فعالیت دفتر مالکیت فکری انستیتو پاستور ایران به چه صورت است؟
دفتر مالکیت فکری انستیتو پاستور ایران، فعالیت خود را از سال ۸۶-۱۳۸۵، در قالب مجموعه کانون تفکر انستیتو آغاز نمود که مالکیت فکری، بخشی از فعالیت‌های آن بود. از سال ۱۳۸۷، دفتر مالکیت فکری این مرکز، به‌صورت یک واحد مستقل، ذیل معاونت پژوهشی شکل گرفت. ابتدا کارهای زیر بنایی، مانند تدوین آیین‌نامه‌ها و ترسیم فرآیندها صورت گرفت و این دفتر، به محققین و مخترعین برای ثبت اختراع کمک می‌کرد؛ در آن زمان، محققین خودشان باید کارهای ثبت را به‌صورت دستی انجام می‌دادند و این دفتر، تنها اظهارنامه‌ها را از سازمان مالکیت صنعتی می‌گرفت و در تکمیل آن‌ها کمک می‌کرد، اما پیگیری ثبت، بر عهده خودشان بود. از سال ۱۳۸۹، دفتر مالکیت فکری انستیتو پاستور ایران، فعال‌تر شد و فرآیند ثبت اختراع را خودش برای مخترع انجام می‌داد. در آن زمان، سیستم ثبت اختراع، به‌صورت اعلامی بود، نه اثباتی و هر درخواستی که دو بار در روزنامه آگهی می‌شد و معارضی نداشت، ثبت می‌شد.
سال ۱۳۹۰، در انستیتو به پیشنهاد اینجانب، کمیته‌ای برای موضوعات مالکیت فکری تشکیل شد و از محققین بخش‌های مختلف که از آن قسمت‌ها درخواست ثبت اختراع وجود داشت، دعوت شد و تعدادی از افراد حقیقی و حقوقی، مانند نماینده بخش تولید، نماینده معاونت پژوهشی و کسانی که از فرایندهای ثبت اختراع آگاهی داشتند، انتخاب شدند و اینجانب هم به‌عنوان دبیر این کمیته حضور داشتم. در این زمان، سیستم ثبت اختراع ایران نیز به سیستم اثباتی تغییر کرد. تمام درخواست‌ها، قبل از شروع فرایند ثبت، ابتدا در کمیته بررسی می‌شوند. با توجه به اینکه بخشی از مالکیت اختراع، به نام انستیتو است، درخواست‌ها با حساسیت بررسی می‌شوند و پس از ارزیابی علمی، ادعاها از لحاظ ساختاری و محتوایی نیز بررسی شده تا اگر ایرادی در آن است، قبل از ارسال برای ثبت، رفع شود.
در اسفند سال ۱۳۹۱، انستیتو پاستور به‌عنوان مرجع استعلام اداره ثبت مالکیت صنعتی انتخاب شد و نه‌تنها پرونده‌های خود انستیتو، بلکه تعدادی از درخواست‌های ثبت اختراع از سراسر کشور در حوزه سلامت به این مرکز فرستاده می‌شود و در دفتر مالکیت فکری ارزیابی می‌گردد. از خرداد سال ۱۳۹۱، درخواست‌ها به‌صورت الکترونیک، در سامانه ثبت اختراع اداره مالکیت صنعتی ثبت می‌شود. ورود این اطلاعات در سامانه، توسط همکاران ما در دفتر مالکیت فکری انستیتو انجام می‌گیرد. اطلاعات مخترعین، توسط دفتر دریافت و فرآیند ثبت برای آن‌ها پیگیری می‌گردد و مخترع فقط در مرحله دریافت گواهی که اصل امضای افراد نیاز است، به اداره مالکیت صنعتی رفته و اسناد را امضا می‌نماید.
برای ثبت اختراع خارجی، انستیتو تفاهم‌نامه‌ای با یک وکیل دارد و از سال ۱۳۸۹ تا کنون، ۱۲ اختراع را برای انستیتو پیگیری نموده است که ۴ مورد از آن‌ها، به ثبت رسیده و مابقی هم در فرآیند ثبت است. فرآیند ثبت اختراع خارجی، تقریباً یک فرآیند سه‌ساله است. از سال گذشته که کانون پتنت ایران رسماً فعالیت خود را آغاز نمود، انستیتو افتخار دارد که عضو کانون پتنت بوده و پرونده‌های ثبت اختراع خارجی را برای کانون ارسال می‌نماید. البته فرآیند ثبت اختراع از طریق کانون پتنت، فعلاً کمی کند است و ایراداتی هم دارد که جای بهبود داشته و با تلاش دوستان این مجموعه ،رفع خواهد شد. با این حال، هر پرونده‌ای که قرار باشد ثبت اختراع خارجی شود، حتماً در کمیته مالکیت فکری انستیتو بررسی شده و در مورد ثبت یا عدم ثبت آن، تصمیم‌گیری می‌گردد؛ زیرا هزینه‌های ثبت خارجی بسیار زیاد بوده و برای هر پرونده، ۳۰ الی ۴۰ میلیون تومان نیاز است که تا قبل از این، هزینه بر عهده انستیتو بوده است و اکنون کانون پتنت ایران، ۹۰ درصد هزینه ثبت را پرداخت می‌نماید. برای ثبت داخلی اختراعات نیز، انستیتو تمام هزینه‌ها را بر عهده دارد.
تا سال گذشته، دریافت درخواست متقاضی، تکمیل فرم‌ها، داوری، رفع ایرادات و اعلام نتایج، فرآیندی طولانی در دفتر مالکیت فکری بود که ممکن بود دو الی سه ماه طول بکشد. اما از ابتدای امسال، فرم‌های درخواست ثبت اختراع را تغییر دادیم. به‌صورتی‌که مخترع به سؤالات و نکاتی که برای داوری اهمیت دارد، پاسخ می‌دهد. همچنین از متقاضی دعوت می‌شود تا در اولین جلسه ارزیابی پس از داوری، حضور داشته و بدون اینکه مشخص شود داور پرونده چه کسی است، به ایرادات پاسخ می‌دهد. این فرآیند، موجب تسریع بررسی پرونده‌ها در سال ۹۵ شده است.
تا کنون چند طرح و با چه موضوعاتی برای ثبت اختراع به شما ارجاع شده‌اند؟
طبق آخرین به‌روزرسانی که تیرماه ۹۵ بر روی پرونده‌های ثبت اختراع انستیتو انجام گرفت، از سال ۱۳۸۶ تا کنون، ۱۳۰ ثبت اختراع داخلی داشتیم که گواهی آن‌ها دریافت شده است و ۱۰ الی ۱۲ پرونده هنوز در حال بررسی است. موضوع فعالیت انستیتو پاستور ایران، حوزه سلامت، بخصوص واکسن و فرآورده‌های بیولوژیک است و عموماً درخواست‌های ثبت اختراع دفتر مالکیت فکری انستیتو پاستور ایران، در حوزه کاندید واکسن، کیت، آنتی‌بادی‌های منوکلونال و کاربردهای آن، پروتئین‌های درمانی، سیستم‌های دارورسانی، نانو داروها و همچنین بهینه‌سازی فرآیندهای تولید است. هر اختراع، لزوماً یک محصول نیست، بلکه یک محصول ممکن است مجموعه‌ای از دارایی‌های فکری باشد.
حمایت کانون پتنت ایران از دفتر مالکیت فکری انستیتو پاستور ایران به چه صورت است؟
کانون پتنت با اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدتی تشکیل شده است. اهداف بلندمدت خود را از طریق آموزش نیروی انسانی و راه‌اندازی دفاتر مالکیت فکری در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها، جهت توانمندسازی آن‌ها و اهداف کوتاه‌مدتش را از طریق کمک به ثبت اختراع پیگیری می‌نماید. در مورد انستیتو نیز کار به همین صورت بوده است؛ کانون پتنت در سال گذشته، یک دوره آموزشی برای نمایندگانی از دفاتر مالکیت فکری برگزار نمود. در این دوره آموزشی یک‌ساله، کلاس‌هایی به‌صورت هفتگی با موضوع مفاهیم پایه‌ای مالکیت فکری، با حضور استاد خوب و بنام این حوزه و نیز مسائل تجاری‌سازی، مدیریت فناوری، بورس و فرابورس برگزار شد. در این دوره، افراد متناسب با ظرفیت جذب خود از این آموزش‌ها استفاده کردند و توانستند این مفاهیم را به مجموعه خود منتقل کنند. دفتر مالکیت فکری انستیتو، مباحث آموزشی مطرح شده در این دوره را در اختیار اعضاء کمیته مالکیت فکری خود قرارداد و همچنین برای افراد علاقه‌مند که درخواست این آموزش‌ها را داشتند ارسال نمود. در صورت اجازه کانون پتنت، این اسلایدهای آموزشی در سایت انستیتو قرار خواهد گرفت تا همه بتوانند از آن‌ها استفاده نمایند.
در مورد حمایت کانون پتنت از ثبت اختراع خارجی، سامانه‌ای طراحی شده و اطلاعات مخترعین در آن وارد می‌شود و در فواصل زمانی مشخص، نتایج داوری‌ها و یا اصلاحات مورد نیاز، در آن اعلام می‌شود. کانون پتنت برای ثبت اختراع خارجی، از توان و تجربه وکیل ایرانی مقیم خارج بهره‌برداری می‌نماید. این فرآیند، نیاز به اصلاحاتی دارد. در حال حاضر دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها، برای داوری و بررسی ثبت اختراعات، نقش خیلی فعالی ندارند. برخی از مجموعه‌ها، پتانسیل همکاری در این فرآیند را دارند. انستیتو پاستور ایران، آمادگی خود را برای همکاری در داوری پرونده‌های مرتبط با حوزه سلامت اعلام نموده است و این کار، موجب تسریع بررسی پرونده‌ها خواهد شد. اگر کانون پتنت بتواند از این ظرفیت‌ها در مجموعه‌های مختلف استفاده نماید، سرعت پاسخگویی و کیفیت داوری‌ها بالا می‌رود.
با چه مشکلاتی مواجه هستید؟
یکی از مشکلات ما، در نحوه ارتباط با کانون است که هنوز کاملاً شفاف نیست و مشکل دیگر ما، انتقال مطالب آموزشی به مجموعه خودمان بود.
مشکلاتی در وارد نمودن اطلاعات در سامانه ثبت اختراع وجود دارد، از جمله اینکه فقط متقاضی می‌توانست جریان بررسی پرونده خود را مشاهده کند، درحالی‌که دفاتر مالکیت فکری باید بتوانند پرونده‌ها را رصد نمایند. البته این امکان با مذاکرات صورت گرفته اصلاح شده است.
چالش بعدی، ارتباط سیستماتیک و فنی کانون پتنت با دانشگاه‌هاست. در حال حاضر، یک ارتباط اداری و اجرایی برقرار است نه فنی و محتوایی. یعنی دانشگاه‌ها می‌توانند ارتباط محتوایی با کانون داشته باشند و در داوری‌ها مشارکت نمایند. فرآیند داوری برای دانشگاه‌ها شفاف نیست. اگر این فرآیند به‌صورت شفاف و شماتیک در سایت قرار گیرد و اطلاع‌رسانی شود که هر پرونده در چه مرحله‌ای قرار دارد بسیار مناسب است.
بهتر است آموزش‌ها مداوم و تکرارشونده باشند. البته اطلاع دارم که قرار است برنامه‌ای برای آموزش درفتینگ در اواخر آگوست یا اوایل سپتامبر برگزار شود. ما نیز از طرف انستیتو درخواست کردیم که یکی از همکاران دفتر، حتماً در این دوره شرکت نماید و نیرویی را برای افق میان‌مدت خود آموزش دهیم تا بتوانیم درفتینگ انگلیسی را خودمان انجام دهیم و هزینه‌ها را کاهش دهیم.
اگر به‌صورت کلی، به مشکلات یک دفتر مالکیت فکری بپردازیم، باید گفت عدم آگاهی از مفاهیم مالکیت فکری و کاربرد آن و نیز کارکرد دفتر مالکیت فکری در میان اعضای هیئت‌علمی، پژوهشگران و مخترعان، از بزرگ‌ترین مشکلات ما است. البته ما در انستیتو سعی می‌کنیم که آموزش‌هایی در این زمینه‌ها برای اعضا داشته باشیم، مثلاً با برگزاری کارگاه. همچنین آموزش‌هایی به‌صورت حضوری برای افرادی که به دفتر مالکیت فکری مراجعه می‌کنند، داریم و برای هر متقاضی، حدود نیم الی یک ساعت، روند کار و نکات مهم را تشریح می‌نماییم. همچنین پرونده‌هایی که برای اصلاح به متقاضی برگردانده می‌شود، در رفع ایرادات آن کمک می‌کنیم. در این مواقع، قانون برای متقاضی شرح داده و روال کار در مراجع خارجی توضیح داده می‌شود. برای آموزش، باید برنامه‌ریزی بهتری داشته باشیم، زیرا با وجود علاقه افراد به یادگیری مباحث ثبت اختراع، حضور در دوره‌های آموزشی کمرنگ است. شیوه‌های آموزشی جدیدی باید طراحی شود، تا مخاطب بیشتری جذب گریده و آموزش‌ها به‌صورت تعاملی باشد. شاید کانون پتنت در این زمینه بیشترین تأثیر را داشته باشد.
تجاری‌سازی اختراعات در انستیتو پاستور صورت می‌گیرد؟
تجاری‌سازی، مسیر سختی است که به تیم فعال روی مسئله و ظرفیت‌های مجموعه‌ای که در آن فعالیت می‌نمایند، بستگی دارد. تأکید کنیم که ثبت اختراع به‌خودی‌خود یک هدف نیست، بلکه یک ابزار برای مدیریت فناوری و تجاری‌سازی آن است. دفتر مالکیت فکری انستیتو پاستور ایران، به‌طور رسمی از سال ۹۲، در اسفندماه استراتژی‌های سال بعد را مشخص می‌نماید. در سال‌های قبل، رویکرد دفتر مالکیت فکری انستیتو، رویکرد کمی بود و می‌خواستیم آمار ثبت اختراعات را بالا ببریم. محققین را تشویق می‌کردیم که پژوهش‌ها و دستاوردهای خود را به‌صورت اختراع اعلام نمایند و دفتر نیز تلاش خود را برای ثبت اختراع انجام می‌داد. به‌طوری‌که آمار ثبت اختراع آن سال‌های انستیتو بسیار بالا بود. بعد از اجرای استراتژی‌های کمی برای دو سال، به نقطه‌ای رسیدیم که باید با استراتژی‌های کیفی جلو می‌رفتیم. موضوع اختراع، ادعانامه و درخواست‌ها، خیلی دقیق‌تر بررسی می‌شد. مخصوصاً اینکه پای اعتبار انستیتو در میان بود. در اسفند سال ۹۴، استراتژِی که برای سال ۹۵ تصویب شد، تجاری‌سازی اختراعات بود. در حال حاضر، اطلاعات دقیقی از تعداد اختراعاتی که در این مجموعه تجاری شده‌اند در دست نیست. البته اختراعاتی که فروش رفته‌اند و یا تجاری شده‌اند در انستیتو کم نیست و مخترعان آن‌ها، در هفته پژوهش معرفی و تقدیر می‌شوند ولی به این صورت نیست که دفتر مالکیت فکری برنامه‌ای برای رصد اختراعات ثبت‌شده داشته باشد و یا اینکه در حال حاضر اختراعات در چه مرحله‌ای قرار دارند و تجاری‌سازی شدند یا نه. پیگیری دفتر مالکیت فکری، فقط تا زمان دریافت گواهی ثبت اختراع است. سابقه فعالیت دفتر مالکیت فکری، بیش از مدیریت فناوری در انستیتو است، بنابراین دریافت گواهی ثبت اختراع، آخرین فعالیت دفتر بود. اما با شکل‌گیری مفاهیم مدیریت فناوری و مخصوصاً ابلاغ چارت جدید و ایجاد دو اداره توسعه فناوری و تجاری‌سازی در سال ۹۵، موضوع تجاری‌سازی اختراعات در دستور کار قرار گرفته است. برنامه‌ای که برای این موضوع در نظر گرفته شده، به این صورت است: فرم‌هایی طراحی شده است؛ این فرم‌های mini BP، در حدود ۴ تا ۵ صفحه، با سؤالاتی طراحی شده که ساده هم هستند و مخترعین آن‌ها را تکمیل می‌نمایند. قسمت‌هایی از آن، به زبان انگلیسی تکمیل می‌گردد. عنوان اختراع، نام مخترعین، مالکان، سال ثبت و ... در این فرم مشخص می‌شود. با لیست نمودن این فرم‌ها، اطلاعات کاملی از مخترعین و اختراعات کسب می‌کنیم. ما از یکی از دانشجویان زیست‌فناوری انستیتو، برای تکمیل این فرم‌ها و طراحی یک فایل Excel برای داشتن بانک اطلاعاتی مخترعین و تسهیل در گزارش‌گیری از آن، استفاده کردیم، زیرا در مواردی برای تکمیل فرم‌ها، نیاز به اطلاعات تخصصی بود که یک فرد با پایه دانشی مناسب، بهتر می‌توانست کمک کند. می‌خواهیم تا ۱۵ شهریورماه، این بانک اطلاعاتی را تکمیل کنیم. فرم‌ها برای همه مخترعین ارسال شده است، ولی با حضور فرد مربوطه در کنار مخترع، فرم‌ها دقیق‌تر و سریع‌تر تکمیل می‌شود. این فرم‌ها، پس از تکمیل، باید فرآوری و آماده استخراج اطلاعات شود. پس از این مرحله، جلسه شورای فناوری انستیتو، در مهرماه تشکیل خواهد شد و در مورد طرح‌هایی که قابلیت تجاری‌سازی دارند، تصمیم‌گیری می‌شود. طرح‌هایی که برای انستیتو ارزش تجاری دارند، سرمایه‌ای حدود ۵۰ میلیون تومان از انستیتو دریافت خواهند کرد. علاوه بر این سرمایه، این طرح‌ها، برای جذب سرمایه، به صندوق‌های سرمایه‌گذاری معرفی می‌گردند. طبق برآوردها، در سال ۹۵، در انستیتو بر روی حدود ۱۰ طرح منتخب سرمایه‌گذاری خواهد شد.
این طرح، یک هدف دیگر در راستای احصاء توانمندی‌های فناورانه انستیتو نیز دارد. ما تأکید کردیم که بخشی از فرم‌ها حتماً به زبان انگلیسی تکمیل شود. در آبان ماه سال جاری، نشست انستیتو پاستورهای منطقه MATI در ایران برگزار می‌شود. قبل از آن، یک برنامه IP Audit داریم. نمایندگانی از انستیتو پاستور فرانسه و دپارتمان انتقال تکنولوژی آن‌ها و مسئول IP Expert، به ایران می‌آیند و مباحث مالکیت فکری در انستیتو پاستور فرانسه را تشریح خواهند کرد. پس از ارزیابی‌ها، گزارش کاملی را از انستیتو پاستور ایران برای آقای پروفسور «بروشو»، رئیس انستیتو پاستور فرانسه و آقای پروفسور «مارک ژوآن»، رئیس شبکه انستیتو پاستورهای جهان، ارائه می‌نمایند. به همین دلیل، سعی داریم تا حد امکان، تمام توانمندی‌های خود در زمینه ثبت اختراعات و همچنین فرآیندهای مدیریت فناوری در حوزه تصویب طرح‌های فناورانه و تجاری‌سازی آن‌ها را به‌صورت یک پکیج انگلیسی، آماده کنیم تا به ارزیابان ارائه نماییم. این اطلاعات، توسط آن‌ها در شبکه انستیتو پاستورهای جهان ثبت خواهد شد. در این شبکه، ۳۳ انستیتو پاستور حضور دارند. و این فرصتی برای سرمایه‌گذاری روی طرح‌ها و اختراعات انستیتو، توسط سرمایه‌گذاران خارجی ایجاد می‌نماید. امیدواریم بتوانیم از این فرصت، برای تجاری‌سازی اختراعات و ایجاد نوآوری استفاده نماییم.
