با ظهور اپیدمی کووید-۱۹ و تلاش برای ساخت واکسن این بیماری مرگبار، واژه جدیدی تحت عنوان «mRNA»، بر سر زبانها افتاد. فناوری منحصربهفرد و پیشرفتهای که شاید واکسن کووید-۱۹، تنها سرآغازی برای کاربردهای فراگیر آن در حوزههای مختلف پزشکی و دارویی باشد. همین پتانسیل بالقوه، موجب شده تا بسیاری از شرکتهای بزرگ دارویی و حتی فناوران به ظاهر غیرمرتبط همچون تسلا، به دنبال توسعه و تجاریسازی این فناوری برآیند. از آنجا که این فناوری کاملاً نوظهور است، شاید تنها راه تحلیل بازیگران و مسیر آتی آن، رصد و ارزیابی فعالیتهای ثبت اختراع باشد. بررسیها نشان میدهد که در حال حاضر، سه شرکت مدرنا (Moderna)، بیوانتک (BioNTech) و کیوروک (CureVac)، پیشگام توسعه این فناوری هستند.
شاید برای شما هم این پرسش پدید آمده که «mRNA» چیست؟ در پاسخ باید گفت که هر سلول، در هسته خود حاوی «DNA»ای است که ژنهای موجود در آن، مجموعه دستورات لازم برای تولید پروتئینهای مورد نیاز برای کارکرد مناسب بدن را در خود جای دادهاند. «DNA»، هیچگاه هسته سلول را ترک نمیکند و در نتیجه، فرآیند ساخت پروتئین مبتنی بر رمزهای ژنتیکی، توسط یک مولکول تکرشتهای به نام «mRNA» انتقال مییابد. این پیامرسان تکرشتهای که نسخهای از دستورات ژنتیکی را حمل میکند، از سلول خارج شده و ساخت مولکول پروتئینی را موجب میشود. این پدیده جالب، سالها است که از سوی محققین مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته، اما با تصویب مجوز اضطراری واکسنهای ابداعی فایزر (به همراه بیوانتک) و مدرنا که از این فناوری برای مقابله با ویروس کرونا استفاده میکنند، بیش از پیش بر سر زبانها افتاد. به عبارت بهتر، واکسنهای مذکور را میتوان نخستین محصول تجاری مبتنی بر فناوری «mRNA»، بهعنوان فناوری کلیدی آینده بشر دانست.
در حالی که تلاشها برای توسعه کاربردهای جدید «mRNA» ادامه داشته و فعالان بازار مطمئن هستند که کووید-۱۹ تنها یکی از نشانههای استفاده از این پلتفرم فناورانه در آینده نزدیک محسوب میشود، تحلیل فضای رقابتی و روابط استراتژیک بازیگران پیشگام، از اهمیت شایان ذکری برخوردار است. اگر فعالیتهای ثبت اختراع را مدنظر قرار دهیم، شرکتهای مدرنا، بیوانتک و کیوروک، سه بازیگر پیشرو و کلیدی در این حوزه محسوب میشوند. جالب اینجا است که بخشی از پتنتهای اصلی مورد استفاده توسط مدرنا و بیوانتک، متعلق به شرکت «Cellscript» است که بر اساس تلاشهای نوآورانه دکتر کاتالین کاریکو (Katalin Karikó) و دریو ویسمن (Drew Weissman) از دانشگاه پنسیلوانیا پدید آمده است. کاریکو، هماکنون معاون اجرایی بیوانتک و از کاندیداهای احتمالی جایزه نوبل در سالهای آینده به حساب میآید!
شرکت مدرنا، بهعنوان یکی از بازیگران اصلی توسعه فناوری «mRNA» و دارنده یکی از واکسنهای کووید-۱۹، یک سبد محصول متنوع و گسترده، شامل خط تولید ۲۶ داروی مبتنی بر این فناوری را هدایت میکند. این محصولات دارویی، به مجموعه گستردهای از بیماریهای عفونی، انکولوژی، بیماریهای نادر خودایمنی و حتی بیماریهای قلبی و عروقی مرتبط است. بنا بر اعلام این شرکت، مدرنا صاحبامتیاز بیش از ۲۷۰ گواهی ثبت اختراع داخلی و خارجی (به همراه ۶۰۰ درخواست ثبت اختراع در انتظار ارزیابی) است که از نوآوریهای مرتبط با فناوری «mRNA» محافظت میکنند. جالب اینکه تنها برای واکسن «COVID-19 mRNA-1273»، حداقل هفت «US» پتنت در سبد داراییهای فکری این شرکت حضور دارد.
دومین فناور پیشرو در توسعه «mRNA»، شرکت آلمانی بیوانتک است که هماکنون با محصول «BNT162» (واکسن مشترک بیوانتک و فایزر) در بازار حضور دارد. خط تولید محصولات این شرکت نسبتاً کوچک، شامل ۱۵ کاندید مبتنی بر فناوری «mRNA» است که در مبارزه با سرطان، آنفولانزا، سل و بیماریهای نادر کاربرد دارند. بررسیها نشان میدهد که بیوانتک نیز، همانند مدرنا به اهمیت محافظت از داراییهای فکری خود به شدت واقف بوده و سبدی متشکل از ۲۰۰ خانواده پتنت (تحت مالکیت یا اخذ مجوز شده) در اختیار دارد.
در نهایت، سومین بازیگر فعال در فضای رقابتی توسعه فناوری «mRNA»، کیوروک است که مشابه با بیوانتک، در آلمان مستقر میباشد. مجموعه محصولاتی که این شرکت در حال تلاش برای تجاریسازی آنها است، شامل چهار واکسن مبتنی بر «mRNA»، چهار روش ایمنی درمانی سرطان و چهار روش درمانی مبتنی بر پروتئین (از جمله برای چشم و ریه) است. لازم به تأکید است که این فناور، هماکنون هیچ محصول تجاری در بازار نداشته و واکسن کووید-۱۹ آن، در حال طی نمودن فاز سوم آزمایشات بالینی است. نکته جالب پیرامون فعالیتهای ثبت اختراع کیوروک، برخورداری از یک سبد تقریباً ۷۰۰ پتنتی در حوزه «mRNA» است که این شرکت را در زمره پیشگامان اصلی این حوزه قرار میدهد. کیوروک، مدعی است که در بین شرکتهای فعال در این زمینه، بیشترین استنادات پتنت با موضوع فناوری «mRNA» متعلق به این شرکت است!
باید توجه داشت که این حجم از فعالیتهای ثبت اختراع و سرمایهگذاریهای فزاینده در حوزه «mRNA»، به خوبی ارزش تجاری این فناوری نوظهور را نشان میدهد. بدیهی است که این فعالیتها و ماهیت پیشرفته فناوری، همکاری بین بازیگران را به امری محتوم و گریزناپذیر مبدل میسازد، چیزی که در مشارکتهای فناورانه بین شرکتهای فناور و دانشگاههای مختلف هم به چشم میخورد. از سوی دیگر، این سطح شدید از رقابتهای فناورانه، مجموعه وسیعی از دعاوی حقوقی را پدید میآورد که در حال حاضر، نشانههایی از آغاز این روند هویدا شده است.