واقعیت این روزها این است که ما در قرن نوآوری و فناوری زندگی می‌کنیم. هر روز، دستاوردهای جدیدی رونمایی شده و آرزوهایی تجلی می‌یابند که بشر، سال‌ها در فیلم‌های تخیلی به دنبال آن‌ها بود. در چنین شرایطی، آنچه تمایز بین شرکت‌ها (در سطح بنگاه) و کشورها (در سطح ملی) را رقم می‌زند، قابلیت ایده‌پردازی خلاقانه و توسعه نوآوری‌های متمایز است. بدیهی است که این توانمندی، در شبکه وسیعی از عوامل مختلف، از جمله سیستم‌های مالکیت فکری، نظام تأمین مالی کارآمد و منابع انسانی ماهر عمل نموده و می‌تواند افزایش نرخ نوآوری‌های ملی و بنگاهی را به دنبال داشته باشد.
نکته مهم اینجا است که نوآوری به کشورهای پیشرفته یا شرکت‌های فناور بزرگ و مشهور خلاصه نمی‌شود. کشورهای مختلف، اعم از درحال‌توسعه یا کمتر توسعه یافته و با سطوح درآمدی متفاوت، در تلاش برای توسعه نوآوری در جوامع خود هستند. ایران نیز، به‌عنوان یکی از کشورهای درحال‌توسعه که سخت در پی رشد اقتصادی و صنعتی شدن است، اهمیت نوآوری را به خوبی درک نموده و طی سال‌های اخیر، حرکتی رو به جلو داشته است. این کشور که در گزارش‌های سالیانه شاخص جهانی نوآوری (GII)، روندی نسبتاً صعودی را از خود نشان داده بود، در آخرین گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، با افتی نسبی روبرو شده است.
ایران از سال ۲۰۱۱ میلادی، به جمع کشورهای مورد ارزیابی سازمان جهانی مالکیت فکری پیوست و طی سال‌های اخیر، توانست گام‌به‌گام موقعیت خود را بهبود داده و در گزارش «GII 2019»، در رده ۶۱ کشورهای نوآور قرار گرفت. این در حالی است که در گزارش «GII 2020»، با نزولی شش پله‌ای، در رده ۶۷ قرار گرفته است. جدول زیر، جایگاه ایران در رده‌بندی شاخص جهانی نوآوری در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ را نشان می‌دهد.
جدول ۱- جایگاه ایران در رده‌بندی شاخص جهانی نوآوری در سال‌های اخیر
شاخص جهانی نوآوری، متشکل از ۸۰ شاخص مختلف است که در دو گروه کلی زیر قرار می‌گیرند:
- شاخص‌های ورودی نوآوری (Innovation Input Sub-Index): شامل مؤسسات و نهادها، سرمایه انسانی و پژوهش، زیرساخت، پیچیدگی بازار و پیچیدگی کسب‌وکار
- شاخص‌های خروجی نوآوری (Innovation Output Sub-Index): شامل دانش و فناوری و خروجی‌های خلاقانه
مطابق جدول ۱، ایران هم از منظر شاخص‌های ورودی نوآوری و هم شاخص‌های خروجی نوآوری، نسبت به سال قبل با افت نسبی مواجه بوده است. با این وجود در شاخص‌های ورودی نوآوری، هنوز هم در مقایسه با سال ۲۰۱۸، وضعیت بهتری دارد. این در حالی است که در شاخص‌های خروجی نوآوری، ایران یک روند کاملاً نزولی را پیموده و در گزارش جدید، با سه پله سقوط، در رده پنجاهم قرار گرفته است. تفاوت قابل‌ملاحظه بین جایگاه شاخص‌های ورودی و خروجی نوآوری، بیانگر کارایی نسبی سرمایه‌گذاری‌های نوآورانه و خروجی مطلوب این سرمایه‌گذاری‌ها در ایران است. بررسی دقیق‌تر زیرشاخص‌های هفت‌گانه هم، نشان می‌دهد که بهترین عملکرد در زمینه سرمایه انسانی و پژوهش بوده و ضعیف‌ترین عملکرد، به مؤسسات و نهادها اختصاص دارد.
شکل ۱- رده‌بندی ایران در زیرشاخص‌های هفت‌گانه
لازم به تأکید است که ایران در میان کشورهای با درآمد متوسط رو به بالا (مجموعاً ۳۷ کشور)، رده نوزدهم را به خود اختصاص داده است. جالب‌تر آن‌که در میان ۱۰ اقتصاد آسیای مرکزی و جنوبی هم، پس از هند، رده دوم را از آن خود نموده است. روند نزولی ایران در گزارش اخیر، موجب شده تا کشورهایی مانند عربستان و آفریقای جنوبی که در سال گذشته پایین‌تر از ایران قرار داشتند، این کشور را پشت سر گذاشته و در رده‌های بالاتری قرار گیرند.
