این نشست که با همکاری مرکز توسعه فناوری‌های راهبردی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری و به میزبانی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و با حضور ریاست هر دو مرکز، نمایندگانی از وزارت علوم، وزارت دادگستری، صندوق نوآوری و شکوفایی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و جمعی از خبرگان مالکیت فکری روز چهارشنبه تاریخ 1402/08/10 برگزار شد، یکی از نشست‌های محوری همایش مرجعیت علمی است که 29 آبان برگزار خواهد شد.
در ابتدا، سید سروش قاضی نوری، مدیر مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، ضمن تاکید بر مرجعیت علمی، گزارشی از پیشینه این موضوع و فرمایشات مقام معظم رهبری در خصوص قطار توسعه علمی اشاره نمود. وی با بیان این موضوع که کارهایی در این خصوص انجام شده ولی کافی نیست، گفت ما در خصوص چیستی، چرایی و چگونگی مرجعیت علمی هنوز به اجماع نرسیدیم لذا برگزاری این همایش ملی مرجعیت علمی و پیش نشست‌های آن را برای تبیین چیستی، چرایی و چگونگی مرجعیت علمی بااهمیت خواند.
در ادامه، شقایق حق‌جوی جوانمرد، رئیس نشست، به تبیین برنامه‌های راهبردی در معاونت علمی و در راستای سیاست‌های کلی علم و فناوری کشور و با هدف نیل به مرجعیت علمی و نیز راهبردهای جدید مرکز توسعه فناوری‌های راهبردی از مسیر تحول در ساختار و کارکرد ستادهای توسعه‌ای فناوری پرداخت و مساله مالکیت فکری را امری زیرساختی و بنیادین در این مسیر خواند. ایشان مرجعیت علمی را حاصل جهاد مستمر علمی و کار علمی انبوه و جمعی دانست که نه تنها برای حفظ آن باید تلاش کرد بلکه باید توان نخبگانی را برای ایجاد رقابت به کار گرفت. ایشان وجود فضای ایمن و اطمینان خاطر برای کار علمی را لازمه مرجعیت علمی شمردند و تاکید داشتند که ایجاد فضای امنیت برای مالکیت فکری از ارکان مرجعیت علمی است.
میترا امین‌لو، مدیر کانون مدیریت دارایی‌های فکری و دبیر این نشست نیز، رویکردها و راهبردهای جدید معاونت علمی را در حیطه مالکیت فکری بیان و تاکید نمود که این راهبردها را فراتر از تغییر، یک تحول می‌دانیم و این به معنای نفی تلاش‌های گذشته نبوده، بلکه در ادامه مسیر نهادینه سازی مدیریت دارایی‌های فکری متناسب با کارکردهای شناخته شده نظام مالکیت فکری در دنیا است و تمرکز از برنامه‌های علامت‌دهی به مبادله‌ای و همچنین توسعه برنامه‌های تشویق نوآوری در این مجموعه است. امین‌لو تاکید کرد اگر مساله توسعه فناوری و همچنین تجاری سازی موضوع جدی اکوسیستم نوآوری است، نباید مساله مالکیت فکری را به یک شق آن یعنی اختراع و در آن هم فقط به دنبال ثبت بود. مدیریت دارایی‌های فکری، فراتر از حلقه صرفا ثبت است و نگاه اکوسیستمی به آن بیانگر تعدادی از فعالیت‌ها از شناسایی تا ثبت و حفاظت و بهره‌برداری است که بازیگران متعددی دارد تا به موقعیت نهایی که همان خلق ارزش مبتنی بر این دارایی‌ها باشد. همآفرینی و البته رقابت همکارانه بازیگران متنوع این اکوسیستم را از یک مسابقه طناب‌کشی به پازل بدل می‌کند که هر بازیگری تکه خود را برای خلق این تصویر زیبای توسعه به میان می‌آورد. ایشان با ذکر موضوعات کلیدی نشست از اعضا خواست تا نقطه نظرات خود را در این محور ارائه کنند:
- سیاست‌های حفاظت از دارایی‌های فکری منتج از توسعه فناوری در سطح ملی و بین المللی
- برنامه‌های توسعه منابع انسانی دانشی در حیطه فناوری‌های راهبردی و نظام‌های تشویقی مبتنی بر حمایت از دارایی‌های فکری
- نظام‌های ارزیابی و تحول نظام‌های انگیزشی پیشران آن برای ایجاد رقابت در نظام نحبگانی در فناوری‌های راهبردی
- اولویت‌گذاری و جهت‌دهی فناوری‌های راهبردی و توسعه مسیر دستیابی به آن مبتنی بر جریان دارایی‌های فکری دنیا
در ادامه، محمود حکمت نیا رئیس گروه مالکیت فکری مرکز پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ضمن اشاره به بحث تاریخی مرجعیت علمی در ایران، تاکید داشتند که مسئله شناسی و ارایه راه‌حل برای موضوع بسیار اهمیت دارد و مساله اصلی این است که آیا مالکیت فکری مسئله صنعت است یا دانشگاه؟ مالکیت فکری یک بنیان اقتصادی را دنبال می کند بنابراین باید آن را از دانشگاه به سمت صنعت سوق دهیم. مالکیت فکری باید شناسایی مسئله و حل آن باشد، اگر صرفا آن را به دانشگاه محدود کنیم موفق نخواهیم شد. بعد از تبیین و تعریف مسئله باید سهم و وظیفه هریک از دستگاه ها را برای حل آن در سطح ملی مشخص کنیم و همانطور که محقق دانشگاهی برای علم مقاله می‌خواند، فناور صنعت باید اظهارنامه اختراع بخواند و اظهارنامه مقاله علمی حیطه فناوری است.
همچنین معصومه خان احمدی، مسئول مطالعات آینده صندوق نوآوری و شکوفایی اشاره نمودند که پژوهش نباید برای فقط برای پژوهش باشد و مرجعیت علمی باید در یک بستر تدریجی اتفاق بیفتد. اینکه بخواهیم تجربه دیگر کشورها را عینا پیاده کنیم، امری درست نیست در حالیکه بستر باید آماده سازی شود. آیا باید به بازار توجه کنیم یا به دانشگاه؟ ما هنوز دنبال این هستیم که چگونه بهره‌وری را افزایش دهیم. صندوق جهت‌گیری‌هایی را برای رفع نیاز کشور در نظر دارد. ما باید چالش بین دانشگاه و صنعت را از بین ببریم. صندوق، نهاد سیاستگذاری نیست ولی سعی کرده همکاری لازم را داشته باشد. برای مدیریت مساله ما دانشگاهیان را به سراغ بنگاهها فرستادیم جایی که محل ظهور فناوری جدید را می‌طلبد، درواقع مدل عرضه و تقاضای فناوری را مورد توجه قرار می‌دهیم تا در آینده غافلگیر نشویم. در این میان مالکیت فکری یک زیرساخت اساسی در تعامل دانشگاه و صنعت است و در این مسیر باید از آموزش صرف به توانمندسازی و انجام امور عملیاتی گذر کنیم.
در ادامه امید رضایی‌فر، رئیس دفتر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بر تعامل هرچه بیشتر مالکیت فکری از حیث دانشگاهی و علمی با سایر بازیگران اکوسیستم تاکید داشتند. وقتی درگیر صنایع وارداتی باشیم نمی توان انتظار داشت تحقیق و توسعه سهم عمده ای در توسعه فناوری داشته باشد. کارهای ترویج و فرهنگ سازی لازم است، اما برای تحول نیازمند نظریه‌پردازی است. در نظریه‌پردازی مالکیت فکری ضعف وجود دارد محصولا در حوزه فقهی. نظام اشتراکی در نظام ثبت و اقتصادی پشتیبانی نمی‌شود. باید از چند فرضیه به نظریه رسید و بعد به فکر تحول افتاد. به عبارتی باید صنایع را تشویق کنیم تحقیق و توسعه را وارد عرصه کاری کنند و به چه میزان این تحقیق و توسعه را نیاز می‌دانند جایگاه نظام مشارکت مشخص نیست و همواره از نظام انحصاری پشتیبانی می‌کنیم در حالیکه تقویت و حمایت مالکیت فکری نیاز به نظام ساختارمند مشارکتی دارد. در حوزه صنعتی یک سه گانه وجود دارد که باید با هم و در کنار هم رشد و توسعه یابد: نظام نوآوری که شاخص آن GII، نظام رتبه بندی اقتصادی که شاخص آن GDP و نظام رتبه بندی علمی که شاخص آن ISI است و این سه‌گانه باید باهم و متناسب رشد کند.
محمدصادق آزمندیان، مدیر کل دفتر برنامه ریزی و حمایت از مالکیت صنعتی وزارت دادگستری جانمایی ناصحیح مالکیت فکری در ایران را مورد تاکید قرار داد. ایشان تعریفی از مالکیت فکری انجام دادند و اشاره کردند که سازمان تجارت جهانی تسهیل رقابت را مطرح می‌کند یعنی جهان به سمت تسهیل رقابت پیش می‌رود. جانمایی مالکیت فکری در کشور ما دانشگاه است در حالیکه مالکیت فکری در دل صنعت و در میان عرصه رقابت بازار جای دارد. لذت انحصار در محیط رقایت باعث می‌شود که شرکت خودش به دنبال محقق و پژوهش باشد و نمی‌شود دانشگاه ها را تحت فشار قرار داد. با کشورهای پیشرو مثل آمریکا و چین نمی‌توان رقابت کرد و بجای آن باید به دنبال استفاده از اطلاعات اختراعات آنها باشیم. اگر بازار مزایای رقابت را در مالکیت فکری بداند قطعا خودش به دنبال محققین دانشگاه می‌رود. ایشان نظام اقتصادی انحصاری را مضر و مخل مالکیت فکری می‌دانند و بیان کردند که مالکیت فکری جایی است که نظام رقابتی باشد و اینجاست که باید راهبردها را تعیین کرد که مبتنی برنیازهاست یا مبتنی بر توانمندی‌ها و مرجعیت بر محور کدام یک از این راهبردها محقق خواهد شد. در شورای ملی سیاستگذاری 20 دستگاه اجرایی وجود دارد. فعلا باید با نهادهایی مثل معاونت علمی که همراه و همراستا هستند همکاری کنیم.
در ادامه محمدرضا بختیاری از محققین با سابقه مالکیت فکری به نقش مالکیت فکری در توسعه اقتصادی و فناوری پرداخت ایشان به جمع بندی یافته‌ها طبق تحقیقات آنکتاد اشاره کرد که بر دو حوز برای تقویت مالکیت فکری تمرکز دارد: کشورهای پیشرو یا کشورهایی که در حال رشد سریع هستند به سه حوزه مهم برای رشد اقتصادی تمرکز کرده اند: - توسعه منابع انسانی، - انتقال فناوری و – تحقیق و توسعه و بودجه برای آن. منابع انسانی که انگیزه و آموزش جایگاه مهمی در آن دارد یعنی اگر منابع انسانی خوب تربیت شود می‌تواند به توسعه فناوری برسیم. هر دو به بستر‌سازی و تشنج‌زدایی نیاز دارد، اگر در توسعه منابع انسانی خوب پیشرفت کنیم بخوبی می‌توانیم فناوری را اکتساب کنیم. تحقیق و توسعه صرفا تخصیص بودجه برای آن نیست بلکه توسعه منابع انسانی بسترساز تحقیق و توسعه است. علت موفقیت چین گذر از انحصارطلبی (به خاطر اقتصاد کمونیسیتی) به سمت اقتصاد رقابتی بود. رقابت‌پذیری مسئله بسیار مهمی است. کشورهایی مثل ژاپن و کره با انتقال فناوری توانستند رشد کنند یعنی با کپی‌کاری. کشورهای در حال توسعه نمی‌توانند از ابتدا فناروی تولید کنند و اول باید دنبال بهبود فناروی‌های موجود باشند. برای مرجعیت علمی، شاخص GDP و شاخص جینی را باید بهبود بخشید.
محمود حقی‌فام معاون پژوهش و فناوری مپنا گفت نگاه ما به مالکیت فکری، نگاه کاملا کاربردی است. در حوزه نیروگاه گازی رتبه سوم دنیا هستیم و به کشورهای مختلف توربین گازی صادر می کنیم. قبلا انتقال فناوری انجام می دادیم اما هم اکنون بهبوددهنده فناوری هستیم و صرفا مصرف کننده نیستیم. بیش از هر دانشگاهی نیروی انسانی و بودجه تحقیق و توسعه داریم اما واقعیت به احساس نیاز به مالکیت فکری احساس نکردیم. ما قادر هستیم نوآوری های زیادی را در آمریکا به عنوان اختراع ثبت کنیم اما آیا هزینه ای که برای ثبت و نگهداری آن می‌شود و بازگشت سرمایه اتفاق خواهد افتاد مطمئن نیستیم و نهادی هم این تضمین را به ما نمی‌دهد که در صورت افشای فناوری‌مان حفاظت انجام می‌گیرد و جلوی کپی‌کاری گرفته می‌شود و اینکه آیا در صورت ثبت امکان فروش در بازار جهانی وجود خواهد داشت. ایشان تاکید کرد که مپنا در حوزه آینده نگاری و آینده پژوهی فعالیت می‌کند و در این راستا واحد تحقیق و توسعه خیلی فعال است. همچنین مپنا به عنوان یک صنعت پیشرو فناوری در ایران است. او با تاکید بر این موضوع که در ایران ثبت کردن اختراعات نه برای تجاری‌سازی آنها، بلکه برای ارتقا رزومه برای مهاجرت است اشاره کردند که در حال حاضر دلیل ثبت نکردن نوآوری‌ها این است که بخوبی از منافع واقعی آن آگاه نیستند باید به صنعت آموخت که ثبت و حفاظت از نوآوری مزه شیرینی در صنعت دارد. باید فضای موجود را بطور واقعی دید و برای آن راه‌حل ارایه کرد تا با مالکیت فکری به رشد رسید.
محمدهادی میرشمسی، استاد حقوق دانشگاه علامه طباطبایی، شکل‌گیری مالکیت فکری را در فضای رقابتی قلمداد کرد. انحصار ناشی از مالکیت فکری مثل جزیره‌ای در اقیانوس رقابت است که حسب ضرورت شکل می‌گیرد. برای مرجعیت علمی موانعی وجود دارد مانند عدم درک مشترک از مفاهیم و نبود قوانین و مقررات دقیق. تغییر نام کانون پتنت و راهبردهای آن اتفاق مبارکی بود. چون ارزش افزوده مالکیت ادبی و هنری کمتر از مالکیت صنعتی نیست. لایحه ادبی و هنری حدود 18 سال پیش توسط وزارت ارشاد تدوین شد اما هنوز تصویب نشده است و البته قوانین صرف کافی نیست و باید جایگاه مالکیت فکری و ارزش حفاظت از آن در سایر قوانین هم لحاظ شود.
بهروز شاهمرادی، هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، نیز بر اولویت‌های اقتصادی تاکید کرد و گفت با شناسایی توان و قابلیت اقتصادی می‌توان حیطه‌هایی که در آن باید به توسعه فناوری پرداخت تا برای کشور اقتصاد رقابتی مبتنی بر دارایی فکری ایجاد کند را تقویت کرد.
در پایان نشست، سحر کوثری، معاون تحقیقات و فناوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، ضمن تقدیر از همه مشارکت کنندگان حضوری و مجازی به ویژه کانون مدیریت دارایی‌های فکری معاونت علمی که این نشست با پیگیری و نقش محوری این مجموعه برگزار شد، بر لزوم مداومت جلسات و ایجاد گفتمان تاکید کردند.
گفتنیست، اولین همایش مرجعیت علمی کشور در تاریخ 29 آبان ماه و با حضور ریاست محترم جمهور و سخنرانی تعدادی از وزرا و معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری برای تبیین چرایی، چیستی، ابزار و اقدامات در مرکز همایش‌های کتابخانه ملی ایران برگزار خواهد شد.
