط با کدهای کامپیوتری) مشاهده نمود که به شکل روزافزونی در حال افزایش است. در مقاله حاضر، مروری بر طراحیهای صنعتی و مهمترین نکات مرتبط با آنها داشته و برخی تشابهات و نقاط تمایز آنها را با سایر انواع حقوق مالکیت فکری بررسی میکنیم.
طراحی صنعتی چیست؟
جذب مشتری در یک بازار رقابتی بزرگ و شلوغ، چالش اصلی محصولات مبتنی بر فناوریهای پیشرفته است. به منظور رفع این چالش و شناساندن محصول و تمایزهای عملکردی آن به مشتری، ابزارهای مختلفی مورد استفاده قرار میگیرد که یکی از آنها، علائم و نشانهای تجاری است. این دسته از حقوق مالکیت فکری، یک ابزار خارجی مرتبط با شهرت و اعتبار شرکت تولیدکننده بوده که به تبع آن، توجه مصرفکننده بالقوه را به خود جلب میکند. بررسیها نشان میدهد که برای تکمیل فرآیند جذب مشتری و وفاداری وی، این ابزار به تنهایی کافی نبوده و نیاز به استفاده از ابزارهای کمکی دیگری نیز وجود دارد. برای درک بهتر، محصولی را در نظر بگیرید که به دلیل نوآوریهای فنی و بهکارگیری تکنیکهای خلاقانه، عملکردی بسیار مطلوب در مقایسه با نمونههای مشابه موجود در بازار دارد. این محصول، از سوی یک شرکت معتبر عرضه شده و علامت تجاری منحصر به خود را نیز دارا میباشد. به نظر میرسد که همه چیز برای موفقیت محصول آماده است. اما اگر شکل ظاهری و طراحی آن، جلوه لازم را نداشته باشد، شکست تجاری محتمل خواهد بود. اینجا است که طراحی صنعتی وارد عمل میشود.
یک طراحی خوب (مانند «iPod» اپل)، میتواند وفاداری مشتری را به همراه داشته باشد. کسبوکارهای موفق، سعی دارند تا طراحی را بهطور کامل در فرآیند تولید محصول ادغام نموده و ملاحظات زیباییشناختی را در کنار جنبههای مهندسی محصول و بهبودهای فنی، مورد توجه قرار دهند. در این میان، مشابه با نوآوریهای فنی که از طریق ثبت پتنت محافظت میشوند، ظاهر متمایز محصول و طراحیهای نوآورانه آن نیز، از طریق ثبت طراحیهای صنعتی قابل حفاظت میباشند. به اطراف خود بنگرید و به محصولات مختلف، اعم از ماشین لباسشویی، اتومبیل و تلفن همراه دقت کنید. محصولاتی در بازار موفق بودهاند که بین عملکرد و فرم ظاهری، هماهنگی فراوانی داشتهاند. در واقع، دو ویژگی عملکرد مطلوب و طراحی چشمنواز، در کنار یکدیگر منجر به افزایش ارزشافزوده محصول و احتمال موفقیت در تجاریسازی آن میشوند.
اگر بخواهیم تعریفی مختصر و جامع از یک طراحی صنعتی بیان کنیم، میتوان گفت: «طراحیهای صنعتی، به جنبههای زیباییشناختی یک شیء اشاره داشته و مجموعهای از ویژگیهای سهبعدی (مانند شکل یا پیکربندی شیء) و دو بعدی (مانند الگوها، خطوط و یا رنگها) را در بر میگیرند». طراحی صنعتی، یکی از عوامل کلیدی برای جلبتوجه مخاطب است که وی را ترغیب نموده تا یک محصول را به محصولی دیگر ترجیح داده و از آن بیشتر استفاده کند. همین عامل، موجب شده تا از این نوع مالکیت فکری، در طیف وسیعی از صنایع و محصولات صنعتی استفاده شود. برخی کاربردهای طراحی صنعتی عبارتند از:
- ساعت و جواهرات
- مد و سایر کالاهای لوکس
- لوازم و تجهیزات صنعتی و پزشکی
- مبلمان و وسایل خانگی
- طراحی پارچه
- دستگاههای الکترونیکی
- ادوات کشاورزی
از آنجا که طراحیهای صنعتی، به ظاهر محصول و جنبههای زیباییشناختی آن میپردازند، جذابیت محصول را دوچندان نموده و به ارزش تجاری آن میافزایند؛ امری که بازاریابی و تجاریسازی محصول را به شدت تسهیل میکند. لازم به ذکر است که طراحیهای صنعتی، از یک ویژگی فنی محصول که عملکرد آن را تحت تأثیر قرار میدهد، حفاظت نمیکند. مطابق با اغلب قوانین ملی مرتبط با حفاظت از طراحیهای صنعتی، یک طرح صنعتی زمانی قابلیت ثبت و برخورداری از حقوق انحصاری را دارد که کاملاً به چشم بیاید.
مدتزمان اعتبار یک طراحی صنعتی، در کشورهای مختلف متفاوت است. با این حال، با توجه به امکان تجدید اعتبار آن برای مدت ۵ سال، اعتبار کلی یک طراحی صنعتی، معمولاً بین ۱۵ تا ۲۵ سال خواهد بود. (مطابق با موافقتنامه جنبههای تجاری حقوق مالکیت فکری (TRIPS)، حداقل مدتزمان اعتبار طراحیهای صنعتی، برابر با ۱۰ سال میباشد.)
چرا از طراحیهای صنعتی محافظت میشود؟
ثبت یک طراحی جدید بهعنوان یک طراحی صنعتی و اخذ حقوق انحصاری آن، به مالک حقوق مذکور اجازه میدهد تا از کپی یا تقلید غیرمجاز آن توسط اشخاص دیگر جلوگیری کند. به عبارت دیگر، صاحب یک طراحی صنعتی محافظت شده، میتواند از ساخت، فروش و یا واردات کالاهایی که طراحی مشابه با طرح حفاظت شده وی دارند، ممانعت نماید.
محافظت از طراحیهای صنعتی، به وضوح به نفع صاحبین این حقوق است. اما این مزایا تنها از منظر حفاظتی و جلوگیری از تقلید و کپیبرداری آنها نیست، بلکه موارد دیگری را نیز در بر میگیرد. برای مثال، مالک یک طراحی صنعتی ثبت شده، با خیال راحت نسبت به توسعه صنعتی محصولات خود اقدام نموده و با توجه به چتر حفاظتی سیستمهای مالکیت فکری، از بازگشت منصفانه سرمایهگذاریهای خود در این زمینه، اطمینان حاصل میکند. این امر، انگیزه وی برای فعالیتهای بیشتر و سرمایهگذاریهای بعدی را دو چندان نموده و از این طریق، مصرفکنندگان محصولات هم، از طراحیهای جدید و خلاقانه در محصولات عرضه شده بهرهمند میشوند. علاوه بر این، اخذ حقوق انحصاری مرتبط با طراحیهای صنعتی، این امکان را برای مالکان آنها فراهم آورده تا از طریق صدور مجوز طراحی در بازارهایی که قادر به حضور در آنها نیستند، برای خود درآمدزایی کنند.
بهرهمندی مصرفکنندگان نهایی و به تعبیری عموم مردم، از یک منظر دیگر هم قابلمشاهده است؛ حفاظت از طراحیهای صنعتی، رقابت منصفانه و تجارت مبتنی بر آن را افزایش میدهد که این امر، با افزایش خلاقیت و نوآوری، محصولات جذاب و متنوع را نوید میدهد.
از منظر صنعت و اقتصاد، حفاظت از طراحیهای صنعتی، میتواند خلاقیت را در بخشهای صنعتی و تولیدی بهبود داده و به گسترش فعالیتهای تجاری کمک نماید. از این منظر، پتانسیل صادراتی محصولات ملی افزایش یافته و رشد و توسعه اقتصادی در مقیاس ملی و بینالمللی تضمین میگردد.
تمامی این موارد، نشان میدهد که حفاظت از طراحیهای صنعتی، هم به نفع مالکین و صاحبان حقوق «IP» بوده و هم به نفع مصرفکنندگان نهایی است. علاوه بر این، اقتصاد و صنعت هم از این موضوع منتفع میگردد. در کنار این مزیتها، طراحیهای صنعتی را میتوان راهکاری نسبتاً ساده و مقرونبهصرفه برای توسعه محصولات و محافظت از آنها دانست. به همین دلیل، تمامی کشورهای جهان، اعم از توسعهیافته و درحالتوسعه (فارغ از سطح توسعه و درجه صنعتی شدن) و همچنین بنگاههای کوچک و متوسط و حتی هنرمندان و صنعتگران فردی، میتوانند از این ابزار کارآمد مالکیت فکری، برای حفاظت از طراحیهای خلاقانه خود استفاده کنند.
چگونه میتوان از طراحیهای صنعتی محافظت نمود؟
در بیشتر کشورهای جهان، حفاظت از طراحیهای صنعتی و بهرهمندی از حقوق انحصاری مرتبط، منوط به ثبت آن با توجه به الزامات قانون مرتبط میباشد. بهعنوان یک قاعده کلی، طرحی قابلیت ثبت خواهد داشت که جدید (New or Novel) و اصیل (Original) باشد. بنا به قوانین مختلف، این جدید بودن یا اصالت طرح، ممکن است از کشوری به کشور دیگر متفاوت باشد. با این حال، فارغ از تفاوتهای جزئی در روند ثبت طرح، مفهوم بنیادین جدید بودن طراحی و عدم مشابهت با طراحیهای موجود، در همه کشورهای جهان وجود دارد. علاوه بر این، طراحی صنعتی باید قابلیت تولید مجدد یا بازآفرینی از طریق راهکارهای صنعتی را داشته باشد که این الزام را کاربرد صنعتی هم مینامند.
یک ویژگی کلیدی دیگر که در ارتباط با ثبت طراحیهای صنعتی باید به آن توجه داشت، امکان حفاظت از طراحیهای دو بعدی یا سهبعدی است. در طراحیهای دو بعدی، به رنگها و خطوط زیباییشناختی طراحی تأکید شده و در مقابل، در طراحیهای سهبعدی، به شکل و تجسم محصول و پیکربندی آن پرداخته میشود.
بهطور معمول، زمان لازم برای ثبت یک طراحی صنعتی کوتاه است (حتی کوتاهتر از زمان ثبت یک علامت تجاری). این مسئله، به شکلی است که در اغلب کشورها، فرایند ثبت و اخذ حقوق مرتبط را میتوان بین ۳ تا ۹ ماه به پایان رسانید. با ثبت درخواست از سوی متقاضی، دفاتر مالکیت فکری اقدام به ارزیابیهای معمول نموده که در دو گروه ارزیابیهای شکلی (Formal Examination) و ارزیابیهای اساسی (Substantive Examination) طبقهبندی میشوند.
گفتنی است که عمده تفاوتهای فرآیندی در قوانین کشورهای مختلف، به مواردی نظیر لزوم ارزیابی و یا عدم نیاز به آن اشاره دارد. برای مثال، تمامی دفاتر به منظور اطمینان از اینکه طراحی ارسال شده از حداقل الزامات برخوردار است، یک ارزیابی اساسی جزئی انجام میدهند. این در حالی است که برخی از دفاتر، بررسی جدید بودن و اصالت را هم در ارزیابیهای خود لحاظ میکنند. انتشار یک طرح صنعتی هم، به قوانین ملی کشورها و در برخی اوقات، تصمیم متقاضی بستگی داشته که میتواند قبل از ثبت، در زمان ثبت و یا در مدتزمان مشخصی پس از ثبت انجام گیرد.
در پایان، باید به این نکته مهم اشاره نمود که ثبت یک طراحی صنعتی، تنها راهکار حفاظت از آن نبوده و در صورت رعایت برخی شرایط خاص، میتوان طراحیهای صنعتی را تحت قانون کپیرایت یا مقابله با رقابت ناعادلانه نیز محفاظت نمود:
- کپیرایت: بسته به قوانین و نوع طراحی، میتوان طراحی خلاقانه خود را بهعنوان یک اثر هنری و ذیل قانون کپیرایت محافظت کرد. حتی در برخی از کشورها، امکان حفاظت همزمان توسط هر دو گزینه وجود دارد. البته در اغلب کشورها، این امکان فراهم نبوده و در صورتی که مالک یک نوع از محافظت را انتخاب کند، حفاظت از طریق سیستم مالکیت فکری دیگر را از دست میدهد.
- قانون ممانعت از رقابت ناعادلانه: یک طرح صنعتی را میتوان با بهکارگیری قانون مبارزه با رقابت ناعادلانه نیز تحت محافظت قرار داد. در این خصوص، بیشتر بر جنبههای تقلید و کپیبرداری رقبا تأکید شده که میتواند مانع از رقابت عادلانه در بازار گردد.
بدیهی است که سطوح محافظتی هر یک از راهکارهای مذکور متفاوت بوده و بسته به نوع راهکار، شرایط و الزامات متفاوتی خواهد داشت.
تفاوت طراحی صنعتی یا سایر حقوق «IP»
یکی از پرسشهایی که ممکن است به ذهن برسد، تفاوت بین طراحیهای صنعتی با دیگر انواع حقوق مالکیت فکری است. برای مثال، یک طراحی صنعتی با یک علامت تجاری چه تفاوتهایی از منظر کاربرد و فرآیند حفاظت دارد؟ آیا طراحیهای صنعتی را میتوان در سیستم پتنت به ثبت رسانید؟ تفاوتهای آنها در چیست و چتر حفاظتی هر یک از آنها چه گسترهای را شامل میشود؟
در پاسخ، باید چنین اشاره نمود که یک طراحی صنعتی در درجه نخست، از این جهت با یک علامت تجاری متمایز است که به ظاهر محصول میپردازد. این در حالی است که در ثبت علامت تجاری، شرطی مبنی بر تمایز محصول وجود ندارد. این مسئله، خود به خوبی نشان میدهد که هر یک از این دو نوع حقوق مالکیت فکری مهم، بر موضوعات متفاوتی متمرکز شده (جنبههای زیباشناختی در مقابل تمایز در خدمات و محصولات یک شرکت خاص) و این مسئله، موجب میشود تا عملکرد و توجیهات مرتبط با حفاظت از طراحیهای صنعتی و علائم تجاری، کاملاً متفاوت گردد.
طراحیهای صنعتی با پتنتها هم تفاوت دارند؛ یک طراحی صنعتی، به ظاهر محصول مرتبط بوده و جنبههای فنی و ضرورتهای کاربردی را مدنظر قرار نمیدهد. این در حالی است که هدف از ثبت پتنت و الزامات مرتبط با آن، معطوف به کارکرد محصول یا فرآیند، بهعنوان یک اختراع جدید است.
حفاظت بینالمللی از طراحیهای صنعتی
بهعنوان یک قاعده کلی و مطابق با کنوانسیون پاریس، حفاظت از طراحیهای صنعتی، محدود به کشوری است که درخواست حفاظت از طراحی در آنجا به ثبت رسیده و حقوق مرتبط، به متقاضی اعطا شده باشد. بر این اساس، در صورت تمایل به حفاظت از طراحی در چند کشور مختلف، باید پروندههای ملی جداگانهای در هر یک از آنها به ثبت رسانیده و فرایند را بسته به قوانین کشور هدف، دنبال نمود. با این حال، توافقنامه لاهه به تسهیل این روند کمک میکند.
توضیح بیشتر اینکه حفاظت از طراحیهای صنعتی، به محدوده جغرافیایی ثبت درخواست محدود میباشد. بر این اساس، اگر فرد یا شرکتی، تقاضای ثبت درخواست خود را در طیف وسیعی از مکانهای جغرافیایی داشته باشد، اقدام مستقیم برای تکتک آنها، کاری دشوار و مستلزم وقت و هزینه فراوان است. همین عامل، موجب شده تا با هدف افزایش هماهنگیها و تسهیل در ثبت بینالمللی طراحیهای صنعتی، برخی توافقنامههای بینالمللی شکل گیرد. توافقنامه لاهه (Hague Agreement)، مشهورترین این توافقها است که با هدف ثبت بینالمللی طراحیهای صنعتی و فراهم آوردن راهکاری عملی و کارآمد برای امکان حفاظت از طراحیهای صنعتی در چندین منطقه جغرافیایی و به صورت همزمان، پدید آمده است. به کمک این موافقتنامه، میتوان با یک درخواست واحد، برای ثبت تا ۱۰۰ طرح صنعتی در ۷۴ عضو موافقتنامه که شامل ۹۱ کشور میباشند، اقدام نمود.
گفتنی است که کشورهای عضو موافقتنامه لاهه، متعهد به حمایت از طراحیهای صنعتی و حفاظت از آنها مطابق با قوانین ملی خود میباشند. بدیهی است که مشابه با سایر توافقنامههای بینالمللی (مانند کنوانسیون پاریس، برن و مادرید)، یک طرح صنعتی ثبت شده، باید در هر یک از طرفهای عضو موافقتنامه، حداقل همان اثر اجرایی را داشته باشد که بر اساس قوانین ملی، درخواستهای معمول دیگر دارا میباشند.
همانطور که اشاره شد، اصلیترین هدف از این موافقتنامه بینالمللی، تسهیل در فرآیند ثبت طراحیهای صنعتی است که با ثبت یک درخواست واحد در سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو)، قابل انجام میباشد. این درخواست، میتواند از مسیر مستقیم ارسال به دفتر بینالملل این سازمان و یا مسیر غیرمستقیم دفتر مالکیت فکری یکی از کشورهای عضو، به ثبت برسد. دفتر بینالمللی، پس از دریافت درخواست، اقدام به بررسی و در صورت تأیید الزامات مورد نیاز، انتشار آن به صورت آنلاین در مجله مخصوص خود مینماید. در صورتی که الزامات مورد نیاز در درخواست ارائه شده برآورده نگردد، نامهای به متقاضی ارسال شده و برای انجام اصلاحات مربوطه، تا ۳ ماه زمان خواهد بود.