در حالیکه پس از یک سال سروکله زدن با کووید-۱۹، کشورها آماده واکسیناسیون گسترده میشوند، بحثها پیرامون نحوه دسترسی به واکسن در کشورهای فقیر به اوج خود رسیده است. نمایندگان ۱۶۴ کشور عضو سازمان تجارت جهانی (WTO)، به تازگی در ژنو حضور یافته تا بهمنظور مبارزه با کرونا، پیشنهاد هند و آفریقای جنوبی در خصوص چشمپوشی بر بخشهای گستردهای از قوانین مالکیت فکری را بررسی نمایند. اگرچه این نشست بدون اجماع به پایان رسید، اما چشماندازها حاکی از آن است که گزینههای دیگری هم برای رفع این چالش بزرگ وجود دارد.
با آغاز اپیدمی در ماههای پایانی سال ۲۰۱۹ و در حالیکه شهرها و کشورهای مختلف، یکی پس از دیگری با انبوهی از مبتلایان به این ویروس خطرناک مواجه میشدند، صحبتهای متناقضی پیرامون پایان اپیدمی و تولید واکسن پیشگیری از آن به گوش میرسید. در حالیکه تا پیش از بیماری کرونا، هیچ تجربه مشابهی برای دسترسی سریع به واکسن در تاریخ پزشکی وجود نداشت، سرمایهگذاریهای بسیار گسترده و تلاش بیش از صد شرکت و گروه دارویی از سرتاسر جهان که با حمایت و پشتیبانی دولتها همراه شد، نتیجهای اعجابآور بر جای گذاشت و عملاً در کمتر از یک سال، چندین واکسن با عملکرد بسیار موفق، از سوی شرکتهای بزرگ دارویی عرضه گردید. واکسنهای فایزر و مدرنا که هر دو از فناوری «mRNA» استفاده میکنند، همراه با واکسن مشترک دانشگاه آکسفورد و شرکت آسترازنکا (AstraZeneca)، از مهمترین این واکسنها محسوب میشوند. به نظر میرسد که این محصولات ارزشمند، طی ماههای آتی، در اختیار میلیونها شهروند، بهویژه در کشورهای توسعهیافته و ثروتمند قرار خواهد گرفت. اما سؤال اینجا است که دیگر جوامع در کشورهای درحالتوسعه و کمتر توسعهیافته باید چه کنند؟ آیا آنها هم میتوانند در آینده نزدیک به این واکسن دست یافته و سایه شوم بیماری و مرگ و میر را از خود دور کنند؟
همین نگرانی، باعث شده تا تقاضا برای حذف موقت قوانین مالکیت فکری از سوی کشورهای نسبتاً فقیر مطرح گردد. آنها استدلال میکنند که این کار، میتواند دسترسی به واکسن را برای آنها تسهیل نماید؛ استدلالی که به نظر میرسد با ابهامات زیادی مواجه است. از یکسو، شرکتهای دارویی توسعهدهنده واکسن، رسماً از حمایت و پشتیبانی خود از متقاضیان واکسن صحبت کردهاند. آسترازنکا، متعهد شده که تا پایان اپیدمی، کسب سود از واکسن خود را کنار گذاشته و مدرنا نیز، گفته است که از اجرای حقوق انحصاری پتنتهای خود در این دوران صرفنظر میکند. حتی منتقدان سیستم فعلی صنعت داروسازی و پزشکی نیز، این رویکرد شرکتهای دارویی را تحسین کردهاند. این امر، به معنای صدور مجوزهای بهرهبرداری است که میتواند دسترسی به واکسن را تسهیل نماید. از سوی دیگر، قیمت تعیین شده برای واکسن آکسفورد، تنها 5 دلار است که آن را گزینهای مقرونبهصرفه و در دسترس برای بسیاری از جوامع میسازد. بر این اساس، چیزی که باید نگرانی کشورها و متولیان بهداشتی آنها را برانگیزد، زیرساختهای تولید و توزیع واکسن است و نه دسترسی بیقید و شرط به واکسن.
از این منظر، نظام مالکیت فکری، نه تنها یک مانع برای دسترسی به واکسن نبوده، بلکه زیرساختی کلیدی برای تسهیل سرمایهگذاری و افزایش انگیزه در تولیدکنندگان دارویی جهت توسعه واکسن محسوب میشود. طاهیر امین (Tahir Amin)، مدیر اجرایی طرح ابتکاری «دارو؛ دسترسی و دانش» که به دنبال دسترسی دارویی بهتر در نقاط مختلف جهان است، در این باره میگوید: «ما با بزرگترین بحران بهداشتی که تا به حال تجربه شده، مواجهیم. با این وجود، یافتن راههای جایگزین برای مواجهه با مسائل مالکیت فکری کمی دشوار است. ما با کسانی مواجهیم که میگویند: بیایید دیوار را به زمین بیندازیم. از آن طرف، سرمایهگذارانی هستند که میگویند: اگر در را باز کنید، مانند دروازههای یک سیل ویرانگر عمل میکند. به نظر میرسد که باید هوشمندانهتر عمل کرد».
گفتنی است که یک راهکار نسبتاً اثرگذار برای توزیع کارآمد واکسن، اتحادیه کواکس (Covax) بهعنوان یک سازوکار مشترک برای دسترسی به واکسن است. کواکس را میتوان تلاشی با حمایت بیش از ۹۰ کشور ثروتمند دانست که امکان دسترسی به واکسن برای حدود ۹۰ کشور فقیر را فراهم میکند. تا به حال، چیزی حدود ۲ میلیارد دلار برای تأمین و توزیع واکسن جمعآوری شده که البته، شاید کافی نباشد، چرا که برای تأمین ۲ میلیارد دوز واکسن در سال آینده، به ۵ میلیارد دلار دیگر نیاز است. در آخرین تغییر و تحولات پیرامون جذب منابع مالی لازم برای واکسیناسیون جهانی، اتحادیه اروپا و بانک سرمایهگذاری این نهاد، اعلام نموده که ۵۰۰ میلیون یورو برای کمک به واکسیناسیون یک میلیارد نفر تخصیص داده است. در مجموع، تعریف صورتمسئله از انتخاب بین «واکسنی مردمی یا واکسنی برای سودآوری»، میبایست تبدیل به «چگونگی تأمین مالی و توزیع عادلانه واکسن» شود. به نظر میرسد که در این میان، مطرح نمودن چالشهای مالکیت فکری کووید- ۱۹، ایجاد هیاهو برای هیچ است. باید این را توجه داشت که فارغ از اپیدمی کووید-۱۹ و چگونگی پایان یافتن آن، فناوریهای توسعهیافته برای مقابله با این ویروس مرموز، توانمندیهای فراوانی برای توسعه روشهای درمانی جدید داشته و آنچه موجب ادامه سرمایهگذاری و تلاشهای بیشتر فناوران و نوآوران خواهد شد، چتر حفاظتی مناسب از اختراعات و فناوریهای توسعهیافته خواهد بود.