۲۷ تیر ۱۳۹۶ فناوری چاپ سه بعدی و قوانین مالکیت فکری
مقدمه
فناوری چاپ سه بعدی در اوایل دهه 1980 میلادی و عمدتاً جهت پاسخ به برخی مصارف صنعتی ظهور یافت. از آن زمان تا کنون، استفاده از این فناوری در بسیاری از حوزه ها و صنایع توسعه یافته است. برای مثال، محققان دانشگاه ملی سنگاپور با استفاده از یک چاپگر سه بعدی که اخیراً تجاری سازی شده و به بازار عرضه گردیده است، موفق شدند تا راهی برای تلفیق داروهای متعدد با دوزهای کاملاً سازگار با بدن بیمار بیابند. در این نوآوری جدید، تمامی داروهای مورد نیاز با استفاده از فناوری چاپ سه بعدی در یک قرص واحد عرضه می گردد.
با این حال، با پایان یافتن حقوق مالکیت فکری بسیاری از این فناوری های اولیه، جذابیت های جدیدی ناشی از پتانسیل های احتمالی تغییر در زنجیره تأمین به وجود آمده است. در دسترس بودن چاپگرهای سه بعدی به نسبت کم هزینه، که در عین حال از کارایی بالایی برخوردار هستند، انتظارات فراوانی در میان کاربران و مصرف کنندگان در ارتباط با آن چه می توان با استفاده از این فناوری به دست آورد، ایجاد می نماید. پرسش اساسی این است که علت استفاده گسترده از این فناوری به سرعت در حال تغییر چیست و از آن مهم تر این که تحولات بالقوه در حقوق مالکیت فکری این فناوری چه تأثیری بر این استفاده گسترده از آن خواهد داشت.

filereader.php?p1=main_c4ca4238a0b923820

خلاصه ای از فناوری چاپ سه بعدی
فرآیند چاپ سه بعدی با تولید یک فایل دیجیتالی آغاز می گردد که در آن شیء مورد نظر از طریق نرم افزارهای خاص و یا یک اسکنر سه بعدی به فرمت دیجیتال در می آید. در ادامه، فایل مذکور با استفاده از نرم افزارهای چاپ سه بعدی به یک شیء فیزیکی تبدیل می شود. این فرآیند از طریق استفاده از ماده مذاب و به صورت لایه لایه صورت می گیرد و در انتها شیء فیزیکی کاملاً همسان با شیء اولیه ایجاد می گردد.
در حال حاضر با توجه به پیشرفت علم، در چاپگرهای سه بعدی از مواد متنوعی نظیر پلاستیک، سرامیک، فلزات و مواد ترکیبی استفاده می شود. البته تغییر و تحول در این فناوری از سرعتی بسیار قابل توجه برخوردار است، به طوری که اخیراً آزمایشگاه علوم کامپیوتر و هوش مصنوعی دانشگاه MIT موفق به توسعه تکنیک جدیدی در این فناوری شده اند که چاپ مواد جامد و مایع را به صورت هم زمان امکان پذیر می سازد. نوآوری مذکور می تواند طیف گسترده ای از کاربردهای جدید را از طریق فناوری چاپ سه بعدی فراهم سازد.
با توجه به کاربردهای بسیار متنوع فناوری چاپ سه بعدی، که طیف وسیعی از صنایع و زمینه ها از غذا و صنعت مد گرفته تا داروهای احیا کننده و پروتز را شامل می گردد، در نتیجه محدوده در حال گسترش مواد مورد استفاده در این فناوری فرصت های جدیدی برای نوآوری و توسعه کسب و کارها فراهم آورده است. برای مثال، یکی از صنایعی که کاربرد فناوری چاپ سه بعدی در آن تا حدی ناممکن به نظر می رسد، صنعت مواد غذایی است. با این حال، امروزه حتی در این صنعت نیز از فناوری مذکور استفاده های جالب توجهی می گردد. آسان شدن بسیاری از جنبه های زمانبر تهیه و آماده سازی غذا می تواند راه را برای دامنه وسیعی از فرصت های سفارشی سازی صنعت غذایی هموار نماید.

مزایای فناوری چاپ سه بعدی
مزایای ناشی از توسعه فناوری های مرتبط با چاپ سه بعدی علی الخصوص برای فناوران و شرکت های نوآور بسیار زیاد است. به طور خاص، چاپ سه بعدی به این دسته از شرکت ها اجازه می دهد تا هزینه های تحقیق و توسعه محصولات و خدمات خود را در مراحل طراحی و آزمایش محصولات جدید و یا بهبودهای جزئی صورت گرفته روی محصولات موجود کاهش دهند. قابلیت تکرار چندین باره تست های کارایی و کیفیت محصولات (که در اغلب موارد تلفیقی از چندین عنصر بسیار پیچیده را شامل می گردد) حتی در منزل، می تواند شرکت های نوآور خصوصاً استارت آپ های دارای توان مالی کمتر را قادر سازد تا با هزینه پایین تر و در زمان بسیار کوتاه تری توسعه محصولات خود را انجام دهند.

استراتژی های توسعه فناوری چاپ سه بعدی
با شناسایی تغییرات بالقوه چاپ سه بعدی، بسیاری از کشورها چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیر مستقیم، استراتژی های مختلفی جهت ایجاد نوعی اکوسیستم اقتصادی و تکنولوژیک که می تواند در توسعه هر چه بیشتر این فناوری مؤثر باشد را اتخاذ نموده اند. برای مثال، کمیسیون اروپا فناوری چاپ سه بعدی را به عنوان یک حوزه اولویت دار، که دارای پتانسیل اقتصادی قابل توجه به ویژه برای کسب و کارهای کوچک نوآورانه می باشد، معرفی نموده است.
بسیاری از وکلا و فعالان حقوقی در کشورهای مختلف در حال بررسی ظرفیت های قانونی موجود برای هدایت صحیح این فناوری در مسیر توسعه هستند. این تلاش ها که بیشتر در رابطه با حقوق مالکیت فکری متمرکز است، سعی بر این دارد تا به برخی جنبه های قانونی مبهم این فناوری پاسخ دهد. به باور بسیاری از متخصصین، چاپ سه بعدی تقریباً بر تمامی انواع مالکیت فکری نظیر کپی رایت، پتنت، طراحی های صنعتی و حتی نشانه های جغرافیایی تأثیر می گذارد. سؤال این است که آیا قوانین IP در شکل کنونی آن ها، می تواند این فناوری همه جانبه را در بر گیرد و یا نیاز به اصلاحاتی در قوانین مذکور وجود دارد. به صورت دقیق تر، آیا آیین نامه های موجود حفاظت کافی برای افراد و شرکت هایی که در توسعه فرآیند چاپ سه بعدی و ایجاد محصولات از آن تلاش می کنند را تضمین می نماید؟ با توجه به چالش های نوظهوری که در ارتباط با حقوق مالکیت فکری ناشی از توسعه همه جانبه فناوری چاپ سه بعدی می تواند ایجاد گردد، تطبیق و هماهنگ سازی حوزه های قضایی در حفاظت از نوآوری ها و ابداعات صورت گرفته، از الزامات جدی واکنش به چالش های مذکور به نظر می رسد.

نحوه پوشش فناوری چاپ سه بعدی توسط قوانین فعلی مالکیت فکری 
یکی از نگرانی های اصلی در زمینه چاپ سه بعدی این است که استفاده از آن باعث می شود از لحاظ فنی تقریباً همه اشیاء را بتوان فارغ از مجوز داشتن یا نه، کپی نمود. به همین جهت این سوال مطرح می گردد که به طور دقیق قوانین فعلی IP در این حوزه چگونه عمل خواهد نمود.
در پاسخ باید گفت، اگر چاپ سه بعدی در مورد اشیاء بدون مجوزهای لازم انجام گیرد، عملاً مسائل مرتبط با IP بدون ابهام خواهد بود؛ باید توجه داشت کپی رایت از اصالت اثر و حق خالق در تولید آن محافظت می نماید و اگر کپی از یک شیء اصلی بدون مجوز انجام گیرد، خالق آن می تواند با استفاده از قوانین حفاظتی موجود از حق مالکیتی خود دفاع نماید. به طور مشابه، حقوق طراحی صنعتی از ظاهر شیء و جنبه های زیبایی شناختی آن محافظت می نماید. پتنت ها و علائم تجاری نیز محافظت از عملکرد فنی و متمایز ساختن سازندگان محصولات از دیگر رقبا (شناسایی ساده تر از سوی مشتریان) را تسهیل می تمایند.
بسیاری از کارشناسان معتقدند یک فابل دیجیتالی سه بعدی می تواند همانند نرم افزارها تحت حفاظت قوانین کپی رایت قرار گیرد. به گفته نایما روگوئن «Naima Rogoen» حقوقدان فرانسوی، توجیه این گروه از متخصصین بر این امر استوار است که تولید کننده فایل سه بعدی باید نوعی تلاش فکری کاملاً مشخص داشته تا مشخصات فیزیکی شیء نهایی همسان با شیء اولیه باشد. اگر با چنین رویکردی به مسئله بنگریم، صاحب اثر فایل دیجیتال سه بعدی تولید شده در صورتی که بدون مجوزهای لازم اقدام به تولید آن کرده باشد، بر اساس مقررات مورد بازخواست قرار می گیرد.
از نگاهی دیگر، اگر شیء چاپ شده توسط یک گواهی ثبت اختراع محافظت گردد، هر گونه تلاش برای استفاده از پتنت، بدون کسب مجوز از صاحب آن ممنوع می باشد. بر اساس این رویکرد، هر شخص ثالث برای تهیه و یا عرضه فایل های چاپ سه بعدی می بایست از صاحب پتنت مجوز داشته باشد. 

وضعیت علاقه مندان به این فناوری 
در این بخش به دنبال بررسی و پاسخ به این سؤال هستیم که وضعیت در مورد افرادی که اشیاء مختلف را در حریم خصوصی خانه خود چاپ می نمایند، به چه صورت است. آیا آن ها نیز در معرض اتهام نقض قوانین مالکیت فکری هستند؟
استثنائات و محدودیت های موجود در قوانین و مقررات مالکیت فکری، به طور طبیعی برای فناوری چاپ سه بعدی نیز وجود دارد. برای مثال، ماده شش توافقنامه مربوط به معاهدات تجاری مالکیت فکری «TRIPS» که به قوانین اتحادیه اروپا نیز تعمیم داده شده است، حفاظت از علائم تجاری را به مواردی که در جریان تجارت وجود دارند محدود نموده است. به طور مشابه، با توجه به ماده 30 قانون ثبت اختراع در توافقنامه «TRIPS»، کشورهای عضو ممکن است استثنائات محدودی را برای حقوق انحصاری صاحب اختراع قائل گردند (برخی از قوانین ملی معتقدند که حقوق صاحب حق ثبت اختراع شامل برخی اقدامات انجام شده خصوصی جهت مقاصد غیر تجاری نمی شود. به عبارت دیگر، هنگامی که یک شیء که توسط یک علامت تجاری و یا یک ثبت اختراع محافظت شده است، استفاده صرفاً خصوصی از چاپ سه بعدی به معنای نقض حقوق مالکیت فکری نخواهد بود).
در زمینه کپی رایت، حقوق اعطا شده به صاحبان اثر می تواند بر اساس تستی که به اصطلاح سه مرحله ای نامیده می شود، محدود گردد. ماده 13 موافقتنامه «TRIPS» بیان می دارد که اعضا محدودیت ها و یا استثنائات مرتبط با حقوق منحصر به فرد صاحبان دارایی های فکری را می توانند وضع نماید که به طور خاص محدود به مواردی می گردد که هیچ گونه تضادی با بهره برداری های طبیعی و عرفی از دارایی یاد شده نداشته و منافع قانونی صاحب امتیاز دارایی فکری را به شکل محسوس و نامحسوس نادیده نگیرد.
به طور خلاصه، بر اساس ماده های قانونی بیان شده در سطور پیشین، برخی از کشورها «حق کپی خصوصی» را مجاز شمرده اند که بر اساس آن فرد می تواند برای استفاده شخصی اقدام به آن نماید. در مقابل، بسیاری از این کشورها هزینه های رویکرد دیگری به منظور جبران خسارات وارده از سوی صاحبان حقوق انحصاری در نظر گرفته اند. حتی در برخی کشورها ایده پرداخت هزینه برای جبران کپی سه بعدی خصوصی مطرح گردیده است. البته بسیاری از قانون گذاران و متخصصین حوزه مالکیت فکری پیش بینی می کنند که اختصاص چنین مبلغی نوعی پیام منفی برای شرکت ها محسوب می گردد که می تواند مانع از توسعه های آتی فناوری چاپ سه بعدی شود.

خلأهای قانونی حال حاضر
با توجه به توضیحات ذکر شده در بندهای پیشین، می توان چنین استنباط نمود که قوانین فعلی برای محافظت مؤثر از فناوری چاپ سه بعدی چه در زمینه حفاظت از حقوق تولید کنندگان فایل های دیجیتال و چه حفاظت از کسانی که از این فناوری برای مقاصد غیر تجاری استفاده می نمایند، به نسبت کافی می باشد. البته برخی ابهامات هم در این زمینه وجود دارد؛ مثلاً در موردی که یک شیء خاص در ابتدا توسط فردی خلاق درک و تجسم می گردد، فرد دیگری آن را تبدیل به فایل دیجیتال نموده و در نهایت فرد سوم آن را چاپ می نماید، آیا فرد طراح و فردی که طراحی دیجیتال را انجام داده است نیز می بایست به عنوان همکاران ذینفع در قانون کپی رایت در نظر گرفته شوند؟ اگر اثر یاد شده به عنوان یک پتنت ثبت گردد، آیا افراد ذکر شده به عنوان مخترعان اثر به حساب می آیند؟
سؤالات دیگری که می تواند در این زمینه مطرح گردد، نوع حفاظتی است که می بایست برای صاحبان چاپگرهای سه بعدی در دسترس باشد. از آنجایی که سرمایه گذاری مالی در این فناوری منجر به ایجاد اثری بدیع می گردد، آیا می توان برخی مقررات حمایتی نظیر آن چه که برای تولیدکنندگان موسیقی وجود دارد را برای فعالان این فناوری به کار برد. و در نهایت این پرسش که تهیه فایل دیجیتالی سه بعدی از یک شیء که از قبل موجود بوده است، به این دلیل نقض قانون محسوب می شود که چاپ شده است و یا اشتراک گذاری آنلاین فایل پایه آن به صورت یک پلتفرم، نیز نوعی نقض محسوب می گردد. این ها مواردی است که در زمینه حقوق مالکیت فکری تولیدات فناوری چاپ سه بعدی، می تواند قوانین فعلی را با چالش های بزرگی رو به رو نماید.

اقدامات برای جلوگیری از استفاده غیرمجاز
در میان مدت، صاحبان آثار بر اساس قوانین مالکیت فکری می توانند برای حفاظت از دارایی های خود در مقابل استفاده های غیر مجاز، اقداماتی انجام دهند. بر اساس ماده 11 پیمان کپی رایت وایپو، این اقدامات شامل علامت گذاری شیء و فایل مرتبط با آن به کمک یک شناسه منحصر به فرد می باشد که از طریق آن می توان اقدامات نظارتی را انجام داد.
همکاری نزدیک بین صاحبان حقوق مالکیت فکری و تولید کنندگان چاپ سه بعدی برای توسعه اقدامات محافظتی در مورد مدل هایی که برای چاپ سه بعدی طراحی شده اند، می تواند سودمند باشد. به طور مشابه، مشارکت در به اشتراک گذاری سیستم هایی که فایل های سه بعدی را در دسترس عموم قرار می دهد، می تواند استفاده های غیرمجاز را تا حد زیادی محدود نماید.
با استفاده از مجموعه اقدامات ذکر شده، امکان ارائه یک نسخه حقوقی از فایل های چاپ سه بعدی قابل دانلود و یا اشیاء چاپ شده از طریق این فناوری فراهم می گردد. همان گونه که در حال حاضر خدمات چاپ آنلاین به راحتی در دسترس می باشد، می توان تصور نمود در آینده همچون سرویس های موسیقی آنلاین، مدل های به اشتراک گذاری و دانلود فایل های چاپ سه بعدی ظهور یابند، که به کاربران اجازه می دهد در قبال پرداخت هزینه شارژ ماهیانه، انواع فایل های چاپ سه بعدی را دانلود نمایند. در حال حاضر نسخه های اولیه از این سیستم نظیر «Fusion 360» شروع به کار نموده اند که نوعی پلتفرم نوآوری محصول مبتنی بر ابر داده می باشد.
تجربه سیستم عامل های فعال در حوزه موسیقی آنلاین، نشان می دهد که چنین توافقی می تواند تأثیر بسیار مثبتی بر سطح نقض حقوق مالکیت فکری داشته باشد. در نظرسنجی که در سال 2016 میلادی از مصرف کنندگان استرالیایی درباره نقض قوانین کپی رایت آنلاین انجام گرفته است، بیش از 26 درصد کاهش در تعداد دسترسی غیرقانونی کاربران اینترنتی در این کشور گزارش شده است.
در پایان باید به اهمیت روز افزون فناوری چاپ سه بعدی و نقش آن در تغییر و تحولات چشمگیر در صنایع مختلف اشاره نمود. این فناوری که در بسیاری از زمینه ها نظیر پزشکی، اجزای پیچیده هواپیماها، صنایع غذایی و صنعت مد کاربرد دارد، به عنوان یک عامل بهبود تدریجی و در برخی موارد هم به عنوان یک عامل تغییرات بنیادین در صنایع مطرح می باشد. با توجه به تغییر و تحولات شگرف در این فناوری و همچنین سرعت بالای این تغییرات، به احتمال بسیار زیاد منجر به نقش عمیق آن در زندگی روزمره بشر آینده خواهد شد. بر این اساس از همین حالا می بایست با حل ابهامات و خلأهای قانونی مرتبط با این فناوری، توسعه های آتی فناوری مذکور را در خدمت رشد اقتصادی و ارتقاء کیفیت زندگی بشری قرار داد. 
منابع و ماخذ