ساختار و اجزای پتنت و نحوه جستجوی آن در منابع بین المللی
۱۹ تیر ۱۳۹۴ ساختار و اجزای پتنت و نحوه جستجوی آن در منابع بین المللی
1- اجزای یک گواهی ثبت اختراع
گام نخست در بدست آوردن پتنت در هر کشور، مستلزم ارائه تقاضانامه ثبت پتنت و تشکیل پرونده (filing) در اداره ثبت اختراعات آن کشور است. 
 
1-1- تقاضانامه‌ (application) 
پتنت عموماً دارای قسمت هایی نظیر عنوان اختراع، سابقه و شرح ‌فنی آن است. توصیف فنی اختراع می‌بایست با بیانی روشن و به زبان رسمی کشور هدف و به حد کافی دارای جزئیات باشد طوری که بتواند شخصی را با فهم متوسط از آن فن به استفاده یا بازسازی آن اختراع قادر سازد. معمولاً برای توصیف بهتر اختراع، نقشه، طرح و دیاگرام های مربوطه نیز ارائه می‌شوند.
 
2-1- انتشار (publication)
اداره ثبــت اختــراع کشور مورد تقاضا پس از بررسی کارشنـاسی پرونده و احتمالاً پس از انتشار مفــاد تقاضانامه در سطــح عموم، در صورت احراز شرایط، نهایتاٌ حق پتنت را اعطا می‌نماید که در سرتاسر همان کشور معتبر و قابل دفاع است. در شکل 1 و 2، تصویر نمونه سند اختراع منتشر شده توسط به ترتیب اداره ثبت اختراعات امریکا و سازمان جهانی مالکیت فکری (سیستم PCT) نشان داده شده است.
باید توجه داشت که انتشار پتنت در سطح عموم به معنای اعطای حق پتتت نیست، مگر در آن به نحوی مشخص شده باشد. در واقع تقاضانامه در اداره ملی ثبت اختراعات کشور موردنظر و یا دفتر منطقه‌ای به نمایندگی از سوی کشورهای عضو (مانند اداره ثبت اختراعات اروپا)، به ثبت رسیده و در نهایت پس از بررسی و احراز شرایط لازم از سوی دولت مربوطه اعطا می‌گردد.
 
در مورد دفاتر منطقه‌ای نکته مهم این است که متقاضی باید در درخواسـت خود دقیقاً مشخص کند که حمایـت از اختراع را درکدام یک از کشـورهای عضو آن دفتر خواستار است. هریک از کشورهای انتخاب شده پس از بررسی پرونده مختار است آن اختــراع را به ثبت رسانده و در سرزمین خود از آن حمایت کند و یا کلاٌ آن را رد کند. لـذا صرف ثبت در دفاتر منطقه‌ای نمی‌تواند به معنای کسـب حمایت از تمامی کشورهای عضو آن دفتر باشد.
 
3-1- تاریخ (Date)
پتنت ها دارای تاریخ های متفاوتی همچون تاریخ تقدم، تاریخ درخواست، تاریخ انتشار و تاریخ اعطای پتنت هستند، که می تواند سن اختراع را نشان دهد و مشخص کند آیا اختراعی که آنها توضیح داده اند، هنوز تحت حفاظت قانونی هست یا خیر. پس از پایان مدت زمان حفاظت از اختراع، دیگران می توانند بدون اجازه از صاحب پتنت آن را استفاده نمایند.
عبارت های تاریخ تشکیل پرونده (filing date) و تاریخ تقدم اغلب بجای هم بکار می رود اما این عبارت ها دارای معنای یکسانی نمی باشد. تاریخ تشکیل پرونده، تاریخ ارائه تقاضانامه پتنت به یک اداره ثبت پتنت می باشد. تاریخ تقدم که گاهی تاریخ تشکیل پرونده موثر (effective filing date) خوانده می شود تاریخی است که برای تصدیق نوآوری و/یا بدیهی بودن اختراع نسبت به دانش موجود بکار می رود. تاریخ تقدم ممکن است که زودتر از تاریخ تشکیل پرونده باشد. 
 
4-1- مخترع، متقاضی، مالک اختراع
همه پتنت ها نام و آدرس مخترع، متقاضی و مالک را نشان می دهند. گاهی مخترع، همان متقاضی است. گاهی متقاضی یک وکیل را برای دنبال کردن مراحل قانونی درخواست پتنت منصوب می کند که نام این وکیل در پرونده ذکر می شود. اطلاعات حاوی آدرس قانونی حداقل مالک و یا متقاضی (درخواست کننده) است. اینها به هر صاحب مجوز اجازه ارتباط با شخص مربوطه را به منظور یافتن شرایط انتقال فناوری می دهد. 
 
الف) مخترع (Patentee/ Inventor)
مخترع شخصی است که اختراع حاصل تلاش فکری و ذهنی اوست و حقوق اختراع ثبت شده منحصراً به او تعلق دارد اما در بسیاری از مواقع مخترعین بر طبق قرارداد استخدام یا کار معین و یا قراردادهایی از این قبیل اختراع را به دستور و سفارش کارفرما انجام می دهند و برطبق قرارداد فیمابین تمام یا قسمتی از حقوق مادی آن متعلق به کارفرما یا بنگاه و شرکتی است که وی را استخدام کرده است. ولیکن نام مخترع (حقوق معنوی) وی محفوظ است و نام وی باید در اختراع ذکر شود، بنابراین درصورتیکه مخترع غیر از مالک باشد باید این بند تکمیل شود و نکته دیگر اینکه در صورتیکه افرادی به صورت مشترک اختراعی کرده باشند حقوق ناشی از اختراع مشترکاً به آنان تعلق می گیرد و درصورت تعدد متقاضیان ثبت اختراع به درخواست آنها، میزان سهم هریک در گواهینامه اختراع به تفکیک قید خواهد شد. در غیر این صورت حقوق ناشی از اختراع بصورت مساوی تقسیم خواهد شد.
 
ب) مالک پتنت (Assignee / Applicant) 
مالک به کسی اطلاق می گردد که اختراع به نام وی تقاضای ثبت می گردد، مالک (یا مالکین) اختراع می تواند شخص (یا اشخاص) حقیقی یا حقوقی (ویا هردوی آن ها) باشد.
 
5-1- شماره پتنت (patent number) 
چنانچه در متن پتنت  معمولا قسمت بالای پتنت- patent number قید شده باشد به معنی این است که مراحل ثبت پتنت گذرانده شده در غیر این صورت قید می گردد:
 
Application number or publication number
زمانی که برای ثبت پتنت اقدام می شود، Application number تعلق گرفته و با نام filing تاریخ مشخص می گردد (حقوق 20 ساله پتنت از زمان filing محاسبه می گردد).
 
6-1- ادعای حق تقدم ( priority) 
مدت زمان حق تقدم در ثبت اختراع، 12 ماه از تاریخ تسلیم اظهارنامه اصلی خواهد بود. در این مورد روز تسلیم جزء مدت محسوب نخواهد شد و اگر آخرین روز مصادف با روز تعطیل باشد، این مدت تا آخرین ساعت اولین روز اداری بعد از روز تعطیل، محاسبه خواهد شد. وقتی اختراع در چند کشور پتنت شده باشد به مجموعه پتنت ها patent family اطلاق می شود. patent family مؤید سرزمین هایی است که پتنت در آن جا ثبت شده است.
 
7-1- چکیده، توصیف، نقشه ها، ادعا
پرونده پتنت دارای ساختار نسبتا یکسانی است، که استخراج داده ها را آسان می کند. بنابراین علاوه بر مشخصات شناسنامه ای اختراع، متن اختراع شامل موارد ذیل خواهد بود: 
 
چکیده (abstract): بسیاری از پتنت ها حاوی چکیده ای است که خلاصه ای از اختراع را نشان می دهد. چکیده به خواننده اجازه می دهد تا ایده ای از یکی از محتویات پتنت در عرض چند دقیقه در ذهن خود شکل بدهد.
 
توصیف (description): پیش زمینه پتنت را توضیح می دهد. اینکه چه زمینه ای قبل از اختراع وجود دارد و تفاوت بین فناوری قبلی و آنچه اختراع ادعا می کند را به عنوان یک افزودنی جدید به اختراعات قبلی بیان می کند. به علاوه پیشرفت فناوری و راه های جدید یافت شده برای حل مشکلات موجود را بیان می کند. 
 
نقشه و رسم ها (drawings): اغلب پرونده های پتنت حاوی نقشه هایی است که اختراع مورد نظر را آشکارتر می سازد.
 
ادعا (claims): نشان می دهد چه چیزی در این اختراع جدید است و پتنت شده است. 
متن اختراع بوسیله مرجع دادن به دانش قبلی (prior art) توضیح داده می شود. برخی پرونده های پتنت با گزارش های جستجو (search report) منتشر می شوند که نشان دهنده یک مجموعه از مراجع ذکر شده است که در طول جستجو مبتنی بر مدرک و سند در مرحله اول بدست آمده است و سطح تازگی اختراع مورد ادعا را نشان می دهد. 
 
8-1- طبقه بندی بین المللی پتنت (IPC)
پرونده های پتنت حاوی طبقه بندی هستند که یافتن و استخراج اطلاعات مرتبط با آنها را برای ما آسان می کند. به منظور حفظ فایل های جستجو و اجرای جستجو برای state of the art (current) technology، ادارات پتنت، پرونده های پتنت را براساس زمینه های مختلف فناوری طبقه بندی می کنند. اگرچه چندین سیستم طبقه بندی وجود دارد ولی امروزه سیستم طبقه بندی (IPC (International Patent Classification بوسیله یک توافق بین دولت ها بیش از 30 سال پیش ایجاد شده و بطور گسترده بوسیله اداره های پتنت معتبر مورد استفاده قرار می گیرد. سیستم IPC بوسیله WIPO مورد نظارت قرار می گیرد. هزینه فرآیند و طبقه بندی پتنت ها برای ساختن فایل های جستجو و به روز نگهداشتن سیستم طبقه بندی بر طبق IPC بوسیله ادارات پتنت که تعداد زیادی از پتنت ها را منتشر می کنند، تقبل می شود. پرونده های پتنت مربوط به زیرتقسیمات طبقه بندی خاص حاوی انبار متمرکزی از اطلاعات پیشرفته در زمینه های فناورانه است.
 
 
همچنین اخیرا اداره ثبت اختراع ایران بر اساس سیستم IPC، اختراعات را طبقه بندی می نماید. در ذیل ترجمه طبقه بندی بین المللی اختراعات مورد استفاده در اداره ثبت اختراعات ایران آورده شده است:
 
بخش الف: نیازهای انسانی 
 
زیر بخش: کشاورزی 
زیربخش: مواد غذایی ـ تنباکو
زیربخش: اقلام شخصی یا خانگی
زیربخش: سلامتی و بهداشت، سرگرمی و تفریحات 
 
بخش ب: انجام عملیات مختلف؛ حمل ونقل و ترابری
 
زیربخش: جداسازی، مخلوط کردن
زیربخش: عملیات مختلف شکل دادن
زیربخش: چاپ ونشر
زیربخش: حمل ونقل، ترابری
زیربخش: فناوری ساختارهای ذره بینی، نانو فناوری 
 
بخش ج: شیمی ـ متالورژی 
زیربخش: شیمی
زیربخش: متالورژی 
 
بخش د: منسوجات، کاغذ
زیربخش: منسوجات یا سایر مواد قابل انعطاف که به صورت دیگری ارائه نمی شوند
زیربخش: کاغذ 
 
بخش هـ : ساختمان ها و بناهای ثابت
زیربخش: ساختمان
زیربخش: حفاری زمین و صخره، استخراج معدن 
 
بخش و: مهندسی مکانیک، روشنایی، گرمایش و اسلحه ها و انفجار 
زیربخش: انواع موتور یا پمپ
زیربخش: مهندسی به مفهوم عام آن
زیربخش: روشنایی، گرمایش
زیربخش: انواع اسلحه، انفجار 
 
بخش ز: فیزیک 
زیربخش: وسایل
زیربخش: صنعت هسته ای 
 
بخش ح: برق 
 
2- جستجوی پتنت در منابع بین المللی
1-2- انواع راهبردها در جستجوی پتنت ها
برای کاربران دلایل و راهبردهای متفاوتی در انتخاب نوع جستجوی اطلاعات پتنت وجود دارد. مخترعان، آزمایش کنندگان پتنت، مدیران تجارت علمی و وکلای قضایی همه دلایل متفاوتی برای جستجوی پتنت دارند. در عمل دلایل متفاوتی برای اجرای جستجو در مجموعه پتنت ها وجود دارد، هرکدام ار آنها نیازمند دیدگاه متفاوتی در روش جستجوی اجرایی دارند. تعدادی از دلایل رایج و روش ها در زیر آمده است:
 
(Pre-application search =PAS): مخترع بایستی هر سند چاپ شده یا دانش های عمومی یا پتنت هایی که در کشور دیگری صادر شده و به اختراع مربوط است، را جستجو کند. 
 
State of the art searches: به کاربر این اجازه را می دهد که روش فناوری رایج کلی را برای حل مشکل مهارتی تعیین کند و از این اطلاعات به عنوان پیش زمینه ای برای فعالیت تحقیق و توسعه و به منظور دانستن آنچه در پتنت های منتشر شده موجود است استفاده کند. 
 
Novelty searches: هدف از این جستجو کشف این است که آیا پتنت مشابهی در این زمینه وجود دارد؟
 
Patentability or validity searches: برای یافتن پتنت های مرتبط به منظور تعیین شرایط دیگر پتنت شدن اجرا می شود.
 
Name searches: یافتن اطلاعاتی در زمینه پرونده های پتنت منتشرشده که در برگیرنده افراد خاص و یا شرکت خاص به عنوان درخواست دهنده، وکیل، صاحب پتنت و یا مخترع است.
 
Technological activity searches: برای شناسایی شرکت و یا مخترعانی مفید است که در زمینه خاصی از فناوری فعال هستند.
 
Infringement searches: موضوع این جستجو یافتن پتنت ها و درخواست های پتنت منتشر شده ای است که ممکن است بوسیله یک فعالیت صنعتی مورد تجاوز قرار گرفته باشند.
 
Legal status searches: اعتبار پتنت و یا درخواست پتنت منتشر شده را مورد بررسی قرار می دهد.
 
2-2- مفاهیم اساسی در جستجوی پتنت
در زمینه جستجوی پتنت، نیاز به آشنایی با مفاهیم متنوعی وجود دارد که ذیلا برخی از مهمترین این مفاهیم ارایه می‌شود.
 
Patent: یک حق انحصاری است که توسط یک نهاد قانونی به مخترعان برای استفاده و بهره‌برداری از اختراعشان برای دوره زمانی موقت (عموما 20 سال از زمان تشکیل پرونده) اعطا (issue) می‌شود. صاحب/مالک پتنت می‌تواند مانع بهره‌برداری تجاری سایرین از اختراع شود. در عوض حق مالکیت، صاحب پتنت (Assignee) باید اطلاعات اختراع خود را بصورت کامل افشا نماید.
 
Applicant: فرد یا شرکتی که درخواست ثبت اختراع (پتنت) می‌دهد و قصد بکارگیری آن (تولید محصول یا واگذاری به دیگران تحت لیسانس) را دارد. در اکثر کشورها، این فرد یا شرکت لزوما همان مخترع نیست.
 
Applicant country: کشور (تابعیت) صاحب اختراع می باشد.
 
Application date: تاریخ ارایه یک درخواست برای یک پتنت، به یک اداره پتنت می‌باشد.
 
Grant: یک حق قانونی موقت (عموما 20 سال از زمان تشکیل پرونده) است که برای جلوگیری از دسترسی بدون اجازه به فناوری تبیین شده در پتنت صورت می‌گیرد.
 
Grant date: زمانی است که یک اداره پتنت، پتنتی را به مخترع (یا صاحب اختراع) اعطا می‌کند. این زمان به عنوان مثال در اداره پتنت که بصورت بررسی ماهوی عمل می کند بین 3 تا 5 سال به طور می انجامد.
 
Publication date: زمانی است که درخواست پتنت انتشار عمومی می‌شود. این انتشار معمولا 18 ماه بعد از priority date انجام می‌شود.
 
Priority country: اولین کشوری است که در آن برای پتنت، تشکیل پرونده (filing) شده است.
 
Priority date: اولین تاریخ تشکیل پرونده یک درخواست پتنت است. 
 
3-2- جستجو پتنت در منابع و پایگاه‌های رایگان
برای جستجو در ادارات ملی و منطقه ای مالکیت فکری، می‌توان به لینک موجود در WIPO مراجعه نمود. در این لینک آدرس و مشخصات ادارات ملی و منطقه‌ای ارایه شده است. اما در این نوشتار، به منظور بهینه‌تر شدن جستجو و گردآوری اطلاعات، تعدادی سایت جستجو منابع پتنت، معرفی می‌گردند. این سایت‌ها، معمولا چندین اداره ثبت اختراع را مورد جستجو قرار می‌دهند. جدول 1 نحوه استفاده از این سایت‌ها را نشان می‌دهد:
 
filereader.php?p1=main_c99f2ab08e092ae76
 
4-2- جستجو پتنت در منابع و پایگاه‌های پولی
با توجه به اینکه هریک از پایگاه های معرفی شده در فوق، اطلاعات پتنت های یک یا چند کشور را منتشر می نمایند لذا دسترسی به کل اطلاعات پتنت های منتشر شده در دنیا بصورت رایگان میسر نمی باشد. از این رو برخی شرکت های خصوصی، اطلاعات پتنت های منتشر شده را در وب سایت مشخصی منتشر نموده اند تا با استفاده از موتور جستجوی هوشمند بتوان اطلاعات اختراعات ثبت شده را به آسانی جستجو نمود.
 
برای این منظور یکی از بانک اطلاعات اختراعات ثبت شده Qpat نام دارد که متعلق به شرکت فرانسوی Questel است. در پایگاه اطلاعاتی Qpat بیش از 70 میلیون پتنت و متعلق به بیش از 95 کشور در کلیه حوزه های فناوری و بصورت بروز شده وجود دارد، که بیانگر گستردگی آن است. با توجه به اینکه چندین پایگاه اطلاعاتی تخصصی پتنت در دنیا وجود دارد، در ادامه تفاوت های اساسی دو پایگاه Qpat و Thomson آورده شده است:
 
دامنه تعداد اسناد اختراعات در Qpat حدودا 60 درصد بیشتر از Thomson است.
تعداد کشورهای تحت پوشش در Qpat حدوداً دو برابر Thomson است.
سرعت جستجوی در پایگاه کیوپت 60 درصد بیشتر از (Thomson Delphion) است.
تعداد مراجع ثبت اختراعات تحت پوشش در Qpat بیش از پنج برابر Thomson است.
تابعیت Thomson امریکا ولی تابعیت Qpat فرانسه است که در ایران نمایندگی رسمی دارد.
Qpat از طریق نمایندگی خود (موسسه دارایی های فکری و فناوری مدرس) خدمات آموزشی ارایه می دهد.
تعداد زبان رسمی تحت پوشش در Qpat دو برابر Thomson است.
هزینه خرید سالانه قیمت Qpat و Thomson تقریبا برابر است ولی خدمات قابل ارائه در Qpat بیشتر است.
 
ملاحظه می شود که در جمیع ویژگی ها، پایگاه Qpat نسبت به پایگاه Thomson قدرتمندتر و کارآمدتر می باشد. لازم به ذکر است نام تجاری جدید پایگاه Qpat تحت عنوان Orbit معرفی شده است. 
برای توضیحات تکمیلی در خصوص نحوه عملکرد می توانید به پایگاه www.Qpat.ir مراجعه نمایید. 
 
بحث و نتیجه گیری:
پتنت عموماً دارای قسمت هایی نظیر عنوان اختراع، سابقه و شرح ‌فنی آن است. توصیف فنی اختراع می‌بایست با بیانی روشن و به زبان رسمی کشور هدف و به حد کافی دارای جزئیات باشد طوری که بتواند شخصی را با فهم متوسط از آن فن به استفاده یا بازسازی آن اختراع قادر سازد. پتنت ها دارای تاریخ های متفاوتی هم چون تاریخ تقدم، تاریخ درخواست، تاریخ انتشار و تاریخ اعطای پتنت هستند، که سن اختراع را نشان دهد. همه پتنت ها نام و آدرس مخترع، متقاضی و مالک را نشان می دهند. همچنین پتنت ها دارای شماره پتنت می باشند. علاوه بر مشخصات شناسنامه ای اختراع، متن اختراع شامل چکیده، توصیف، نقشه و رسم ها و ادعاها می باشد. برای جستجوی پتنت، چندین پایگاه داده رایگان وجود دارد که البته این پایگاه ها دارای محدودیت می باشند. به هرحال پایگاه داده های پولی همچون Qpat و Thomson ایجاد شده است که Qpat قدرتمندتر و کارآمدتر می باشد و با استفاده از آن می توان اطلاعات اختراعات ثبت شده را به آسانی جستجو نمود.