مدیریت دارایی های فکری و تبدیل مالکیت فکری به دارایی های منفعت ساز

ایده های «نوآور و خلّاق» (Innovative and creative) اساس کسب و کار شرکت های موفّق هستند، با این وجود ایده های (Ideas) صرف از ارزش اقتصادی کمی برخوردارند. برای اینکه شرکت شما قادر باشد ایده ها را به محصولات و خدمات نوآورانه تبدیل و از آن تحصیل سود نماید، نیازمند توسعه و تجاری سازی موفّق آنها است. برای تبدیل ایده های نوآورانه و اختراعات به محصولات رقابتی، مالکیّت فکری (به طور خاص گواهی نامه های اختراع) حیاتی است، چراکه باعث افزایش قابل توجّه حاشیه های سود شرکت شما خواهد شد.

همچنین پژوهشگران و شرکت های دانش بنیان می توانند با استفاده از اعطای گواهی نامه های اختراعات و فروش آن ها از طریق قراردادهای لیسانس (حقّ امتیاز) به شرکت های دیگر که توانایی و ظرفیت لازم برای تجاری سازی آنها را دارند، سود ببرند. چنین کاری علاوه بر اینکه موجب کاهش هزینه های جاری شرکت های دانش بنیان می شود، می تواند بدون سرمایه گذاری هنگفت برای تجاری سازی، موجب کسب درآمد شود، مانند کسب درآمد حاصل از فروش اختراع یا اختراعات کارکنان شرکت تان به طرف ثالث. 

الف) حقوق انحصاری: گواهی نامه ی ثبت اختراع، برای شرکت و اشخاص حقوق انحصاری فراهم می کند. با به دست آوردن گواهی نامه های ثبت اختراع، معمولاً شرکت شما اجازه ی استفاده و بهره برداری انحصاری از اختراع را برای یک دوره 20 ساله از تاریخ ثبت اظهارنامه اختراع می دهد.

ب) تحکیم جایگاه شرکت در بازار: به واسطه  این حقوق انحصاری، شرکت قادر خواهد بود تا دیگران را از استفاده غیرمجاز تجاری اختراع تان بازدارد. از این طریق رقابت کم تر می شود و شرکت خودش را به عنوان تنها بازیگر برتر در بازار مطرح می کند. 

ج) بازگشت سریع تر سرمایه گذاری ها: با سرمایه گذاری مقدار قابل توجّهی پول و صرف زمان در توسعه  محصولات نوآورانه، شرکت شما قادر خواهد بود که زیر چتر حقوق انحصاری این محصولات، آنها را تجاری سازی نماید و سرمایه هزینه شده را بازگشت دهد. 

د) فرصت لیسانس دهی یا فروش اختراع: در صورتی که شما تمایلی به بهره برداری تجاری از گواهی نامه ثبت اختراع خودتان نداشته باشید، می توانید آن را به صورت کامل بفروشید و یا لیسانس حقّ بهره برداری تجاری آن را به شرکت دیگری واگذار نمایید و از طریق آن برای شرکت خودتان درآمدزایی نمایید.

ه) افزایش قدرت چانه زنی: اگر شرکت شما در حال تلاش برای به دست آوردن حقّ انحصاری اختراعات ثبت شده ی دیگران از طریق قرارداد لیسانس  است، سبد دارایی های فکری شما (اختراعات ثبت شده به نام شرکت شما) می تواند قدرت چانه زنی شما در مذاکرات تجاری را افزایش دهد. بر این اساس است که گواهی نامه های ثبت اختراع شرکت شما در فرایند مذاکره از طریق یک موافقت نامه لیسانس متقابل (Cross Licensing Arrangement)، می تواند منفعت قابل توجّهی را برای شرکت شما به ارمغان آورد، به طوری که حقوق ثبت اختراع می تواند میان شرکت شما و شرکت دیگر مبادله شود.

و) تصویر مثبت برای شرکت شما: شرکای تجاری، سرمایه گذاران و سهام داران ممکن است دارایی های فکری (تعداد اختراعات ثبت شده) شرکت را دلیلی بر بالا بودن سطح توانمندی ها و ظرفیت های تخصّصی و فناورانه شرکت شما مورد توجّه قرار دهند که خود می تواند برای جذب سرمایه گذاری ها و تأمین مالی بیشتر، یافتن شرکای تجاری و افزایش ارزش بازار شرکت شما مفید باشد.

لازم به ذکر است که در بسیاری از موارد، جایی که شرکت صرفاً کالاهای موجود خود را بهبود داده است و بهبودهای انجام شده ابداعی نبوده و قابلیت ثبت به عنوان یک اختراع را ندارند. در این صورت حقوق مدل های کاربردی (Utility Model) می تواند به عنوان یک جایگزین مناسب برای ثبت اختراع باشد. البتّه به شرطی که در کشور موردنظر زیرساخت های حقوقی پیش بینی شده باشد(در قانون مالکیت فکری ایران، حمایت از مدل های کاربردی (مدل ها مصرفی یا اختراعات کوچک) پیش بینی نشده است. و غالبا مدل های کاربردی تحت عنوان اختراع در کشور ثبت می شود). در مواردی نیز ممکن است شرکت تصمیم بگیرد نوآوری های شرکت را به عنوان اسرار تجاری محافظت نماید و از ثبت اختراع آن خودداری نماید که در این صورت لازم است شرکت اقدامات مناسبی را برای حفظ اطّلاعات محرمانه اتّخاذ نماید.

شکل 1. تأثیرات مثبت اقتصادی که دارایی‌های فکری در کشور آمریکا ایجاد کرده است

الف) هرشخص دیگری می تواند آن اختراع را ثبت کند: در خیلی از کشورها به استثناء ایالات متّحده امریکا، اوّلین شخص یا اوّلین مؤسّسه ای که برای ثبت یک اختراع اقدام قانونی نماید، حقّ تقدّم بر ثبت اختراع را خواهد یافت. این بدین معنی است که اگر اختراع تان یا اختراع کارمندان شرکت تان را ثبت نکنید، هر شخص دیگری کسی که امکان دارد اختراعی مشابه یا معادل اختراع شما را بعداً توسعه داده باشد می تواند آن را ثبت نماید و به-طور قانونی شرکت شما را از بازار محصولات این اختراع محروم نماید و فعّالیت های توسعه ای شرکت شما را با مشکل مواجه نماید (فعّالیت شما را محدود نماید) تا جایی که از نظر قانونی شرکت شما بایستی برای استفاده¬ی مجاز از این اختراع، حقّ الزّحمه لیسانس را به آن فرد یا شرکت پرداخت نماید. 

ب) رقبا مزیّت اختراع را از شما خواهند ربود: اگر محصولی از شرکت شما در بازار رقابتی موفّق شود، بسیاری از شرکت های رقیب را وسوسه خواهد نمود تا محصولی مشابه محصول شما را بدون اجازه شما تولید کند و از آن به صورت غیرقانونی استفاده نماید. شرکت های بزرگتر ممکن است این مزیّت اقتصادی شما را با جایگزین کردن محصول ارزان تر و کامل تر به بازار عرضه نماید، این موضوع می تواند بازار و سهم شرکت شما را به طور قابل توجّهی کاهش دهد. حتی شرکت های رقیب خیلی کوچک هم می توانند محصول مشابه محصول شرکت شما را تولید کنند که غالباً با قیمت پایین تر آن را به فروش می رسانند، به طوری که بازار موجود جبران هزینه های تحقیق و توسعه ای شما را نمی دهد.

ج) احتمال برای لیسانس، فروش یا انتقال فناوری شدیداً به تأخیر می افتد: بدون حقوق مالکیّت فکری، امکان انتقال فناوری اگر ناممکن نباشد بسیار مشکل خواهد بود. مالکیّت حقوقی یک فناوری متضمن انتقال فناوری است که می تواند به تنهایی و به طور مؤثّری از طریق حمایت از حقوق مالکیّت فکری مناسب به دست آید. از این گذشته هرکجا که مذاکراتی برای انتقال فناوری معیّنی مطرح شود، بدون حمایت مالکیّت فکری در فناوری مورد بحث، طرفین معامله برای آشکارسازی اختراع خودشان اعتماد کافی نخواهند داشت. بنابراین برای به دست آوردن فناوری از طریق لیسانس، حمایت از مالکیّت فکری (خصوصاً حمایت از ثبت اختراع)، ضروری خواهد بود. 

در هزاره جدید دارایی های فکری، ارزشمندترین دارایی شرکت ها محسوب می شوند. بطوریکه مالکیت دارایی های فکری در حال تبدیل شدن به یک عامل محوری برای شرکت های دانش بنیان قلمداد می شود. بهرحال ممکن است که پژوهشگران و شرکت های دانش بنیان در فرآیند دست یابی به حمایت‌های مالکیت فکری با چالش هایی مواجه شوند این چالش ها عبارتند از: 

• کمبود نیروی انسانی متخصص در حوزه‌ی مالکیت‌ فکری، برای مثال، در جستجوهای مقدماتی و فرآیندهای دیگری که باید پیش از ثبت مالکیت‌ فکری انجام شود.

• بالا بودن هزینه‌ها به خصوص در فرآیند ثبت اختراعات. این هزینه‌ها می‌تواند با احتساب هزینه های مربوط به ترجمه اسناد و حق الزحمه‌های مربوط به وکلا و مؤسسات مالکیت فکری نیز بالاتر برود.

• برخوردار نبودن از دانش کافی در مورد حقوق مالکیت‌ فکری و روش‌های حمایت از آنها در درون شرکت.

در بحث مدیریت دارایی های فکری به موضوع دست یابی صحیح به حقوق مالکیت فکری از طریق دفاتر ملی مالکیت فکری پرداخته می شود. حقوق مربوط به اختراع و علایم تجاری به تنهایی ارزشمند نیست، مگر از آنها به صورت مناسبی بهره برداری شود. از این گذشته، ممکن است بخشی از دارایی‌های فکری ارزشمند یک شرکت نیازی به ثبت نداشته باشد، بلکه مستلزم اقدامات حمایتی دیگر باشد (به عنوان مثال، موافقت نامه های محرمانگی). 

مؤسساتی که درصدد هستند از دانش فنی و خلاقیت خود حداکثر بهره را ببرند، باید استراتژی مالکیت فکری مناسبی در خصوص کسب‌ وکار خود تدوین و آن را با استراتژی کلی کسب و کار شرکت هم خوان کنند. به عبارتی، باید در هنگام تدوین طرح کسب و کار و استراتژی بازاریابی خود به موضوع مالکیت فکری توجه کنند. یک استراتژی اساسی مالکیت فکری حداقل شامل موارد ذیل است:

1-3- استراتژی برای به دست آوردن مالکیت‌ فکری 

محصولات یا خدمات به تنهایی ممکن است توسط اشکال گوناگونی از حقوق مالکیت فکری (که قلمروهای مختلف آن محصولات یا خدمات را تحت پوشش قرار می دهد) مورد حمایت قرار گیرند. شرکت دانش بنیان باید مجموعه‌ای از بهترین حقوق حمایتی را بررسی نماید و تلاش کند که هر چه سریع تر همه این حقوق را به دست آورد. شرکت‌های  دانش بنیان باید توجه داشته باشند که تشکیل یک سهام جامع مالکیت فکری می‌تواند یک سرمایه گذاری اساسی برای شرکت باشد. این موضوع به خصوص در مورد اختراعات دارای اهمیت است. از این‌رو، شرکت های دانش‌بنیان باید با دقت زیاد و به صورت موردی هزینه ها و منافع ثبت اختراعات را مورد ارزیابی قرار دهند و استراتژی یا برنامه مناسبی برای دست یابی به اختراعاتی که متناسب با توانایی مالی و فرصت‌های بازار است، تدوین کنند. 

2-3-استراتژی برای بهره برداری از مالکیت‌ فکری 

دارایی های فکری می توانند به روش های گوناگونی مورد بهره برداری قرار گیرند؛ از جمله این روش ها عبارتنداز: 

• تجاری سازی محصولات و خدمات حمایت شده مالکیت‌ فکری از طریق موافقت نامه های حق امتیاز (لیسانس) و فرانشیز؛ 

• فروش دارایی های فکری به شرکت های دیگر؛ 

• سرمایه‌گذاری‌های مشترک؛ 

• استفاده از موافقت نامه های لیسانس متقابل مالکیت‌های فکری برای دست یابی به فناوری شرکت-های دیگر؛ 

• استفاده از مالکیت فکری برای به دست آوردن هزینه‌های مالی مربوط به کسب  و کار (ضمانت، وثیقه و ...). 

بنابراین، پژوهشگران و شرکت ها باید به صورت موردی تصمیم‌گیری کنند که چگونه می توانند از دارایی های فکری  خود در سطوح داخلی و بین المللی حداکثر بهره برداری را به عمل آورند.

استفاده منظم از پایگاه های اطلاعاتی (یکی از پایگاه های اطلاعاتی سودمند برای پایش اختراعات ثبت شده، پایگاه Qpat و یا Orbit می باشد که در مقالات بعدی توضیح داده خواهد شد.) مربوط به اختراعات و علایم تجاری برای شرکت ها بسیار سودمند است. برخی منافع به شرح ذیل است:

• برای دست‌یافتن به تحولات فنی و فناوری‌های جدید، 

• برای شناسایی شرکاء یا تأمین¬کنندگان جدید در قراردادهای حق امتیاز، 

• فرصت های بازاری جدید، 

• پایش فعالیت های رقبا، 

• شناسایی نقض کنندگان احتمالی، 

• اجتناب از نقض حقوق رقابتی.

به دلیل بالا بودن هزینه‌های مربوط به برخی از اختلافات مربوط به مالکیت‌ فکری و به خاطر ضررهایی که ممکن است در اثر وجود کالاهای تقلبی در بازار به وجود آید، تدوین استراتژی شفاف برای اعمال مالکیت فکری شرکت حیاتی است.

ایده های «نوآور و خلّاق» صرف از ارزش اقتصادی کمی برای شرکت ها برخوردارند. تبدیل ایده ها به محصولات و خدمات نوآورانه و کسب سود، نیازمند توسعه و تجاری سازی موفّق آنها است. برای تبدیل ایده های نوآورانه و اختراعات به محصولات رقابتی، مالکیّت فکری و بویژه گواهی نامه های اختراع حیاتی است. دستیابی به حقوق انحصاری، تحکیم جایگاه شرکت در بازار، بازگشت سریع تر سرمایه گذاری ها، فرصت لیسانس دهی یا فروش اختراع، افزایش قدرت چانه زنی و ایجاد تصویر مثبت از شرکت، نشان دهنده ضرورت ثبت اختراعات و منافع حاصل از است. از طرفی دیگر ثبت اختراع توسط اشخاص دیگر، از دست دادن مزایای اختراع، احتمال برای لیسانس، فروش یا انتقال فناوری، از معایب عدم توجه به ثبت اختراع می باشد. پژوهشگران و شرکت های دانش بنیان در فرآیند دست یابی به حمایت‌های مالکیت فکری ممکن است با چالش هایی از قبیل کمبود نیروی انسانی متخصص در حوزه‌ی مالکیت‌ فکری، بالا بودن هزینه‌ها به خصوص در فرآیند ثبت اختراعات و عدم برخورداری از دانش کافی در مورد حقوق مالکیت‌ فکری و روش‌های حمایت از آن ها در درون شرکت مواجه باشند. حقوق مربوط به اختراع و علایم تجاری به تنهایی ارزشمند نیست، مگر از آنها به صورت مناسبی بهره برداری شود. مؤسساتی که درصدد هستند از دانش فنی و خلاقیت خود حداکثر بهره را ببرند، باید استراتژی مالکیت فکری مناسبی در خصوص کسب‌ وکار خود تدوین و آن را با استراتژی کلی کسب و کار شرکت هم خوان کنند. این استراتژی حداقل شامل استراتژی برای به دست آوردن مالکیت‌ فکری، استراتژی برای بهره برداری از مالکیت‌ فکری، استراتژی برای پایش مالکیت‌ فکری و استراتژی برای اعمال مالکیت‌ فکری می باشد.