در واکنش به تصمیم رئیسجمهور آمریکا مبنی بر حمایت از لغو پتنتهای مرتبط با واکسن کووید-۱۹، کمیسیون اروپا این اقدام را یک «ترفند رسانهای» نامیده و با تأکید بر نقش کلیدی پتنت در افزایش نوآوری و سرمایهگذاریهای تحقیق و توسعهای، استفاده از مجوزهای اجباری را بهعنوان راهکاری جایگزین پیشنهاد داده است.
بیش از یک سال است که جهان با ویروس پیچیده و مرگبار کرونا دست و پنجه نرم میکند. در این مدت، نگرانیهای اولیه با تولید واکسنهای مختلف تا حدی کاهش یافته و جای خود را به دغدغههای مرتبط با توزیع منصفانه و یکنواخت واکسن داده است. در یک سوی ماجرا، آمریکا، کانادا و کشورهای اروپایی قرار دارند که با توجه به استقرار سازندگان در این کشورها و برخورداری از منابع مالی گسترده، مشکل چندانی در تأمین دوزهای مورد نیاز برای واکسیناسیون جوامع خود ندارند. در سوی دیگر، خیل وسیعی از کشورهای فقیر و درحالتوسعه جای گرفتهاند که با توجه به محدودیت در تولید واکسن، با مشکلات زیادی در این زمینه مواجه میباشند. همین موضوع، باعث شده تا ایده چشمپوشی سازندگان واکسن از مالکیت فناوریهای تولید واکسن (با تمرکز بر پتنتهای به ثبت رسیده) مطرح شده و حتی کشورهای هند و آفریقای جنوبی، پیشنهاد رسمی خود در این زمینه را به سازمان تجارت جهانی ارائه نمایند.این در حالی است که چشمپوشی موقتی از برخی قوانین مالکیت فکری در حوزه تولید واکسن، تبعات پیچیدهای به همراه خواهد داشت. شاید در نگاه نخست، این تصمیم به نفع کشورهای ضعیفتر بوده و احتمالاً دسترسی به واکسن را تسهیل نماید، اما تضعیف قوانین مالکیت فکری و کاهش انگیزه نوآوران و مخترعین برای سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیقوتوسعهای، نوآوری را متوقف نموده و عملاً دود این ماجرا به چشم همه خواهد رفت!
شاید بمب خبری هفتههای اخیر، تصمیم دولت آمریکا برای پشتیبانی از کاهش موقتی قوانین ثبت اختراع در مورد واکسن کووید-۱۹ بود؛ مسئلهای که استقبال کشورهای ضعیف و انتقاد ضمنی شرکتهای داروسازی را در پی داست. در این بین، موضع اتحادیه اروپا بهعنوان بخش بزرگی از جوامع صنعتی و ثروتمند، مهم و کلیدی ارزیابی میشود. کمیسیون اروپا، در یک واکنش جالب و قابلتأمل، خواستار تشویق برای به اشتراکگذاری دانش و انتقال فناوری شده و همچنین ایجاد امکانات تولید بهویژه در آفریقا و در عین حال، گزینه صدور مجوز اجباری را ابزار بهتری نسبت به لغو موقت قوانین پتنت دانسته است. والدیس دومبروسکیس (Valdis Dombrovskis)، معاون اجرایی این کمیسیون، در این خصوص اظهار داشته: «مجوزهای اجباری، یک ابزار کاملاً مشروع در ارتباط با یک بیماری همهگیر است». وی استدلال کرد که این مجوزها، میتوانند از افزایش تولید واکسن و اشتراک دانش تولید آن پشتیبانی کنند.
رکن کلیدی در اعطای مجوز، حق انتخاب مالک پتنت برای تعیین شرایط قرارداد است (انحصاری یا غیر انحصاری بودن، الزامات فنی و پشتیبانی و از همه مهمتر، نرخ حق امتیاز پتنت) که البته حق امتیاز میبایست معقول، منصفانه و عاری از هر گونه شرایط تبعیضآمیز باشد. حال با کمک گرفتن از مجوزهای اجباری در شرایط اضطراری (از جمله بیماری و معضلات بهداشتی)، میتوان از این رضایت نیز صرفنظر نمود. در این حالت، دولتها اجازه خواهند داشت تا بدون توجه به رضایت صاحبان پتنت، اقدام به واگذاری حق بهرهبرداری به دیگران نمایند.
تفاوت کلیدی نگاه اتحادیه اروپا و دولتمردان آمریکا هم در همین موضوع نهفته است. به جای چشمپوشی از قواعد ضروری مالکیت فکری و در هم ریختن نظام فعلی که میتواند خطر توقف یا کاهش نرخ نوآوری را در پی داشته باشد، میتوان محدودیتهایی بر صاحبان پتنتهای دارویی اعمال نمود. دومبروسکیس اعلام کرده که پیشنهاد کمیسیون را در ماه جولای به سازمان تجارت جهانی ارائه میکنند که در آن، علاوه بر تأکید بر مجوز اجباری بهجای لغو پتنت، پیشنهادات دیگری شامل محدودیتهای صادراتی واکسن، افزایش تعهدات تولید و سرمایهگذاری در ظرفیت تولید کشورهای درحالتوسعه و افزایش کمکها به برنامه کواکس (Covax) درج گردیده است.
گفتنی است که اکثریت قریب به اتفاق اعضای پارلمان اروپا، از آمریکا و انگلیس به دلیل جمعآوری دوزهای بیش از حد انتقاد کردهاند. به نظر میرسد که افزایش تولید و امضای توافقات سریع با کشورهای درحالتوسعه برای صادرات واکسن و پشتیبانی انسانی و لجستیکی برای واکسیناسیون، راهکار بهتری در مقایسه با کوبیدن بر طبل فقیر و غنی و تلاش برای لغو اعتبار سیستم پتنت بهعنوان یکی از کلیدیترین زیرساختهای توسعه نوآوری خواهد بود!