مقدمه
تلاشهای خستگیناپذیر پروفسور «شینیا یاماناکا»، موجب شده است تا درک انسان از نحوه توسعه و تخصصیسازی سلولها، متحول گردد. این تحقیقات نوآورانه، منجر به کسب جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی در سال ۲۰۱۲ میلادی، شد. در این مصاحبه، پروفسور یاماناکا خلاصهای از روند تحقیقات خود بیان نموده و توضیح میدهد که چرا پتنتها برای پیشبرد دستاوردهای تحقیقاتی در این زمینه، مهم و حیاتی است.
فعالیت شما در چه حوزهای متمرکز است؟
تحقیقات من بر روی سلولهای بنیادی پلوریپوتنت یا بهطور خلاصه «iPS cells» متمرکز است که از انواع مختلفی از سلولهای درون بدن یک فرد بالغ، نظیر سلولهای عصبی، سلولهای عضلانی، ریه و ... مشتق میشوند. بهطور ویژه، من به همراه همکارانم موفق به نمونهبرداری از سلولهای بالغ و بازطراحی و تبدیل آنها به سلولهای «iPS Cells» شدیم که دستاوردی بسیار بزرگ به شمار میآید.
اولین نتایج تحقیقاتی ما از سلولهای «iPS»، در سال ۲۰۰۶ میلادی و از سلولهای پوست موش به دست آمد که در ادامه، در سال ۲۰۰۷ میلادی، موفق به آزمایش آن بر روی سلولهای پوست انسان شدیم. با توجه به پیشرفتهای صورت گرفته، از آن زمان به بعد، در راستای دستیابی به درمانهای جدید پزشکی، تحقیقاتمان را بر روی این سلولها توسعه دادیم که تقریباً تمامی فعالیتهای فوق، در «CiRA» (مرکز تحقیقات کاربردی سلولهای «iPS») که در دانشگاه کیوتو ژاپن مستقر است، انجام گرفت.
موفقیت ما در دستیابی به سلولهای «iPS» از سلولهای انسانی (تمامی انواع سلولهای بدن به جز سلولهای اسپرم و تخمک)، دستاوردی عظیم است که نگرانیهای اخلاقی، به خاطر از بین رفتن جنین از طریق بکار گیری سلولهای بنیادی جنین انسان برای تحقیقات پزشکی را برطرف مینماید. این دستاورد، فرصتهای زیادی را برای تحقیقات پزشکی، بهخصوص در زمینههای تشخیص پزشکی و نیز، کشف و توسعه داروهای جدید ایجاد نموده است.
سلولهای «iPS»، دارای دو مزیت ویژه هستند: اول اینکه قابلیت مشتق شدن از تمامی انواع سلولهای بدن فرد بالغ را داشته و دوم اینکه سرعت تکثیرشان، با هیچگونه محدودیتی همراه نیست. این ویژگیهای منحصربهفرد، موجب میشود تا این سلولها دارای پتانسیل قابلتوجهی جهت درمان طیف وسیعی از بیماریهایی که هنوز درمان مؤثری برای آنها یافت نشده است، باشند.
سلولهای مورد مطالعه شما چه کاربردهایی خواهند داشت؟
یکی از کاربردهای جذاب سلولهای «iPS»، پتانسیل بالا در درمانهای بازسازیکننده است که از آنها میتوان برای اصلاح و جایگزینی بافتهای بدن استفاده نمود. در سال ۲۰۱۴ میلادی، اولین تحقیق بالینی در این زمینه، از طریق پیوند سلولی بر روی یک زن مبتلا به بیماری چشم صورت پذیرفت که در آن، بافتهای شبکیه حاصل از سلولهای «iPS» پوست بیمار، به چشم بیمار پیوند زده شد. هماکنون برخی مطالعات اولیه برای تحقیقات بالینی مشابه، در بیماریهایی همچون پارکینسون آغاز شده است.
دومین کاربرد کلیدی سلولهای «iPS»، در زمینه کشف و توسعه دارو است. فردی را تصور نمایید که مبتلا به بیماری نورون حرکتی (شبیه به بیماری استیون هاپکینز) است. از آنجا که نورونهای حرکتی بهراحتی در دسترس نیستند، اغلب داروهای تولیدی، بر روی حیواناتی مانند موش امتحان میشوند. نکته مهمی که باید به آن توجه داشت، این است که اثر دارو بر روی موش بسیار متفاوت از اثری است که بر انسان خواهد داشت. ممکن است، دارو بر حیوانات دارای اثرگذاری مثبت فراوانی باشد، ولی بر انسان هیچ تأثیری نداشته باشد و یا بالعکس، اثری بر حیوان نداشته و اثرات نامشخصی بر انسان داشته باشد. همین عامل، موجب میشود تا نظارت دقیق بر دارو و اطمینان از عملکرد آن بر سلامت انسان، دشوار گردد. سلولهای «iPS»، به ما کمک مینماید، تا این چالش بزرگ را از پیش رو برداریم. محققان میتوانند از سلولهای در دسترس، مانند خون، استفاده نموده و آنها را برای تولید نورونهای حرکتی از طریق سلولهای «iPS»، بکار گیرند. این فناوری نوظهور، کمک میکند تا پیشبینی در مورد اثرات دارو بر انسان، با دقت بیشتری همراه شده و فرآیند کشف، توسعه و تولید محصولات دارویی، تسریع گردد.
جایگاه حقوق مالکیت فکری برای شما و فناوری در اختیارتان چیست؟
هدف اصلی «CiRA»، دستیابی به پتانسیلهای قابلتوجه فناوری سلولهای «iPS» است که میتواند سطح مراقبتهای پزشکی را با توسعه درمانهای جدید مبتنی بر سلولهای یادشده و در حداقل زمان ممکن، ارتقاء دهد. نکته کلیدی در اینجا است که این نهاد دانشگاهی، بهتنهایی نمیتواند به این هدف دست یابد و پشتیبانی بخش خصوصی و همکاری با سایر مؤسسات پژوهشی، ضروری خواهد بود.
در این راستا، «CiRA» از زمان تأسیس در آوریل ۲۰۱۰ میلادی، اقدام به اتخاذ یک استراتژی منسجم مالکیت فکری نموده است و از طریق ثبت و انتشار پتنت، به دنبال حفاظت از نتایج و دستاوردهای کلیدی فناوریهای توسعهیافته است. صادقانه بگویم، ما به دنبال ایجاد انحصار یا ایجاد حصاری بلند به دور این فناوری نیستیم، بلکه میخواهیم اطمینان حاصل کنیم که فناوری سلولهای «iPS» را میتوان از طریق توافقنامههای صدور مجوز بهرهبرداری از پتنت، بهصورت وسیع در دسترس دیگر محققان قرار داد.
با پتنت کردن فناوری سلولهای «iPS»، ما میتوانیم آن را کنترل نموده و این به معنای توانایی در جلوگیری از کنترل دیگران بر آن است. به نظر شما چه خواهد شد اگر یک فناوری پایهای و بنیادین و با قابلیت نوآوری گسترده در توسعه داروها و درمانهای سلولی، تنها در اختیار تعداد محدودی از شرکتهای فناور قرار گیرد؟ در این سناریو، این فناوری تنها در تعداد محدودی محصول که سازندگانشان توانایی تأمین بودجه مرتبط با آنها را داشتهاند، بکار گرفته شده و شاید فرآیند توسعه آن نیز با کندی قابلتوجهی همراه شود. در دنیای تحقیقات بالینی، محققین با مشکلات متنوعی روبرو میشوند و توسعه فناوری یا تولید محصول مبتنی بر آن، با پیچیدگیهایی همراه خواهد بود.
«CiRA» معتقد است که مسئله دسترسی محققین به فناوری سلولهای «iPS» و تسهیل مسیر توسعه آن، یک امر بسیار مهم و ضروری است. یک رویکرد کاملاً انحصاری که موجب محدودیت در فرآیند تحقیق و توسعه شود، احتمالاً به یک تراژدی از فرصتهای از دست رفته برای علم، تبدیل خواهد شد. سیستم پتنت، با انتشار ساختارمند فناوری، از طریق لزوم افشای اطلاعات پتنت و نیز فراهم ساختن امکان ارزشگذاری و صدور مجوز بهرهبرداری از آن، میتواند دسترسی محققین به فناوری را تسهیل نماید.
طی چند سال اخیر، تحقیقات در مورد سلولهای «iPS»، توجهات زیادی به خود جلب نموده و رقابت شدیدی در حوزه فناوریهای زیستی ایجاد نموده است. هیچ تضمینی وجود ندارد که دیگران به دنبال ایجاد نوعی «دیوار پتنت» و قفل کردن درب توسعه فناوری نباشند. دانشگاه کیوتو، با اتخاذ رویکرد صدور مجوزهای غیرانحصاری بهرهبرداری از پتنت، در تلاش بوده تا از ساخت چنین دیواری جلوگیری نماید. هدف ما از ثبت پتنت، افزایش آزادی عمل برای بهکارگیری فناوری «iPS» در دیگر زمینهها است. به اعتقاد ما، این تلاش موجب ایجاد اطمینان در استفاده از این فناوری در دیگر زمینههای تحقیقاتی، با هزینه مناسب میشود که نتیجه آن، شتاب در گسترش تحقیقات و دسترسی سریع بیماران به روشهای جدید درمانی و داروهای جدید خواهد بود.
برنامه توسعه فناوری و حفاظت را در چه کشورهایی دنبال میکنید؟
بسیاری از مردم در تمامی کشورهای جهان، با بیماری دستوپنجه نرم نمودهاند و این چیزی نیست که بخواهیم در مورد آن تعصب داشته باشیم. «CiRA» عقیده دارد که فناوری سلولهای «iPS»، میتواند در تمامی نقاط جهان کاربرد داشته باشد و به همین دلیل، در تلاش است تا فناوری فوق را در هر چند کشور که امکان آن وجود دارد، به ثبت برساند.
در این تلاش، ما بیشترین اعتبار را برای پیمان همکاری ثبت اختراع «PCT»، در سازمان جهانی مالکیت فکری، قائل هستیم. تا ماه می سال ۲۰۱۵ میلادی، دانشگاه کیوتو در بیش از ۳۰ کشور دنیا، دارای پتنت گرنت شده در زمینه فناوری سلولهای «iPS» شده است. طبیعی است که چنین استراتژی گسترده برای ثبت اختراع، نیاز به هزینهای بسیار زیاد خواهد داشت. دانشگاه کیوتو نیز مانند دیگر دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی که دارای محدودیتهای مالی و از آن مهمتر، نیروی انسانی متخصص در حوزه ثبت اختراع است، از ابزار مقرونبهصرفه «PCT» برای ثبت درخواست واحد استفاده نموده است. بهکارگیری «PCT»، همچنین به ما زمان بیشتری برای فکر کردن در مورد اینکه آیا فناوری ما در یک کشور خاص، واقعاً نیاز به ثبت دارد را میدهد.
با وجود مزایای بسیار در این زمینه، یکی از نکات ناامیدکننده در استفاده از «PCT»، این واقعیت است که امکان ثبت و انتشار پتنت در کشورهای مختلف از طریق یک فرآیند واحد وجود ندارد که بخش عمده این محدودیت، به دلیل تفاوتهای به نسبت زیاد بین قوانین ثبت اختراع در هر یک از کشورها و نیز فرآیند متفاوت ارزیابی درخواست، در هر یک از دفاتر پتنت ملی است.
در چه فاصلهای از تجاریسازی قرار دارید؟
بخش اعظم پیشرفت مداوم تحقیقات در خصوص فناوری سلولهای «iPS»، مدیون حمایت دولت ژاپن و کمکهای سخاوتمندانه افراد و سازمانها است. با این حال، دسترسی آسان به فناوریهای جدید سلولی و استفاده از آن در توسعه درمانهای جدید پزشکی، با استفاده از سیستم پتنت امکانپذیر شده است. لازم است که مجدداً تأکید نمایم که یکی از جنبههای مهم موفقیت ما، اتخاذ رویکردی هوشمندانه در بهکارگیری پتنت، برای حفاظت از فناوری و گسترش دسترسیها به آن، از طریق صدور مجوزهای بهرهبرداری است. از آنجا که «CiRA» معتقد است، همه دانشمندان و محققین باید از این نوآوری بهرهمند شوند، ما به پتنتها نیاز داریم تا بتوانیم تا جای امکان، تحقیق در مورد سلولهای «iPS» را گسترش دهیم. به عقیده ما، این استراتژی، سریعترین راه برای تجاریسازی فناوری و رسیدن آن به مراکز درمانی است.
لازم به ذکر است که علیرغم موفقیتهای صورت گرفته، فناوری سلولهای «iPS»، هنوز آمادگی بهکارگیری در فرآیندهای درمانی را نداشته و موانع زیادی بر سر راه بهکارگیری اصولی و ایمن این روش، برای توسعه درمانهای پزشکی وجود دارد. این موانع، فناوریهای محیطی، مانند ارزیابی کیفیت سلول و روشهای تولید، برای اطمینان از توسعه سلولهای «iPS» بهینه را شامل میشود. «CiRA» متعهد به تحقیقات جدید و همهجانبه برای اطمینان از توسعه درمانهای جدید و مؤثر برای بیماران، در کوتاهترین زمان ممکن است. رویکرد منحصربهفرد «CiRA» برای تحقق این هدف بزرگ، تحقیق در مورد سلولهای «iPS» در سراسر جهان و به اشتراک گذاشتن نتایج آن از سوی تمامی بازیگران فعال است.