یک تقاضانامه بعد از ارسال به کانون پتنت، در یک گردش کاری با گامهای مختلف، ارزیابی می‌شود. تصویر زیر، مراحل اصلی ارزیابی را نشان میدهد:
با توجه به اینکه تقاضانامه‌های ثبت اختراع خارجی، باید شرایط لازم برای ثبت در ادارات ثبت اختراع مربوطه را داشته باشند، طبیعتاً بررسی ماهوی کانون پتنت ایران جهت تشخیص احتمال تأیید شدن تقاضانامه‌های ارسالی از ایران نیز، بر اساس استانداردهای فنی و حقوقی ادارات ثبت اختراع خارجی انجام می‌گیرد.
بررسی یک اختراع در ادارات ثبت اختراع معتبر خارجی، دارای پیچیدگی‌های فنی و حقوقی بوده و تنها کارشناسانی توانایی انجام این نوع بررسی‌ها را دارند که هم بر حوزه فنی موضوع تقاضانامه و هم بر حوزه حقوقی پتنت، اشراف داشته و در هر دو زمینه، داری تجربه لازم باشند. در کانون پتنت ایران نیز افرادی که از طرف ممتحنان خارجی، آموزش‌های لازم را دریافت نموده و دارای تخصص در زمینه موضوع اختراع مربوطه هستند، به‌نوعی فرآیند بررسی در ادارات ثبت خارجی را شبیه‌سازی نموده تا احتمال رد اختراع در ادارات مربوطه، به حداقل برسد.
در این میان، شروط مختلفی جهت تأیید یک اختراع وجود دارد که شرط نوآوری و گام ابتکاری، از سایر شروط مهم‌تر و تعیین‌کننده‌تر است. برای آشنایی بهتر متقاضیان محترم، در ادامه مختصری از تعاریف و روش بررسی ماهوی تقاضانامه‌های ثبت اختراع خارجی تشریح می‌گردد.
نوآوری:
نوآوری یا «Novelty»، به زبان ساده به معنی عدم وجود آن در دانش پیشین (prior art) است. در تفسیر آن گفته می‌شود که جنبه‌های یک تقاضانامه برای ثبت اختراع، نباید در هیچ نوعی از دانش بشری، اعم از مقاله، پتنت، کتاب، محصول و حتی یک دانش عمومی در یک منطقه جغرافیایی آمده باشد. بر خلاف تصور عموم، الزام نوآوری، مهم‌ترین شرط برای تأیید یک اختراع نیست، چراکه تقریباً در هر تقاضانامه اختراع، حداقل یک جنبه کوچک آن دارای نوآوری است. در این خصوص، می‌توان به مثال‌های زیر اشاره نمود:
- بکارگیری روشی مرسوم در تولید مواد شیمیایی، برای تولید ماده‌ای که تاکنون با این روش تولید نشده است؛
- استفاده از یک یا چند پیش‌ماده، برای تولید ماده‌ای که قبلاً برای تولید آن، از سایر انواع پیش‌ماده استفاده شده است؛
- استفاده از یک روش یا مکانیزیم مکانیکی متفاوت، برای باز یا بسته‌شدن یا جمع‌نمودن جزئی از یک دستگاه؛
- تولید یک داروی شناخته‌شده به فرم‌های دیگر شناخته‌شده، مانند لپیوزومال.
در تمام مثال‌های بالا که موضوعاتی شبیه به آن، به دفعات در تقاضانامه‌های ارسالی برای کانون پتنت قابل مشاهده است، بخشی از اختراع دارای نوآوری است. به معنی اینکه در هیچ مرجعی، عیناً این کار انجام نشده یا این ویژگی ذکر نشده است. بنابراین، بایستی در نظر داشت که اگر در گزارش ذکر می‌گردد که بخش یا بخش‌هایی از یک اختراع دارای نوآوری است، اصلاً به معنی قابل پتنت‌شدن آن نبوده و فقط به معنی عدم وجود عینی این بخش در دانش پیشین است.
برای بررسی نوآوری تقاضانامه و سپس ارزیابی گام ابتکاری آن، ممتحنین با در نظر گرفتن موارد حقوقی، از قبیل اینکه بر اساس قوانین ثبت اختراع، روش (method) و محصول (product) قابل ادعا است و همچنین بر اساس سؤالات اساسی ذیل، تقاضانامه اختراع را تجزیه‌وتحلیل می‌نمایند:
- این تقاضانامه اختراع، به چه نتایجی ختم می‌شود یا چه کار کرده است؟
- چه مشکلی را حل نموده است؟
- چگونه این مشکل را حل نموده است؟
- از چه چیزی ساخته شده است؟
به عبارت دیگر، پس از تجزیه محتوایی تقاضانامه و تعیین جنبه‌ها و ویژگی‌های آن، هر یک از این جنبه‌ها به‌صورت مجزا، ترکیب دو یا چند مورد از آن‌ها و همچنین کلیت تقاضانامه (در واقع ترکیب تمام این جنبه‌ها)، بر اساس دانش پیشین مورد ارزیابی دقیق قرار می‌گیرد تا مشخص شود آیا هر یک از این جنبه‌ها در یک مرجع واحد از دانش پیشین وجود دارد؟ آیا ترکیب دو یا چند مورد از این جنبه‌ها در یک مرجع واحد از دانش پیشین، قبلاً گزارش شده است؟ همچنین، آیا کلیت تقاضانامه، یا ترکیب تمام این جنبه‌ها، در یک مرجع واحد از دانش پیشین قبلاً افشا شده است؟ در صورت منفی بودن پاسخ هر کدام از این سؤالات، جنبه‌ها و یا ترکیب جنبه‌هایی از تقاضانامه، به‌عنوان نوآوری آن لحاظ می‌گردد. اما لازم است نوآوری‌های مذکور از لحاظ گام ابتکاری نیز به‌صورت دقیق تحلیل گردد.
گام ابتکاری:
گام ابتکاری، به زبان ساده به معنی میزان خلاقیت در نوآوری است. از منظر مبانی حقوق پتنت، یک جنبه نوآورانه اختراع، زمانی دارای گام ابتکاری است که از نظر فردی که در آن رشته دارای مهارت عادی (Ordinary skill) است، این جنبه اختراع بدیهی نباشد. در اداره ثبت اختراع اروپا، از اصطلاح «Inventive Step» و در اداره ثبت اختراع آمریکا، از اصطلاح «non-obviousness» یا غیربدیهی بودن، برای تعریف گام ابتکاری استفاده می‌شود.
شرط گام ابتکاری، مهم‌ترین شرط احراز یک اختراع است؛ به‌طوری‌که تقریباً اکثر تقاضانامه‌های ثبت اختراعات رد شده در ادارات ثبت اختراع معتبر دنیا، به دلیل نداشتن گام ابتکاری است.
بر خلاف الزام نوآوری که امری نسبتاً عینی (Objective) است، الزام گام ابتکاری امری ذهنی (Subjective) است. برای ارزیابی گام ابتکاری، ادارات ثبت اختراع معتبر، روش‌های کم‌وبیش مشابهی را استفاده می‌نمایند. به‌طور مثال، اداره ثبت اختراع آمریکا از آزمون موسوم به «Teaching-Suggestion-Motivation» یا به اختصار «TSM» استفاده می‌نماید و یا اداره ثبت اختراع اروپا، از «Problem-Solution Approach» استفاده می‌کند. در جدول زیر، دو الزام نوآوری و گام ابتکاری مقایسه شده است:
پس از تعیین نوآوری‌های تقاضانامه، گام ابتکاری آن مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، بر اساس آزمون‌های مذکور و با در نظر گرفتن محتوای تقاضانامه و دانش پیشین مربوطه، خلاقیت و گام ابتکاری نوآوری‌های مذکور تحلیل می‌گردد. در صورتی‌که با کنار هم قرار دادن مراجع دانش پیشین، این نوآوری‌ها از نقطه‌نظر شخص دارای «Ordinary skill»، در زمینه موضوع تقاضانامه و در زمان انجام اختراع، بدیهی (obvious) تشخیص داده شود، تقاضانامه به دلیل نداشتن گام ابتکاری مردود اعلام می‌گردد. مگر اینکه اثبات گردد که نوآوری‌های مذکور، از نقطه‌نظر شخص دارای «Ordinary skill» در زمینه موضوع تقاضانامه، دارای نتایج غیرقابل پیش‌بینی (unexpected results) یا دارای موفقیت تجاری (commercial success) است و یا مرتفع‌کننده مشکل فنی است که در این زمینه به‌صورت طولانی‌مدت وجود داشته است (long standing problem).
بنابراین ضمن ارج نهادن به تلاش‌های ارزشمند محققان گرامی در زمینه علم و فناوری، به استحضار می‌رساند که گزارش ارزیابی کانون، صرفاً برای ارزیابی احتمال پتنت شدن (patentability) این تقاضانامه تهیه شده و ارتباطی با ارزش علمی آن ندارد.
