مقدمه
فرانک فوژره «Franck Fougere»، مؤسس شرکت «Ananda»، موفقترین موسسه حقوق مالکیت فکری در کشور تایلند است. فوژه که اصالتاً فرانسوی است، علاوه بر مدیریت این شرکت، مشاور حقوق مالکیت فکری اتحادیه اروپا « ECAP & EU/ASEA IPR Helpdesk»، مشاور مالکیت فکری دولت سوئیس و دولت فرانسه نیز میباشد. افزون بر موارد ذکر شده، وی به عنوان مدرس و طراح دورههای آموزشی و کارگاههای سازمان جهانی مالکیت فکری در کشورهای مختلف نیز، مشغول فعالیت است.
اواخر فروردین ماه سال جاری، فوژه بهعنوان مشاور و نماینده مؤسسه مالکیت فکری سوئیس «Swiss Federal Institute of Intellectual Property»، با هدف ارزیابی نیازها و پتانسیلهای همکاری بین این مؤسسه و ایران، سفری به ایران داشت و با نهادهای مختلفی، نظیر وزارت علوم، صنعت و بازرگانی، قوه قضاییه و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، سازمان میراث فرهنگی، اداره ثبت اختراع و ... دیدار داشت. دیدارها و جلسات وی، در راستای همکاریهای بین دو کشور سوئیس و ایران و با هدف آشنایی با وضعیت مالکیت فکری ایران و بررسی پتانسیلهای همکاری در این حوزه بوده است. کانون پتنت ایران نیز، در مصاحبهای به دیدگاهها و نظرات ایشان در خصوص حوزه مالکیت فکری و فضای مالکیت فکری ایران، پرداخته است که در ادامه میخوانیم.
آقای فوژره، ضمن خیرمقدم، فضای مالکیت فکری ایران را چگونه دیدید؟
من این سومین بار است که به ایران سفرهای کاری داشتهام و هر بار، از رشد در حوزه مالکیت فکری در ایران، به وجد میآیم. ایران کشوری است با پتانسیلها و منابع فراوان برای رشد. از منابع طبیعی و فرهنگ و تمدن گرفته، تا تعداد افراد تحصیلکرده و مستعدی که در این کشور وجود داشته و بسیار مشتاق یادگیری در سطح بالا و بهرهگیری از تمام امکانات موجود میباشند.
در مورد فضای مالکیت فکری هم، در بسیاری از حوزهها، رشد قابلتوجهی داشته است. رشد قابلتوجه و دانش خوب نسبت به ثبت علائم، ورود به ثبت نشانهای جغرافیای و رشد در این حوزه، ورود به سیستم ثبت اختراع «PCT» و افزایش قابلملاحظه ثبت اختراعات در این سیستم، قابل ذکر است. اما در خصوص روند ثبت اختراعات و گرنت آنها در ایران، در کنار پیشرفتها، ضعفهایی هم وجود دارد که در صورت رفع آن، مطمئناً شاهد تأثیر بیشتر مالکیت فکری در حوزههای نوآورانه و رشد فناوری و اقتصادی خواهیم بود.
لطفاً در مورد ضعفهایی که اشاره فرمودید، بیشتر توضیح دهید.
واقعیت این است که روند ثبت اختراع و فرایند اعطای گواهی ثبت اختراع در ایران، کمی شگفتزدهام کرد. از این نظر که اداره ثبت اختراع، خود بررسی ماهوی را بهعنوان یک نهاد مستقل انجام نداده و این کار برونسپاری میشود! اینگونه که متوجه شدم، بررسی ماهوی توسط برخی دانشگاهها و مراکز علمی تحقیقاتی مورد تأیید اداره ثبت اختراع انجام میشود. این فرایند، برایم بسیار عجیب بود. چرا که در هر صورت، این مراکز ممکن است برای تأیید قابلیت ثبت اختراع یا عدم تأیید آن، ذینفع باشند.
بدین معنی که برخی مخترعین، خود از پژوهشگاهها و مؤسساتی هستند که مسئولیت کار بررسی ماهوی پتنتها، به آنها سپرده شده است؛ در نتیجه، کار بررسی پتنت آنها، ممکن است با برخی چشمپوشیها همراه باشد. از سوی دیگر، ممکن است مؤسسه تحقیقاتی یا پژوهشگاه، رقیبی برای صاحب فناوری اختراع شده محسوب گردد و در این صورت، از افشاسازی کامل استفاده نموده و بعضاً ممکن است اختراع را فاقد شرایط لازم برای اخذ گواهی ثبت اختراع، اعلام نماید.
در ثبت اختراعات، حفظ محرمانگی اطلاعات، اهمیت زیادی دارد و به همین منظور، ادارات ثبت اختراع، باید ماهیتی کاملاً مستقل داشته باشند. اظهارنامههای اختراع، حاوی اطلاعاتی فنی بوده که صاحب آنها، به دلیل امکان پتانسیل تجاری در این اختراعات، مبادرت به ثبت اختراع میکند. در صورتیکه موسسه یا شرکتی که کار بررسی ماهوی اظهارنامههای اختراع را انجام میدهد، در آن حوزه متبحر باشد، احتمال ذینفع گشتن این مرکز بررسی ماهوی، میتواند وجود داشته باشد. بدین ترتیب، این ریسک وجود دارد که از اطلاعات افشا شده، به نفع خود استفاده نماید. ادارات ثبت اختراع، برای بررسی ماهوی اختراعات، باید کاملاً مستقل عمل نمایند.
در ثبت اختراعات، حفظ محرمانگی اطلاعات، اهمیت زیادی دارد و به همین منظور، ادارات ثبت اختراع، باید ماهیتی کاملاً مستقل داشته باشند.
آیا چنین فرایندی (برونسپاری برای انجام بررسی ماهوی) در کشورهای دیگر نیز وجود دارد؟
خیر. من هرگز چنین موردی را ندیده و نشنیده بودم. ولی نمیتوانم این را به کل کشوهای دنیا تعمیم دهم؛ چراکه تجربه من، ممکن است به کشورهای آسیای شرقی و اروپایی و برخی کشورهایی که از آنها بازدید داشتهام، محدود باشد.
در تایلند، بررسی ماهوی به چه صورت انجام میشود؟
در تایلند، اداره ثبت اختراع زیر نظر وزارت تجارت «Ministry of Commerce»، فعالیت نموده و کاملاً مستقل است. حدود 120 نفر داور «examiner» دارد که کار بررسی ماهوی را انجام میدهند.
اینکه اداره ثبت اختراع زیر نظر کدام وزارتخانه، اداره، یا نهاد باشد، اهمیتی دارد؟
خیر. این مهم نیست که اداره ثبت اختراع زیر نظر کدام وزارتخانه باشد؛ ولی موردی که اهمیت دارد، حفظ استقلال اداره ثبت اختراع است. به این دلیل که پتنت، یک حقوق قانونی خصوصی است.
برای رشد و توسعه اقتصادی و ترغیب شرکتها و افراد به نوآوری، توجه به این مورد ضروری است که افراد و شرکتهای نوآور، این اطمینان را داشته باشند که اطلاعات آنها، محرمانه میماند. پتنت، میتواند عامل رقابت شرکتها، مؤسسات و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی با یکدیگر باشد و لذا همانگونه که گفتم، حفظ محرمانگی آنها تا زمان انتشار، اهمیت زیادی دارد.
در برخی کشورها، حتی برای ثبت در خارج از کشور نیز، شرایطی لازم است. بهعنوان مثال، در کشور چین، هر اختراعی که صاحب آن متقاضی ثبت در خارج از کشور است، باید حتماً ثبت داخلی هم انجام دهد و ثبت در ادارات خارجی ثبت اختراع، بدون ثبت داخلی امکان ندارد.
با توجه به فعالیتهای شما در برخی کشورهای درحالتوسعه و پیشرفته، ممکن است بپرسم چه مصادیقی از مالکیت فکری را دارای ارزشآفرینی بیشتری دیدهاید؟
در برخی کشورها، پتنت نمودن اختراعات مربوط فناوریهای پیشرفته و نو، در ارزشآفرینی و سودآوری نقش بسیار مهم و سازندهای داشته است. ولی ممکن است در کشورهای دیگر، پتنت کردن فناوریهای پیشرفته و اختراعات، نسبت به سایر مصادیق مالکیت فکری، ارزشآفرینی چندانی نداشته باشد. بهعنوان مثال، در برخی از کشورهای درحالتوسعه، علائم تجاری، طراحی صنعتی، نشان جغرافیایی و یا ثبت گونههای گیاهی، از ارزشآفرینی بالاتری نسبت به اختراعات برخوردار است.
کشور ایران، با توجه به تاریخ و گستردگی تنوع فرهنگها و محصولات، پتانسیل بالایی برای ثبت نشانهای جغرافیایی و ارزشآفرینی از آنها دارد. با توجه به پیوستن ایران در معاهده لیسبون، از این فرصت میتوان استفادههای زیادی نمود. برای فرشهای زیبایی که در مناطق مختلف ایران تولید میشود، زعفران، صنایعدستی، محصولات کشاورزی و ....
من جلسهای با سازمان میراث فرهنگی صنایعدستی و گردشگری ایران داشتم و خوشحال شدم که آنها از اهمیت ثبت نشانهای جغرافیایی، آگاه هستند. آنها هشت نشان جغرافیایی را قبلاً به ثبت رساندهاند و ۲۱ نشان جغرافیایی نیز، به صورت اظهارنامه دارند که مراحل ثبت خود را میگذرانند. ایران پتانسیل بالایی در این قسمت دارد؛ ولی نباید فراموش کرد که برای توسعه صادرات و بهره بردن از محصولات ثبت شده، باید برخی اقدامات نیز بهطور همراستا صورت بگیرد. مثلاً باید از پشتیبانیهای فنی که بر آن اساس، کیفیت محصول و ظاهر آن قابل رقابت در بازارهای جهانی باشد، بهره جست. بهطور نمونه، در بخش بستهبندی که تأثیر زیادی بر روی زنجیره ارزشآفرینی دارد، در ایران نیازهایی احساس میشود، تا بتواند رونق صادرات را به دنبال داشته باشد.
نشان جغرافیایی چگونه میتواند ارزشآفرینی نماید؟
مشکلی که من متوجه شدهام، این است که در حال حاضر، بسیاری از طرحهای بسیار زیبا، خلاقانه و منحصربهفرد ایران (طرح فرش و پارچه و کاشیکاری و ...) و همینطور صنایعدستی این کشور، در سایر کشورها، حتی کشورهای اروپایی، کپی میشود. ثبت نشان جغرافیایی، کمک میکند که این محصولات، بهعنوان محصولاتی از یک کشور و با این فرهنگ و تمدن، بهتر بتواند در تولید ثروت و صادرات، کمک نماید.
البته مسئله اینجاست که در ایران، خیلی از افراد نمیدانند که چگونه میتوان از نشان جغرافیایی، ارزشآفرینی نمود یا با تجاریسازی این محصولات، آشنا نیستند. بر اساس نشستهای قبلی رؤسای جمهور دو کشور ایران و سوئیس که به همکاریها در این بخشها تأکید شده و همینطور برنامههای سازمانها و مؤسسات مختلف کشور ایران و مؤسسات مرتبط سوئیسی، اینگونه برنامهریزی شده که در این حوزه، پشتیبانیهای قابلتوجهی از طرف دولت سوئیس صورت گیرد. سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو) هم، با همکاری اداره ثبت اختراعات، در مورد ثبت نشانهای جغرافیایی، برنامههایی طرحریزی نموده است. سازمان ملل و فایو هم، برنامههایی بدین منظور برای ایران برگزار خواهند نمود.
با توجه به اینکه شما برای ارزیابی نیازهای موجود در سیستم مالکیت فکری ایران، به این کشور سفر کردهاید، در حوزه اختراعات و مالکیت فکری، چه نیازهایی را مشاهده کردید؟
در مورد رشد نوآوری و تبدیل اختراعات به محصول نوآورانه، من فکر میکنم که هنوز باید به رشد دانش و ظرفیتسازی جامعه در حوزه مالکیت فکری و اختراعات، توجه نمود. با توجه به تعداد افراد تحصیلکرده در ایران که به صورت قابلملاحظهای نسبت به سایر کشورهای درحالتوسعه است، به نظر میرسد که دانش مالکیت فکری و نقش آن، چندان برای قشر تحصیلکرده شفاف نبوده و آنها از اهمیت مالکیت فکری و بخصوص پتنت، برای رشد نوآوری و کارآفرینی، آگاهی زیادی ندارند. اساتید و دانشجویان بسیار مستعد ایران در دانشگاهها، یا پژوهشگران در مراکز تحقیق و توسعه، ممکن است نتایج فعالیتهای تحقیقاتی خود را که ممکن است پتانسیل تجاری شدن دارند، به صورت مقاله منتشر کنند و بدین ترتیب، نتوانند بهرهای از آن ببرند. از سوی دیگر، تعداد افرادی که در کار نگارش استاندارد اظهارنامههای پتنت هستند، به نظر من اندک بوده و در این بخش هم، نیاز اساسی احساس میشود ( آموزش افراد برای نگارش اظهارنامهها). در حقیقت ظرفیتسازی برای تربیت نیروهای متخصص پتنت، یک نیاز ضروری است. اگرچه با کمک اداره ثبت اختراع و سایر مراجع، کلاسها و کارگاههای آموزشی تشکیل شده است، ولی همچنان با توجه به جمعیت و پتانسیلها، نیازهایی وجود دارد.
ظرفیتسازی برای تربیت نیروهای متخصص پتنت، یک نیاز ضروری است.
با توجه به نیازها، چه برنامههایی پیشبینی میشود؟
هدف من از آمدن به ایران از سوی مؤسسه مالکیت فکری سوئیس، ارزیابی نیازهای مربوط به مالکیت فکری این کشور، برای ظرفیتسازی دانشگاهها و مراکز تحقیق و توسعه، مراکز فناوری، مراکز رشد و دفاتر انتقال فناوری بود. این موضوع، اهمیت زیادی دارد که این مراکز به آخرین اطلاعات در حوزه مالکیت فکری و انتقال فناوری آگاه باشند. البته در مورد ارزشگذاری و تجاریسازی هم، برنامههایی هست؛ ولی برای ورود به فرایند تجاریسازی، شما باید از کیفیت مناسب پتنتهای خود آگاه باشید و این ممکن نیست، مگر اینکه کیفیت نگارش و دانش مربوط به جستجو و ارزیابی اولیه در مورد قابل پتنت شدن اختراعات، توسعهیافته باشد. ابتدا لازم است نیازهای مراکز مختلف تعیین شود و بر اساس آن، برنامهای برای آموزش و ظرفیتسازی در حوزههای مورد نیاز، فراهم گردد.
در ایران، آنگونه که متوجه شدم، افرادی هستند که به صورت تئوری، نگارش اظهارنامه را آموزش دیدهاند و با مراحل ثبت اختراع خارجی آشنا هستند؛ شاید برخی از این عده، به دورههای عملی برای نگارش و جستجو نیاز داشته باشند. برای ظرفیتسازی نیروها و جذب افراد بیشتر برای انجام کارهای نگارش اظهارنامهها، هم به دورههای تئوری و هم به دورههای عملی، نیاز است. دورههای عملی، کمک میکند تا فضای کار در محیط واقعی، برای اشخاصی که آموزش میبینند، تداعی شود.
یک مورد دیگری که من در ایران برایم عجیب بود، این بود که در ایران، وکیل پتنت وجود ندارد. اینگونه که متوجه شدهام، در اینجا تربیت و پرورش وکیل پتنت، جدی گرفته نمیشود و وکلایی که سایر کارهای حقوقی را انجام میدهند، به وکالت در حوزه مالکیت فکری نیز مشغولند. ممکن است در مراحل دادرسی و دادگاهها، وجود این عده از افراد سودمند باشد، ولی به دلیل نداشتن زمینه فنی و علوم، ممکن است این افراد نتوانند کار نگارش ثبت اظهارنامهها و پیگیریهای مربوطه را به درستی انجام دهند. عموماً در بسیاری از کشورها، کسانی که بهعنوان وکیل یا «agent»، در حوزه پتنت فعالیت میکنند، زمینه علمی و فنی دارند و بعد از تحصیل حقوق مالکیت فکری و بعد از گذراندن دورهها و آزمون مربوطه، بهعنوان وکیل پتنت شناخته میشوند. در ایران، نیاز به چنین افرادی حس میشود.
در سالهای اخیر، اداره ثبت اختراع ایران در جهت رشد، فعالیتهای زیادی داشته و با اینکه با کمک وکلا، در حوزه علائم تجاری و نشانهای جغرافیایی، کارهای خوبی را انجام میدهند، ولی در این قسمت هم نیاز است که ظرفیتسازی شده و برنامههایی برای تربیت وکلای این حوزه داشته باشند.
این مسئله، اهمیت زیادی دارد؛ ولی در حال حاضر، مسئلهای که بر این موضوع ارجحیت دارد، این است که اداره ثبت، نهادی مستقل شده که کارهای بررسی را خود انجام دهد و نه به صورت برونسپاری.
نظر شما راجع به ثبت پتنت در خارج از کشور با هدف کسب بازار بینالمللی در فناوری پتنت شده چیست؟
برای ثبت پتنت در خارج از کشور و انتخاب کشور، طبعاً فاکتور داشتن بازار در آن کشور، اهمیت زیادی دارد. از سوی دیگر، بازار هر فناوری، در کشورهای مختلف متفاوت است. به عنوان مثال، به دلیل سیاستها و برنامههای دولت چین برای توسعه و گسترش بازار و اقتصاد، در سالهای اخیر ثبت اختراع در این کشور، رشد بسیار قابلتوجهی در تمامی حوزهها داشته است که تعداد پتنتهای خارجی ثبت شده در این کشور هم، گواه این قضیه است. آمریکا و اروپا هم، برای فناوریهای پتنت شده، همیشه بازارهای خود را داشته و دارند. از سوی دیگر، ادارات ثبت اختراع اروپا، آمریکا، ژاپن و کره، بهعنوان ادارات ثبت اختراعی شناخته میشوند که فرایند بررسی آنها، به خوبی انجام شده و لذا کیفیت پتنتهای گرنت شده، به نسبت بالاست. اداره ثبت اختراعات اروپا، حتی فرایند بررسی دقیقتر و در عین حال سختگیرانهتری دارد و به دلیل جمعیت بیشتر و پوشش بیشتر کشورهای عضو، از بازار گستردهای هم برخوردار است.
با تشکر از زمانی که در اختیار ما قرار دادید در پایان اگر صحبتی دارید بفرمایید.
با تشکر از مصاحبه شما. آرزوی شخصی من برای ایران این است که در طی چند سال آینده، استراتژیهای بهتر مالکیت فکری برای این کشور تدوین شود. خیلی مهم است که نقشه توسعه مالکیت فکری تدوین شده و بر اساس آن، پیشرویها و توسعه صورت گیرد.