گزارش عملکرد دفاتر همکار کانون پتنت ایران در سال‌های 1394 و 1395

ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه طی سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به توسعه مبتنی بر دانش و گسترش و بومی‌سازی فناوری‌های نوین داشته است. در سه دهه اول انقلاب اسلامی، افزایش تعداد دانشگاه‌ها و رشد کمی دانشجویان، بازسازی صنایع داخلی و ارتقای زیرساخت‌های صنعتی در اولویت برنامه‌های توسعه اقتصادی ایران قرار داشت. پس از گذر از این سه دهه و فراهم شدن بسترهای مناسب نظیر خیل عظیم دانشجویان و متخصصین تربیت شده در دانشگاه‌ها و نیز کسب تجارب ارزشمند توسعه محور و درون‌زا در حوزه‌ فناوری که در سایه جنگ تحمیلی هشت ساله و نیز تحریم‌های متعدد تحمیل شده بر کشور به وقوع پیوست، دولتمردان و سیاستگذاران ارشد کشور را بر آن داشت که در دهه چهارم انقلاب اسلامی، توجه خود را به انتقال، بومی‌سازی و توسعه فناوری‌های پیشرفته در راستای اقتصاد مقاومتی و دانش بنیان معطوف سازند. از سوی دیگر با تصویب قوانینی مانند قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات در مجلس شورای اسلامی و تصویب نقشه جامع علمی و فناوری کشور در شورای عالی انقلاب فرهنگی و دیگر اسناد بالادستی در نظام پژوهش کشور، الزامات قانونی برای حرکت در مسیر توسعه دانش و فناوری‌های برتر و پیشرفته ایجاد گردید. 

با تأسیس معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال 1386 و با اتخاذ سیاست‌های این نهاد در حمایت از پژوهشگران و مخترعان، گام‌های مؤثری در مسیر توسعه‌ نوآوری و فناوری برداشته شد. در همین راستا، کانون پتنت ایران به عنوان یکی از واحدهای همکار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری مأموریت یافت تا با تمرکز بر دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی به عنوان نیروی پیشران تولید نوآوری در کشور، آن‌ها را با اهمیت و ضرورت پتنت (ثبت اختراع) آشنا ساخته و ضمن حمایت از دستاوردهای فکری آن‌ها در قالب ثبت اختراع در ادارات ثبت اختراع معتبر جهان، جایگاه کشور را در کسب شاخص های نوآوری و مالکیت فکری ارتقا دهد. به همین منظور، برنامه‌ جذب نهادهای علمی و پژوهشی کشور از طریق تشکیل دفاتر همکار مورد توجه کانون پتنت قرار گفت؛ به گونه‌ای که طی سال‌های 1394 تا 1395، تعداد دفاتر همکار به 44 دفتر افزایش یافت. در جدول 1، لیست دفاتر همکار کانون پتنت به تفکیک سال قابل مشاهده می‌باشد. 

جدول1- لیست دفاتر همکار کانون پتنت

دفاتر همکار کانون پتنت، غالباً از گروه دفاتر مالکیت فکری، انتقال فناوری و تجاری‌سازی و دفاتر ارتباط با صنعت می‌باشند که در مراکز علمی و پژوهشی مربوطه مستقر هستند. یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌های تعریف شده برای دفاتر همکار، جذب مخترعین و پژوهشگران مراکز علمی ذیربط جهت ارسال درخواست‌های ثبت اختراع به کانون پتنت ایران است؛ بدین ترتیب که مخترعین با مراجعه به دفاتر همکار و ارائه‌ مستندات خود به مسئول دفتر، اختراع خود را افشا نموده و مسئول دفتر نیز با ارزیابی اولیه‌ آن و درصورت احراز شرایط، اطلاعات اختراع را برای کانون پتنت ارسال می‌نماید. در صورت تأیید درخواست توسط کانون، اختراع مذکور برای ثبت در یکی از ادارات ثبت اختراع معتبر جهانی مهیا و مورد حمایت کانون واقع می‌شود. در حال حاضر غالب حمایت‌های کانون به ثبت اختراع در آمریکا محدود می‌شود. 

در این گزارش با مرور فعالیت‌های دفاتر همکار کانون در زمینه درخواست ثبت اختراع، به بررسی و آنالیز عملکرد هر یک از آن‌ها خواهیم پرداخت. شایان ذکر است گزارش حاضر بر مبنای درخواست‌های ثبت اختراع ارسال شده تا پایان 1395 و بر اساس ممیزی این درخواست‌ها تا تاریخ 31 خردادماه 1396 استخراج گردیده است. 

در مجموع دو سال 1394 و 1395، 148 درخواست ثبت اختراع از سوی دفاتر همکار به کانون پتنت ارجاع گردیده است. با توجه به شکل 1، 30 درخواست متعلق به سال 94 بوده که با رشد تقریبی 400 درصدی به 118 درخواست در سال 95 رسیده است. 

شکل 1- تعداد کل درخواست‌های ثبت اختراع ارسال شده از سوی دفاتر همکار به تفکیک سال 

در شکل‌های 2 و 3، به ترتیب عملکرد هر یک از دفاتر همکار کانون در ارسال درخواست‌های ثبت اختراع به تفکیک سال و همچنین عملکرد تجمیعی آن‌ها در مجموع دو سال 1394 و 1395 به تصویر کشیده شده است. 

شکل2- عملکرد دفاتر همکار کانون در ارسال درخواست ثبت اختراع به تفکیک سال‌‌

همان‌گونه که در شکل 2 مشاهده می‌گردد، افزایش درخواست‌های دانشگاه صنعتی امیرکبیر از 11 مورد در سال 1394 به 45 مورد در سال 1395، یکی از عوامل اصلی افزایش قابل توجه تعداد کل درخواست‌ها به شمار می‌رود. پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران با ارسال 6 درخواست، از دیگر دفاتر موفق در سال 1394 به شمار می‌رود که البته در سال 1395 برخلاف دیگر دفاتر، روندی کاهشی در ارسال درخواست‌ها را تجربه نموده و با کاهش 50 درصدی، 3 درخواست را در این سال ارسال نموده است. با بررسی آمار درخواست‌های ارسالی طی سال 1395 می‌توان چنین دریافت که پس از دانشگاه صنعتی امیرکبیر، مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران از دیگر دفاتر موفق در ارسال درخواست در سال 1395 بوده‌اند.

شکل 3- عملکرد دفاتر همکار کانون پتنت در ارسال درخواست ثبت اختراع در مجموع دو سال 1394 و 1395

اگر عملکرد دفاتر با توجه به کل درخواست‌های ارسال شده از سوی آن‌ها در مجموع دو سال 1394 و 1395 قیاس شود (شکل 3)، باز هم دانشگاه صنعتی امیرکبیر با 56 درخواست و با اختلافی فاحش در صدر دفاتر قرار خواهد گرفت. پس از دانشگاه امیرکبیر، دانشگاه فردوسی مشهد با 11 درخواست و مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران هر کدام با 10 درخواست در رتبه‌های بعدی قرار دارند. باید توجه داشت دانشگاه فردوسی مشهد در مجموع دو سال 1394 و 1395 توانسته در جایگاه دوم قرار گیرد، در حالی که تعداد درخواست‌های ارسالی از سوی این دفتر در سال 1395، از مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی و دانشگاه علوم پزشکی تهران کمتر می‌باشد. در جدول 2، سهم هر یک از دفاتر همکار کانون پتنت از کل درخواست‌های دفاتر به صورت درصد مشخص گردیده است.

جدول 2- سهم هر یک از دفاتر همکار کانون از کل درخواست‌های دفاتر

علاوه بر تعداد درخواست‌های ارسال شده از سوی دفاتر همکار، تعداد درخواست‌هایی که مورد تأیید کانون قرار گرفته‌اند، نیز می‌تواند به عنوان یکی از شاخص‌های مهم در آنالیز عملکرد دفاتر محسوب گردد، چرا که بیان‌گر میزان کیفیت درخواست‌های ارسالی از دفاتر می‌باشد. همان‌گونه که در بخش‌های پیشین ذکر شد، در طول سال‌های 1394 و 1395، 148 درخواست ثبت اختراع از سوی دفاتر به کانون ارسال گردیده است، که سهم هر یک از این سال‌ها به ترتیب برابر با 30 و 118 درخواست می‌باشد. با توجه به ممیزی‌های صورت گرفته تا تاریخ 31 خرداد 96، از بین 148 درخواست مذکور تنها 36 درخواست واجد شرایط برای ثبت اختراع و دریافت خدمات حمایتی شناخته شده‌اند (شکل 4). 22 درخواست نیز در فرایند ممیزی قرار داشته و تأیید و یا عدم تأیید آن‌ها هنوز مشخص نگردیده است؛ مابقی درخواست‌ها به دلایلی نظیر تکراری بودن درخواست، نقص در مدارک و مستندات ارسالی و یا عدم تأیید از روند بررسی خارج شده اند. در شکل 4 تعداد درخواست های تأیید شده در دو سال 1394 و 1395، به تفکیک نشان داده شده است.

شکل 4- تعداد کل درخواست‌های تأیید شده دفاتر به تفکیک سال

در شکل‌های 5 و 6 و 7، می‌توان عملکرد هر یک از دفاتر را از نظر تعداد و درصد درخواست‌های تأیید شده مشاهده نمود.

شکل 5- عملکرد هر یک از دفاتر همکار کانون پتنت از نظر درخواست‌های تأیید شده در سال 1394

شکل 7- عملکرد هر یک از دفاتر همکار کانون از نظر درخواست‌های تأیید شده در مجموع دو سال‌ 1394 و 1395

با دقت در شکل‌های 5 و 6 و 7، می‌توان دریافت که دانشگاه صنعتی امیرکبیر در زمینه تعداد درخواست‌های تأیید شده ثبت اختراع نیز گوی سبقت را از دیگر دفاتر همکار کانون پتنت ربوده است. این دفتر با 12 درخواست تأیید شده در مجموع دو سال 1394 و 1395، که 4 مورد مربوط به سال 1394 و 8 مورد مربوط به سال 1395 می‌باشد، در جایگاه نخست دفاتر دارای بیشترین درخواست تأیید شده قرار دارد.

در سال 1395، پس از دانشگاه صنعتی امیرکبیر که با 8 درخواست تأیید شده در صدر فهرست دفاتر موفق قرار دارد، مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی با 5 درخواست تأیید شده و دانشگاه فردوسی مشهد با 4 درخواست تأیید شده در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. سهم 50 درصدی این 3 دفتر از درخواست‌های تأیید شده دفاتر، نشان از عملکرد بسیار مؤثر آن‌ها در سال 1395 دارد. این در حالی است که دانشگاه صنعتی امیرکبیر با 45 درخواست ارسالی، تنها موفق به تأیید 8 درخواست گردیده و از این نظر، سهم کمتر از 20 درصد دارد. همچنین دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران با وجود ارسال 10 درخواست ثبت اختراع، نتوانسته تاکنون در بین دفاتری قرار گیرد که حداقل 1 درخواست آن‌ها مورد تأیید کانون قرار گرفته است. در جدول 3، سهم هر یک از دفاتر همکار کانون پتنت از کل درخواست‌های تأیید شده دفاتر به صورت درصد مشخص گردیده است.

جدول 3- سهم هر یک از دفاتر همکار کانون پتنت از کل درخواست‌های تأیید شده دفاتر

یکی از شاخص‌های مناسب برای ارزیابی عملکرد دفاتر و مقایسه آن‌ها با یکدیگر، تعداد درخواست‌های ثبت اختراع ارسال شده از سوی هر یک از آن‌ها می‌باشد. در سال 1394، 30 درخواست از سوی دفاتر همکار به کانون ارسال گردیده است که دانشگاه صنعتی امیرکبیر با 11 درخواست و پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران با 6 درخواست در رتبه‌های اول و دوم قرار گرفته‌اند. پس از این دو دفتر، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه تهران با 3 درخواست به صورت مشترک جایگاه سوم را به خود اختصاص داده‌اند. 

در سال 1395، تغییر و تحولات فراوانی در رتبه دفاتر دارای بیشترین درخواست ارسالی به وقوع پیوسته است. البته دانشگاه صنعتی امیرکبیر با 45 درخواست در این سال همچنان در صدر فهرست دفاتر موفق قرار گرفته است؛ اما پس از آن، مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران با 10 درخواست در رتبه دوم قرار دارند. دانشگاه تربیت مدرس نیز توانسته است با 9 درخواست ثبت اختراع، رتبه سوم را به خود اختصاص دهد. 

در مجموع دو سال 1394 و 1395 دانشگاه امیرکبیر با 56 درخواست در جایگاه اول، دانشگاه فردوسی مشهد با 11 درخواست در جایگاه دوم و مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران مشترکاً با 10 درخواست در جایگاه سوم قرار گرفته‌اند. در جدول 4، دفاتر برتر از نظر تعداد درخواست‌های ثبت اختراع، نشان داده شده‌اند.

جدول 4- دفاتر برتر از نظر تعداد درخواست‌های ثبت اختراع

شاخص دیگری که می‌تواند برای ارزیابی و مقایسه دفاتر همکار کانون پتنت به کار رود، تعداد درخواست‌های تأیید شده هر یک از آن‌ها می‌باشد. در این معیار نیز دانشگاه صنعتی امیرکبیر توانسته است در صدر فهرست دفاتر موفق قرار گیرد (جدول 5). این دفتر با 4 درخواست تأیید شده در سال 1394 و 8 درخواست تأیید شده در سال 1395 به این مهم دست یافته است. با توجه به تعداد درخواست‌های ارسال شده در سال 94 و نیز وجود تعداد محدود دفاتر فعال، عملاً درخواست‌های تأیید شده باقی مانده، بین دیگر دفاتر فعال توزیع یافته است و سهم هر یک از آن‌ها (به جز دانشگاه شهید بهشتی)، 1 درخواست تأیید شده می‌باشد. در سال 95، مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی با 5 و دانشگاه فردوسی مشهد با 4 درخواست تأیید شده، در رتبه‌های دوم و سوم پس از دانشگاه صنعتی امیرکبیر قرار گرفته‌اند. در مجموع دو سال 1394 و 1395 دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی و پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران توانسته‌اند به ترتیب رتبه‌های اول تا سوم را به خود اختصاص دهند. 

جدول 5- دفاتر برتر از نظر تعداد درخواست‌های ثبت اختراع تأیید شده

یکی از شاخص‌های جانبی که می‌توان بر اساس آن به آنالیز عملکرد دفاتر پرداخت، نسبت تعداد درخواست‌های تأیید شده به کل درخواست‌های ارسالی از سوی هر دفتر می‌باشد. البته این شاخص با توجه اینکه تعدادی از درخواست‌های ارسالی از سوی دفاتر هنوز در مرحله بررسی قرار داشته و در فهرست درخواست‌های تأیید شده نمی‌توانند قرار گیرند، می‌تواند منجر به قضاوت اشتباه گردد. از سوی دیگر، برای برخی از دفاتر که تعداد درخواست‌های ارسالی آن‌ها کم می‌باشد، حتی یک درخواست تأیید شده می‌تواند منجر به بالا رفتن غیر واقعی نسبت مذکور شود (برای مثال فرض کنید تعداد درخواست‌های ارسالی 1 مورد بوده و همان 1 مورد نیز تأیید شده باشد). به نظر می‌رسد این معیار می‌تواند در بلند مدت با توجه به کاهش درصد تعداد درخواست‌های بررسی نشده نسبت به درخواست‌های تعیین وضعیت شده، محک بسیار مناسبی از کارایی و اثربخشی دفاتر باشد.