مقدمه
یکی از ارزشمندترین منابع اطلاعاتی جهت بررسی آخرین نوآوری‌ها و پیشرفت‌های صورت گرفته در حوزه‌های مختلف فنی، داده‌های ثبت اختراع است. اطلاعات پتنت، به ما کمک می‌کند تا علاوه بر دستیابی به فناوری‌های جدید، با بازیگران اصلی صنعت و همچنین روند آتی تحولات فناورانه آشنا شویم. این مقوله که در قالب تحلیل پتنت صورت می‌گیرد، نیازمند یک جستجوی دقیق و همه‌جانبه در اسناد ثبت اختراع است که می‌تواند کاری پیچیده و تخصصی قلمداد شود.
در این مقاله، سعی شده تا مقدمه‌ای بر جستجوی پتنت، اهمیت آن، استراتژی‌های موجود برای آن و برخی از موارد ضروری در مسیر یافتن اسناد ثبت اختراع را معرفی نماییم. آشنایی با این موارد، کمک می‌کند تا مبتدیان به اهمیت موضوع پی برده و با درک بهتر پیچیدگی‌های جستجوی پتنت، هم دانش خود را ارتقا داده و هم در استفاده از متخصصین تردید نکنند.
اهمیت جستجوی پتنت
دلایل فراوانی در ارتباط با نقش پتنت (مالکیت فکری) در نوآوری و رفاه عمومی وجود دارد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، حفاظت از اختراع در مواجهه با سوءاستفاده‌های دیگران و اعطای حقوق انحصاری به صاحب ایده است. از سوی دیگر، با الزام افشای عمومی اختراع، اشاعه و ترویج نوآوری رخ داده که می‌تواند با تسریع رشد و توسعه اقتصادی، جایگاه نوآوری در جامعه را بهبود دهد. حال سؤال اینجا است که جستجوی پتنت به چه معنا بوده و چرا انجام می‌شود؟
در پاسخ باید گفت که اسناد ثبت اختراع، حاوی مجموعه‌ای از داده‌های بسیار ارزشمند فنی (مستقیم) و همچنین اطلاعاتی پیرامون روند آتی تغییرات فناورانه و فضای رقابتی (غیرمستقیم) بوده که هم برای سیاست‌گذاران و هم صاحبان کسب‌وکار، دارای فواید متعددی است. برخی از اطلاعات فنی موجود در پتنت‌ها را در هیچ منبع دیگری نمی‌توان یافت و این مسئله، به خوبی ارزشمندی اطلاعات پتنت را نشان می‌دهد. حال با این فرض که اطلاعات پتنت می‌توانند به ما کمک کنند، سؤال بعدی این است که چگونه باید به آن‌ها دست یابیم؟
روند صعودی ثبت درخواست در سیستم‌های پتنت ملی و منطقه‌ای، حجم زیادی از اطلاعات فنی را پدید آورده که یافتن یک پتنت خاص را با مشکل مواجه می‌کند. این مورد را می‌توان همچون یافتن سوزنی در انبار کاه دانست که البته به لطف پایگاه‌های داده پتنت، اعم از «PATENTSCOPE»، گوگل پتنت (Google Patent) و «Espacenet» و همچنین طبقه‌بندی پتنت‌ها بر اساس دستورالعمل‌های خاص و بعضاً مشترک، تا حدی تسهیل شده است. منظور از جستجوی پتنت، بکارگیری مجموعه‌ای از تکنیک‌ها و رویکردها برای یافتن اسناد ثبت اختراع مرتبط با یک موضوع فنی یا اختراع خاص است. بدیهی است که بخش اعظم این تکنیک‌ها، به نحوه جستجو در پایگاه‌های داده و کار با طبقه‌بندی پتنت‌ها اشاره دارد.
باید دقت داشت که برخی از جنبه‌ها و ابعاد جستجوی پتنت، شبیه به یافتن سایر متون علمی و فنی (مقالات، گزارش‌ها و ...) بوده و برخی جنبه‌های دیگر نیز، به کلی متفاوت است. نکته کلیدی که هر محقق یا مخترعی می‌بایست به آن توجه داشته باشد، تعیین یک استراتژی مشخص، متناسب با اهداف جستجو است که در نتیجه نهایی، به شدت اثرگذار خواهد بود. برای مثال، مخترعی می‌خواهد دانش پیشین مرتبط با اختراع خود را جستجو نموده تا از نوآوری و جدید بودن آن اطمینان یابد. استراتژی جستجوی چنین مخترعی، با استراتژی جستجوی شرکت فناوری که به دنبال رقبای پیشرو در یک صنعت خاص است، کاملاً متفاوت خواهد بود. بنابراین، نخستین گام در یک جستجوی موفق پتنت‌ها، شناسایی اهداف و اتخاذ استراتژی جستجوی متناسب با آن‌ها است.
در گام بعدی، باید مشخص شود که جستجو در چه سطحی انجام می‌گیرد. آیا یک جستجوی راهبردی و طولانی‌مدت در دستور کار قرار دارد یا این‌که جستجوی پتنت، تاکتیکی و کوتاه‌مدت است؟ این واقعیت کلیدی را در نظر داشته باشید که جستجوی پتنتی که تنها یک بار و با هدف خاصی انجام می‌گیرد، با جستجوهای دوره‌ای و مستمری که در واحد تحقیق‌وتوسعه یک شرکت انجام می‌شود تا رقبا و فناوری‌های آن‌ها را رصد کنند، کاملاً متفاوت بوده و علاوه بر اهداف متفاوت، تکنیک‌های جستجوی متفاوتی را نیاز دارد. به‌طور خلاصه، در این گام باید مشخص شود که دنبال چه اطلاعاتی (اطلاعات کاملاً فنی، اطلاعات حقوقی، اطلاعات تجاری و ...) هستیم و تا چه سطحی از این اطلاعات مورد نیاز است. پاسخ شفاف و دقیق به این پرسش، روش‌های احتمالی و کارآمد جستجوی پتنت را مشخص می‌کند.
انواع جستجوی پتنت
همان‌طور که اشاره شد، هدف از جستجوی پتنت و استراتژی اتخاذ شده، تأثیر مستقیمی بر روش جستجو خواهد داشت. بسته به نوع اطلاعات مورد نظر و منابع اولیه در دسترس، اهداف و استراتژی‌های مختلفی برای جستجوی پتنت وجود دارد که به ترتیب عبارتند از:
۱. جستجوی دانش پیشین (State of the Art Search):
این نوع از جستجو را می‌توان ساده‌ترین نوع جستجو دانست که در آن، بررسی کلیه اسناد انتشار یافته در یک حوزه فنی خاص یا درخواست‌های به ثبت رسیده از سوی متقاضیان یا مخترعین خاص، در دستور کار قرار می‌گیرد. جستجوی دانش پیشین، صرفاً به دنبال کسب دانش و اطلاعاتی است که با استفاده از توصیفات مکتوب (مقالات، کتب، اسناد پتنت و ...) یا شفاهی (کنفرانس، سخنرانی و ...) در دسترس قرار می‌گیرد.
۲. جستجوی قابلیت پتنت شدن (Prior Art / Novelty/ Patentability Search):
جستجوی دانش پیشین با هدف جستجوی آخرین دستاوردهای علمی و فنی صورت می‌گیرد. این نوع از جستجو، معمولاً در مواقعی که احتمال پتنت شدن یک اختراع جدید در حال بررسی است، از سوی متقاضی و یا ارزیاب صورت پذیرفته و عمدتاً بر جدید بودن اختراع تأکید دارد. در مواردی که جستجوی دانش پیشین از سوی دفاتر ثبت اختراع انجام می‌گیرد، هدف نهایی، بررسی این مسئله است که آیا اختراع مذکور واجد شرایط لازم برای ثبت در سیستم پتنت (شروط جدید بودن، گام ابتکاری و کاربرد صنعتی) هست یا خیر.
گفتنی است که طبق تعریف سازمان جهانی مالکیت فکری، جستجوی جدید بودن (Novelty Search)، با هدف شناسایی پتنت‌ها و سایر اسناد غیرپتنت صورت گرفته و می‌تواند بر قابلیت پتنت شدن اختراع اثرگذار باشد. به متقاضیان توصیه می‌گردد تا پیش از تکمیل درخواست و ثبت آن در سیستم پتنت، جستجوی جدید بودن را انجام دهند؛ جستجویی که گاهی اوقات، تحت عنوان جستجوی قبل از تشکیل پرونده (Pre-Application Search) نیز خوانده می‌شود. گفتنی است که دامنه جستجوی تازگی یا جدید بودن، کمی محدودتر از جستجوی دانش پیشین (State-of-the-Art search) است.
۳. جستجوی موضوعی پتنت (Subject Matter Search):
یکی از انواع جستجو، جستجوی موضوعی پتنت است که در آن، وضعیت دانش پیشین برای یک حوزه خاص فناوری و با هدف یافتن راه‌حلی برای یک مشکل فنی یا یافتن پتنتی قابل‌مقایسه با اختراع ادعا شده، مورد بررسی قرار می‌گیرد. این جستجو، معمولاً ترکیبی از جستجوی متن و طبقه‌بندی‌های پتنت را شامل می‌شود (به‌ویژه طبقه‌بندی بین‌المللی «IPC»).
۴. جستجوی آزادی عمل (Freedom to Operate Search-FTO):
جستجوی آزادی عمل، با هدف تعیین محدوده مجاز فعالیت‌های تحقیقاتی و نوآورانه (از منظر حقوق انحصاری پتنت) در یک کشور یا منطقه خاص جغرافیایی انجام می‌گیرد. این جستجو، بر شناسایی پتنت‌های گرنت شده و پرونده‌های ثبت اختراعی متمرکز بوده که ممکن است یک محصول یا فرآیند پیشنهادی را پوشش داده و عموماً یک کشور یا منطقه خاص (بازار هدف محصول جدید) را هدف قرار می‌دهد.
جستجوی آزادی عمل، پرهزینه‌ترین نوع جستجوی پتنت است که البته مزایای فراوانی هم در پی دارد. از آنجا که گواهی‌های ثبت اختراع با محدودیت‌های زمانی و جغرافیایی مواجه می‌باشند، یافتن مناطقی که می‌توان از یک اختراع، فناوری یا محصول خاص، بدون ترس و نگرانی از نقض پتنت دیگران استفاده نمود، موضوع جذابی خواهد بود. به عبارت بهتر، هدف اصلی در جستجوی آزادی عمل، کشف این موضوع است که از لحاظ جغرافیایی و با توجه به محدودیت‌های زمانی ثبت اختراع، در چه کشورها و مناطقی، هیچ محافظتی وجود نداشته و اگر پتنتی یافت می‌شود، آن پتنت در چه زمانی منقضی خواهد شد.
۵. جستجوی نقض پتنت (Infringement Search):
سیستم پتنت، در ازای افشای کامل اختراع از سوی مخترعین، به مدت محدود و در یک مرز جغرافیایی مشخص، حق انحصاری بهره‌برداری از اختراع را به صاحبان پتنت واگذار می‌کند. بر این اساس، هرگونه ساخت، بهره‌برداری، فروش یا واردات یک اختراع پتنت شده بدون کسب اجازه از مالک آن، مصداق نقض پتنت محسوب شده و می‌تواند اتهام نقض پتنت و عواقب احتمالی (توقف فروش، جریمه و ...) را برای فرد یا شرکت نقض‌کننده به همراه داشته باشد. جستجوی نقض پتنت، به یافتن پتنت‌های گرنت شده و پرونده‌های ثبت اختراعی می‌پردازد که ممکن است یک محصول یا فرآیند خاص را پوشش داده و از آن طریق، موارد نقض پتنت در آن محصول یا فرآیند مشخص خواهد شد. این نوع از جستجو، شباهت نزدیکی با جستجوی آزادی عمل یا «FTO» دارد، با این تفاوت که در این جستجو، بر موارد نقض و در جستجوی «FTO»، بر نواحی آزاد برای تحقیق و توسعه تأکید می‌شود.
۶. جستجوی تعارض (Opposition Search):
این مدل از جستجو، عموماً از سوی دیگران و به‌ویژه رقبا انجام می‌گیرد. آن‌ها با این هدف که یک پتنت خاص نباید توسط دفتر ثبت اختراع به متقاضی آن (شرکت رقیب) اعطا گردد، نسبت به این مدل جستجو اقدام می‌کنند. این نوع جستجو، عموماً در طول فرآیند بررسی و اعطای گواهی ثبت اختراع انجام می‌گیرد.
اساس و بنیان یک جستجوی تعارض، بر این اصل استوار شده که چرا یک درخواست خاص، نباید مورد تأیید قرار گرفته و گواهی ثبت اختراع به متقاضی آن اعطا گردد. از منظر عملی، جستجوی تعارض به معنای یافتن دستاوردهای علمی قبلی (دانش پیشین) بوده که ارزیابان پتنت و مقام رسمی اعطاکننده گواهی، ممکن است آن‌ها را نادیده گرفته باشند.
۷. جستجوی اعتبار یا عدم اعتبار (In)Validity Search)):
جستجوی عدم اعتبار، با هدف یافتن اسنادی (اعم از پتنت و یا غیر پتنت) صورت می‌گیرد که می‌تواند اعتبار یا عدم اعتبار ادعاهای یک پتنت خاص را تحت تأثیر خود قرار دهد. این اسناد، کمک می‌کنند تا یک پتنت بلوکه شده و یا بالعکس، سبد اختراع مستحکم‌تر گردیده و در اخذ مجوز و یا تملک آن توسط یک شرکت، مفید خواهد بود.
گفتنی است که این نوع جستجو، هم قیاس با جستجوی تعارض بوده، اما در دوره زمانی دورتری در طول عمر پتنت مطرح می‌شود. هدف از این نوع جستجو، این است که دستاورد علمی قبلی آشکار شده و بر اساس آن، یک پتنت گرنت شده رد اعتبار گردد.
چالش‌های جستجوی پتنت
جستجوی پتنت، با چالش‌های فراوانی همراه است. حتی اگر شما ساعت‌ها در کلاس‌های آموزشی تکنیک‌های جستجوی پتنت هم بنشینید، اما در کنار آموزش، به تجربه هم نیاز شدیدی خواهید داشت. برای این کار، ساعت‌ها کار عملی را باید در برنامه خود گذاشته و آن را نه به عنوان یک کار موقتی و یک بار برای همیشه، بلکه به صورت متمادی روی کیس‌های جدیدتر هم امتحان کنید و تجربه خود در این حوزه را بالا ببرید.
یکی از چالش‌های موجود در بحث جستجوی پتنت، انتخاب هدف و استراتژی مناسب جستجو است که در بخش‌های پیشین، تا حدی به آن‌ها اشاره شد. توجه جدی به هدفی که برای جستجو در سر دارید و استراتژی مناسبی که برای رسیدن به این هدف زمینه‌سازی می‌کنید، موارد بسیار مهم و اثرگذاری خواهد بود.
چالش بعدی، به چگونگی جستجو با استفاده از کلیدواژه‌ها مرتبط است. کلیدواژه‌ها، جزئی مهم در جستجوی پتنت‌ها می‌باشند و استفاده درست از آن‌ها، دستیابی به اطلاعات و پتنت‌های مدنظر را به شدت تسهیل نموده و بر عکس، اشتباه در انتخاب گزینه‌ها و یا انتخاب محدود آن‌ها، می‌تواند ضعف در نتایج حاصل شده را به همراه داشته باشد. در این بین، برخی از مشکلات متداول‌تر وجود دارند که در زیر به آن‌ها اشاره شده است:
- عدم انتخاب دقیق و متناسب کلیدواژه: پتنت‌ها، به موضوعات فنی و کاملاً تخصصی اشاره دارند. به همین دلیل، جستجوگر پتنت، می‌بایست از یک سطح حداقلی از دانش تخصصی مرتبط برخوردار باشد. از آنجا که استفاده از کلیدواژه‌های نامناسب، ممکن است شما را به حوزه‌های فنی کاملاً پرت و نامرتبط هدایت کند، توجه به تفاوت‌های معنایی و کاربردی در حوزه‌های مختلف، ضروری است.
- عدم توجه به معادل‌های تخصصی: مترادف‌های ثانویه (Secondly Synonyms) در علم شیمی، یکی از بهترین مثال‌ها برای این موضوع است. استفاده از معادل‌های تخصصی مناسب، روند جستجوی پتنت را کاملاً تغییر داده و منجر به یافتن پتنت‌هایی ارزشمند می‌شود.
- زبان پتنت: اغلب بنا به دلایل حقوقی و گاهی اوقات برای پنهان کردن پتنت‌ها از دسترس افراد، مخترعین و تدوین‌کنندگان اسناد پتنت، اقدام به استفاده از اصطلاحات، کلمات و دستور زبان‌های تخصصی و مبهم می‌کنند. این رویکرد عامدانه، کار را برای جستجو و یافتن چنین پتنت‌هایی دشوار می‌کند. برای درک بهتر، چنین تصور کنید که در یک درخواست ثبت اختراع، به جای «قلم» از «ابزار نوشتن» استفاده شود و یا «فنر» را یک «قطعه کشسانی» و «پیچ» را «ابزار سفت کردن» بنامند. در هنگام جستجوی کلیدواژه‌ها، خلاقیت مخترعین و متقاضیان در آماده‌سازی اسناد پتنت را فراموش نکنید.
در نهایت، باید به اشتباه بسیاری از مخترعین و فناوران در جستجوی صرف در عناوین پتنت‌ها اشاره نمود. عناوین همیشه بهترین مکان برای جستجو از طریق کلیدواژه‌ها نیستند. برخی مواقع، جستجوی صرف عناوین پتنت، ابهامات را افزایش داده و یا حتی ممکن است مسیر درست را منحرف نماید. توصیه می‌شود که در هنگام جستجوی اسناد پتنت، حداقل چکیده پتنت را نیز مشمول جستجوی خود نموده تا نتیجه بهتری حاصل گردد. البته باید توجه داشت که تعمیم دادن جستجو به چکیده (و سایر قسمت‌های پتنت)، جنبه‌های مثبت و منفی مختلفی دارد. از یک‌سو، نتایج را دقیق‌تر نموده و برخی پتنت‌ها که عامدانه عناوینشان مبهم بوده و مشمول کلی‌گویی است، شناسایی می‌شوند. با این حال، حجم جستجو (زمان و هزینه) را افزایش داده و ممکن است به قیمت از دست دادن بخشی از اسناد مرتبط تمام شود. ایجاد نوعی تعادل در این زمینه، می‌تواند راهگشا باشد.
