آشنایی با مفهوم اختراع و شرایط احراز آن- قسمت دوم

تبدیل یک دستاورد به اختراع، در هر کشوری نیازمند بررسی اداره ثبت اختراع آن کشور به صورت مجزا بوده و تنها در صورت داشتن شرایطی مشخص که در قوانین آن کشور ذکر شده است، گواهی ثبت اختراع یا پتنت به آن اعطا می گردد. 

هر چند کشورها از نظر نظام اجرایی و مصادیق، دارای روش نامه های متفاوتی هستند، اما چارچوب آن توسط معاهدات بین‌المللی که کشورهای مختلف در آن عضوند، تعیین شده است. مهمترین معاهده بین‌المللی در مورد ثبت اختراع، معاهده پاریس است، که اکنون تقریباً همه کشورهای دنیا عضو آن هستند و بر اساس چارچوب‌های آن، قوانین داخلی خود را در حوزه بررسی اختراعات تنظیم نموده اند.

شرایط احراز پتنت را می توان به دو دسته اصلی طبقه‌بندی نمود:

- شرایط ماهوی: شرایط ذاتی که یک ابداع بایستی دارا بوده، تا به عنوان اختراع مورد تأیید قرار گیرد. چهار شرط ماهوی ثبت اختراع عبارتند از: 

- شرایط رسمی: شرایطی که هر اداره ثبت اختراع بر اساس الزامات شکلی خود، برای بررسی تعیین می‌کند. این شرایط عبارتند از:

در واقع شرایط ماهوی به ذات درخواست ثبت اختراع بر می گردد؛ اما شرایط رسمی، شرایطی است که چارچوب آن را هر اداره ثبت اختراع بر اساس روش کاری خود تعیین می نماید. در این قسمت از مقاله، شرایط ماهوی و رسمی مورد نیاز برای ثبت پتنت، به تفکیک معرفی می گردند.

در واقع برخی از شرایط لازم برای پتنت شدن یک اختراع، مربوط به ویژگی های آن اختراع است، که این شروط "شرایط اساسی" هم نامیده می‌شوند و معمولاً اصطلاح Patentability، منعکس کننده این شرایط است. این الزامات به صورت کلی شامل: الزام موضوع مناسب یا قابل پتنت، سودمندی یا کاربردپذیری صنعتی، نوآوری و غیر بدیهی بودن یا گام ابتکاری می باشد که در ذیل هر یک به تفصیل شرح داده می شوند.

بر اساس این الزام، هر موضوعی، قابلیت پتنت شدن را نداشته و فقط موضوعات خاصی، قابلیت ثبت را به عنوان یک اختراع دارا می باشند. حوزه‌های مورد چالش، عمدتاً عبارتند از:

نکته قابل توجه در این زمینه این است که در برخی از کشورها یا معاهدات بین‌المللی، مستقیماً موضوعات قابل پتنت ذکر شده در حالیکه در برخی دیگر، لیست موضوعات غیر قابل پتنت بیان شده است.

در اغلب کشورهای دنیا، موضوعات زیر قابل ثبت به عنوان اختراع نیستند:

با توسعه دانش در حوزه های جدید مانند حوزه زیستی، فناوری نانو و ... تعیین مناسب بودن موضوع یک اختراع، همیشه به آسانی قابل انجام نبوده و ممکن است، تصمیم نهایی نیازمند رأی دادگاه باشد. یک مثال مهم در این زمینه، مربوط به پرونده Diamond V. Chakrabarty در سال 1980 در ایالات متحده است. در این پرونده، دادگاه عالی آمریکا، میکرو‌ارگانیسم های ساخت شده توسط انسان را، موضوع مناسبی برای پتنت شدن در این کشور تشخیص داد؛ چراکه در این اختراع، باکتری جدیدی تولید شده بود، که خواصی متفاوت با باکتری های موجود در طبیعت داشت. البته این موضوع در قانون آن کشور لحاظ شده و هنوز در بسیاری از کشورها چنین موضوعاتی قابلیت پذیرش برای ثبت را دارا نمی باشند.

در قانون ثبت اختراع جمهوری اسلامی ایران نیز به صراحت موضوعات غیر قابل ثبت تحت عناوین زیر معرفی شده اند:

در قوانین ثبت اختراع برخی کشورها، الزام کاربرد پذیری صنعتی یا سودمندی، یکی از شرایط لازم برای پتنت شدن اختراع بوده که بر اساس آن تنها اختراعاتی که مستعد کاربرد صنعتی بوده و بتواند در یک صنعت، ساخته شده یا مورد استفاده قرار گیرد، قابلیت پتنت شدن را دارا می باشد. در اینجا صنعت، مفهوم گسترده ای داشته، به طوری که مثلاً شامل کشاورزی، صنایع دستی و ماهیگیری نیز می باشد.

بر اساس این الزام، دستگاه های خیالی و نظری و همچنین ابداعاتی که به رفاه جامعه آسیب می‌رسانند، قابلیت پتنت شدن را دارا نمی باشند.

داشتن نوآوری یکی دیگر از الزامات پتنت شدن یک دستاورد فنی است. اگر اختراعی پیش از تاریخ ثبت تقاضانامه پتنت یا پیش از تاریخ حق تقدم ادعا شده، برای عموم شناخته شده باشد، جدید محسوب نشده و در نتیجه قابلیت پتنت شدن را نخواهد داشت. فلسفه این الزام، جلوگیری از پتنت نمودن دانش قبلی (prior art) می‌باشد. 

بنابر قوانین ثبت اختراع، دانشی که برای دیگران شناخته شده یا به وسیله آنها مورد استفاده قرار می گیرد یا به هر نحوی پیشتر منتشر شده و افشا گردیده است، به عنوان دانش قبلی محسوب می شود. در واقع نظام ثبت اختراع به دنبال این هدف است که از پتنت شدن آنچه که پیشتر افراد آزادانه از آن استفاده می نمودند، جلوگیری به عمل آورد. به عنوان مثال "چرخ" بخشی از دانش قبلی است که همگان می توانند آزادانه از آن بهره مند شوند؛ لذا نمی توان برای پتنت نمودن آن اقدام نمود. 

باید در نظر داشت که هرگونه افشای اختراع تا قبل از ثبت درخواست آن، مصداق از بین بردن نوآوری است و باعث رد درخواست می گردد. البته در برخی کشورها از جمله ایران، ژاپن، ایالات متحده و ... قانونی به نام مهلت ارفاقی وجود داشته که در صورت افشای اختراع، توسط خود مخترع (به طور مثال رونمایی از محصول، چاپ مقاله و ...)، شانس ثبت اختراع تا مدت زمان شش ماه الی یک سال پس از افشای آن (بسته به قانون هر کشور)، برای آنها محفوظ می ماند.

نکته مهم در مورد این الزام و سایر الزامات احراز پتنت، بررسی جهانی آن است. یعنی زمانی که از نوآوری و یا گام ابتکاری یک اختراع صحبت می شود، منظور در نظر گرفتن تمام اختراعات و دستاوردهای موجود در جهان می باشد. به طور مثال اگر فناوری یا محصولی پیشتر در ایران وجود نداشته ولی در کشوری مانند هند موجود بوده است، به معنی نو بودن آن در ایران نخواهد بود؛ هر چند که هدف نهایی، فقط ثبت در ایران باشد.

بر اساس الزام غیر بدیهی بودن یا گام ابتکاری، یک اختراع زمانی قابل پتنت خواهد بود که دارای ابتکار کافی باشد، به طوری که از نظر یک فرد دارای مهارت عادی در آن حوزه فنی، این دستاورد، حاصل در کنار هم قرار گرفتن بدیهی دانش پیشین نباشد. 

هدف از این الزام، جلوگیری از ثبت اختراعاتی است که از نظر فنی دستاوردی به همراه نداشته و بدون هیچ خلاقیت خاصی، صرفاً با آمیختن بدیهی چند اختراع، مدعی ارائه اختراع جدیدی هستند. 

اگر چه اصل و تعریف این الزام تقریباً در کشورها یکسان است اما نحوه ارزیابی گام ابتکاری یا غیر بدیهی بودن، از کشوری به کشور دیگر تفاوت دارد.

باید توجه داشت بر خلاف الزام نوآوری که نسبتاً عینی است (یعنی دقیقاً چیزی پیشتر بوده است یا خیر)، الزام غیر بدیهی بودن نسبتاً ذهنی است. در همین راستا است که، تعداد کمی از درخواست های ثبت اختراع، مستقیماً به دلیل مسئله نوآوری مردود می شوند در حالیکه دلیل رد اکثر آنها، مربوط به مسئله بدیهی بودن است.

هر چند که بر اساس تعریف مرز گام ابتکاری، عدم بدیهی بودن، از نگاه یک فرد دارای مهارت عادی تعریف می‌شود، اما این تعریف به عنوان روشی عملی برای امتحان این الزام نبوده، بلکه بر اساس آزمون های ذهنی، توسط ممتحنین اختراع، مرز بدیهی بودن یا دارا بودن گام ابتکاری تعیین می گردد. به عنوان مثال، در دفتر ثبت اختراع اروپا، تقریباً همیشه از رویکرد مسئله-راه حل (problem-solution approach) جهت ارزیابی گام ابتکاری اختراع استفاده می‌شود که مراحل ذیل می باشد:

در سایر کشورهای دنیا نیز روش های آزمون ذهنی دیگری برای بررسی گام ابتکاری به کار گرفته می شود. به عنوان مثال در آمریکا، آزمون TSM یا Teaching-Suggestion-Motivation Test به این منظور مورد استفاده قرار می گیرد.

باید توجه داشت که وجود شرط گام ابتکاری اصلی ترین شرط تأیید اختراع محسوب می گردد.

همان گونه که بیان شد، علاوه بر شرایط ماهوی اختراع، الزاماتی نیز توسط ادارات ثبت اعمال می گردد. این الزامات تحت عنوان شرایط رسمی عبارتند از الزام حق تقدم، الزام افشای کامل و الزام اختراع واحد، که در ادامه تشریح می گردند.

الزام حق تقدم به این معنی است که بر اساس کنوانسیون پاریس یا PCT، فرد متقاضی ثبت اختراع، ملزم به رعایت سقف زمانی حق تقدم خود می باشد (در کنوانسیون پاریس هر متقاضی ثبت که پیشتر اختراع خود را در یک کشور عضو این کنوانسیون به ثبت رسانده، حداکثر 12 ماه فرصت داشته تا در سایر کشورهای عضو این کنوانسیون، برای همان اختراع تقاضای ثبت دهد).

همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، ماهیت و ذات اختراع، افشا است. بر اساس این الزام، مخترع بایستی تمام اطلاعات مورد نیاز مربوط به ادعاهای خود را به صورت کامل افشا نماید. هدف از این الزام جلوگیری از نگارش ادعاهای بزرگتر از دستاورد واقعی مخترع است.

بر اساس این الزام، مخترع در قالب یک تقاضانامه اختراع تنها برای ثبت یک موضوع می تواند اقدام نماید و ارائه چند موضوع اختراع در قالب یک تقاضانامه، مجاز نمی باشد.

باید توجه داشت که الزاماً تمام شرایط رسمی در همه کشورها یکسان نبوده و باید به قوانین هر کشور رجوع نمود. علاوه بر آن، هر کشوری ساز و کار مخصوص به خود را دارد؛ به عنوان مثال در همه کشورها، زبان متن تقاضانامه، زبان یا زبان‌های رسمی آن کشور است. 

لازم به ذکر است که در اکثر کشورهای دنیا افرادی تحت عنوان وکیل پتنت، دوره مخصوصی را تحت نظر اداره ثبت اختراع گذرانده و می توانند متن اختراعات را به صورت یک متن فنی-حقوقی به نگارش در آورند و از ادعاهای اختراع نزد اداره ثبت اختراعات یا دادگاه دفاع نمایند؛ شایان ذکر است که متأسفانه چنین دوره‌های رسمی در کشور ایران وجود ندارد.