دانشگاه واگنینگن هلند (Wageningen University & Research)، در راستای کمک به توسعه هرچه بیشتر و سریعتر فناوری اصلاح ژنی «CRISPR»، امکان استفاده رایگان از پتنتهای خود را برای برخی مجموعههای خاص فراهم نموده است. بر این اساس، سازمانهای غیرانتفاعی برای برنامههای غیرتجاری خود در حوزه غذا و کشاورزی، میتوانند از این فناوری به صورت رایگان استفاده نمایند. این اقدام دانشگاه هلندی، باز هم توجهات را به این حوزه نوظهور از فناوری و نقش مجوزهای بهرهبرداری از پتنت برای توسعه و ترویج آن جلب نموده است. با توجه به اینکه دانشگاهها دارای بیشترین ثبت اختراعات در حوزه «CRISPR» میباشند، این جایگاه میتواند به اشتراکگذاری گسترده فناوری برای آموزش و تحقیقات بیشتر را تقویت نماید.
فناوری «CRISPR» را میتوان در زمره یکی از اختراعات مهم تاریخ دانست که امیدهای بسیاری برای توسعه و تکامل فرآیندهای درمانی، کشاورزی و ... پدید آورده است. این فناوری که توسط یک تیم چند رشتهای، متشکل از «جنیفر دودنا»، «مارتین جینک»، «امانوئل چارپنتیر» و «کریستوف چیلینسکی» توسعه یافته، رقابتی شدید و فزاینده بین مجموعههای مختلف، اعم از دانشگاهها، شرکتهای دارویی و ... پدید آورده است. برای درک بهتر پتانسیل بالقوه این فناوری، این نکته را در نظر بگیرید که جنیفر دودنا و امانوئل چارپنتیر، بهعنوان پیشگامان اصلی توسعه آن، جایزه نوبل ۲۰۲۰ شیمی را از آن خود نمودند. با توجه به ارزش فوقالعاده این فناوری و شدت رقابتها، ثبت اختراع و حفاظت از نوآوریها، به یک الزام کلیدی در این حوزه مبدل شده است. بنا بر آمار، تاکنون در این حوزه بیش از ۶۰۰۰ پتنت در سیستم پتنت آمریکا به ثبت رسیده و ماهیانه بالغ بر ۲۰۰ پتنت جدید هم به آنها افزوده میشود. نکته کلیدی، توزیع نسبتاً خاص این پتنتها و دست بالاتر دانشگاهها است که میتواند دسترسی به فناوری برای تحقیقات بیشتر را تسهیل نماید.
بررسیها نشان میدهد که در اغلب حوزههای فناوری، متقاضیان اصلی ثبت اختراع را شرکتهای خصوصی و فناور تشکیل داده و عملاً منافع تجاری، بر فعالیتهای نوآورانه و سرمایهگذاریهای صورت گرفته سایه افکنده است. این در حالی است که به شکلی کاملاً غیرمعمول، دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی عمومی، بر روند پتنتهای «CRISPR» تسلط دارند. بر اساس آنالیزهای مؤسسه «AgroParisTech»، از سال ۲۰۱۷ میلادی به اینسو، کمتر از یک سوم پتنتهای به ثبت رسیده در حوزه «CRISP»، به بخش خصوصی تعلق داشته است. این امر، بدین معنا است که دانشگاهها از موقعیت بسیار مطلوبی برای تأثیرگذاری بر تغییرات این حوزه بهره میبرند.
گفتنی است، توافقنامههای صدور مجوز زمانی میتوانند در اشاعه و دسترسی بهتر به نوآوریهای «CRISPR» اثرگذار باشند که شفاف و دقیق باشند. امروزه تعداد کمی از دانشگاهها و مؤسسات نسبت به انتشار موافقتنامههای خود اقدام میکنند که بیانگر نگرانیهای آنها از رقبا است. اگر همه دانشگاهها موافقت کنند که هزینه مرتبط با استفاده از حقوق انحصاری پتنت در تحقیقات را دریافت نکنند، امکان همکاری در ایجاد نوعی توافقات استاندارد پدید میآید. نکته دیگر اینکه توافقنامههای صدور مجوز، باید بندهای دسترسی به فناوری را محدود و کنترل نمایند. این مورد، به دارندگان حقوق پتنت امکان میدهد تا حقوق تجاریسازی اکتشافات و اختراعات را در سالهای آینده مطالبه نمایند. این یک روش افزایش درآمد مطلوب برای دانشگاه محسوب میشود.
دسترسی عادلانه در فناوریهای پزشکی و کشاورزی بسیار مهم است. نگرانیهای زیادی پیرامون عدم دسترسی کشورهای با درآمد کم و متوسط به فناوریهای جدید وجود دارد، اما «CRISPR» و موقعیت خاص دانشگاهها در سبد داراییهای فکری مرتبط با این فناوری، میتواند اوضاع را تغییر دهد. دو سال پیش، فدراسیون مراکز پزشکی دانشگاهی هلند، ده اصل برای صدور مجوزهای مبتنی بر مسئولیت اجتماعی پیشنهاد کرد. در صدر این فهرست، قید گردیده که مؤسسات دانشگاهی باید اطمینان حاصل کنند که تحقیقات آنها برای جوامع مفید است، بنابراین آنها باید اجازه دهند که یافتههای تحقیقاتی بهطور آزادانه برای تحقیق یا آموزش استفاده شوند. اقدام دانشگاه هلندی واگنینگن را هم میتوان در همین راستا ارزیابی نمود، یک پیشرفت مهم و گامی بزرگ در جهت دسترسی بیشتر به فناوری، بهویژه برای محققان و مخترعین کشورهای با درآمد کم و متوسط!