مقدمه
یکی از جملاتی که به کرات در میان متخصصین اطلاعاتی و حقوقی و فعالان حوزه مالکیت فکری به گوش می رسد، این است که «بیش از هشتاد درصد اطلاعات فنی قابل دسترس، تنها از طریق پتنت ها منتشر گردیده است.» شیوع این جمله به حدی است که اگر این عبارت را توسط موتورهای جستجوی اینترنتی نظیر گوگل جستجو نماییم، بیش از «35.000.000» نتیجه در کمتر از یک ثانیه یافت می شود. ولی آیا این جمله واقعاً مبتنی بر داده ها و آمار علمی است؟
با توجه به تعداد روزافزون پتنت هایی که در طول چند دهه اخیر ثبت و منتشر شده است، بررسی ادبیات مرتبط با این حوزه از مالکیت فکری و چشم انداز تغییر و تحولات آینده آن ضروری به نظر می رسد. بر این اساس، در این مقاله با آنالیز آمار منتشر شده در مجلات مختلف و تحلیل دقیق رویکردهای موجود در تحقیقات انجام گرفته قبلی، به بررسی صحت و سقم عبارت فوق الذکر پرداخته می شود.
سهم پتنت از اطلاعات و دانش فنی منتشر شده
بنابر تحقیقات انجام گرفته در زمینه پراکندگی دانش در حوزه های گوناگون، می توان چنین دریافت که به اعتقاد بسیاری از محققان و صاحبنظران، قسمت اعظم دانش فنی تولید شده مختص پتنت های به ثبت رسیده می باشد. سهم پتنت ها از میزان دانش فنی تجمیع شده به حدی است، که برخی از منابع از عبارت «انحصار اطلاعات» برای توضیح و تفسیر آن استفاده می نمایند. مطالعات متعدد انجام گرفته بیانگر این مطلب است که در حدود 70 الی 90 درصد اطلاعات موجود در پتنت ها، در هیچ کجای دیگری منتشر نمی شوند. برای مثال، بر اساس مطالعه ای که در «Thomson Reuters» انجام گرفته است، به طور تخمینی در حدود هفتاد الی نود درصد کل دانش فنی تولید شده در سرتاسر جهان، منحصراً از طریق پتنت ها منتشر می گردد.
در کنفرانسی که اخیراً با موضوع شرکت های کوچک و متوسط «SMEs» برگزار گردید، یکی از سخنرانان با ذکر این مطلب که هر ساله در حدود 15 الی 25 درصد از فعالیت های تحقیق و توسعه شرکت های فوق الذکر به دلیل پتنت های ثبت شده قبلی به نتیجه مناسب نمی رسد، بر اهمیت بررسی دقیق پتنت های مرتبط و سرمایه گذاری های تحقیق و توسعه هدفمند به منظور عدم تعارض با پتنت های ثبت شده موجود تأکید نمود.
بحث های آنلاین پیرامون سهم پتنت ها در دانش فنی
یکی از مواردی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است، جستجوی اینترنتی و بازیابی و تحلیل نتایج حاصل از آن بر اساس مباحثات صورت گرفته توسط گروه کاربران اطلاعات پتنت «PIUG» می باشد. انجمن بین المللی اطلاعات پتنت که بخشی از «PIUG» به شمار می رود، یک سازمان غیر انتفاعی برای افراد علاقمند به اطلاعات پتنت (نظیر علاقه حرفه ای، علمی و یا فنی) می باشد، که هدف نهایی آن، افزایش میزان موفقیت در دستیابی به اطلاعات پتنت به طرق مختلف می باشد.
با بررسی های دقیق بر روی بیش از 40 بحث و گفتگوی آنلاین که تا ماه می سال 2014 میلادی انجام گرفته است، مرجع اصلی عبارت «80 درصد از دانش فنی تنها در پتنت ها یافت می شود» به هشتمین گزارش پیش بینی و ارزیابی فناوری باز می گردد. لازم به ذکر است، علاوه بر انجمن اینترنتی مذکور، فعالان در دومین پلتفرم آنلاین در مورد اعتبار جمله مذکور چنین نتیجه گیری نموده اند که این جمله به طور کلی در میان متخصصین و فعالان حرفه ای ثبت اختراع به عنوان یک واقعیت پذیرفته شده است.
منابع اصلی پیرامون سهم پتنت ها در دانش فنی:
همان گونه که در سطور بالا تشریح گردید، بر اساس بحث های صورت گرفته در انجمن های آنلاین «PIUG»، منبع اصلی جمله کلیدی «80 درصد از اطلاعات فنی منحصر در پتنت های ثبت و منتشر شده می باشد»، هشتمین گزارش ارزیابی و پیش بینی فناوری است که در سال 1977 میلادی منتشر شده است. بررسی نشریات متعدد در سال های پیش از انتشار گزارش مذکور، حاکی از این مطلب است که این جمله تا آن تاریخ در هیچ کجا مطرح نشده است.
علاوه بر این، در تحقیقی که یک سال و نیم پس از انتشار گزارش یاد شده توسط «Terragno» انجام گرفته است، چنین آمده است: «مطالعات نشان می دهد از هر ده پرونده ثبت اختراع در اداره ثبت اختراعات آمریکا، هشت مورد دارای فناوری است که در هیچ کجای دیگر به صورت علمی و یا فنی منتشر نشده است.»
برای بررسی دقیق تر گزارش ارزیابی و پیش بینی فناوری که توسط USPTO منتشر گردیده است، به سراغ بخش دوم آن می رویم. نویسندگان در این بخش به توصیف دامنه و هدف اصلی از بررسی داده های مرتبط با US پتنت ها پرداخته اند. آن ها تأکید دارند، هدف تعیین میزان معرفی فناوری در آمریکا از طریق پتنت های یاد شده می باشد. چهار منبع اصلی مورد استفاده در این گزارش، ضریب ارجاعات علمی «SCI»، خلاصه های شیمی «CA»، خلاصه های برق و الکترونیک «EEA» و شاخص مهندسی «EI» می باشد. به نظر می رسد دلیل انتخاب این منابع، مجموعه گسترده ای از یافته ها و انتشارات در رشته های برق، شیمی و مکانیک (مهندسی) می باشد.
تعیین معیارهای بررسی پتنت با توجه به این که پتنت مذکور متعلق به حوزه های شیمی، برق و یا مکانیک می باشد و نیز این معیار که منشأ آن داخلی یا خارجی است، مرحله بعدی می باشد. با توجه به این معیارها، یک نمونه آماری تصادفی شامل 415 پتنت، بر اساس تحلیل های آماری متفاوت بررسی شده اند. این تحلیل ها شامل جستجوی موضوعی (شیمی، برق، مکانیک)، جستجوی نویسنده پتنت (داخلی یا خارجی بودن) و افشای چندگانه فناوری پتنت شده می باشد. مهمترین بخش این تحلیل ها که در این مقاله با آن سر و کار داریم، افشای چندگانه فناوری ها می باشد. منظور از این تحلیل، بررسی این موضوع است که تا چه حد نتایج حاصل از پتنت های فوق، در طی سال های بعد از انتشار پتنت، در دیگر منابع علمی نیز منتشر شده است. بنا بر بررسی های انجام گرفته، بیشترین سهم مربوط به فناوری ها، نوآوری ها و ابداعات پتنت های شیمیایی می باشد.
باید توجه داشت، نویسندگان مقاله حاضر، پس از بررسی دقیق هشتمین گزارش ارزیابی و پیش بینی فناوری که در سطور بالا خلاصه ای از آن ذکر شد، چنین نتیجه گرفته اند که با وجود بکارگیری جمله «سهم 80 درصدی پتنت ها در فناوری و دانش فنی تولید شده» که برای اولین بار انجام گرفته است، با این حال هیچ گونه محاسبات دقیق از چگونگی رسیدن به این نتیجه در داخل متن آن وجود ندارد و می توان چنین نتیجه گرفت این جمله به نوعی برداشت های ذهنی نویسندگان گزارش بوده و عاری از هر گونه محاسبه دقیق علمی مبتنی بر داده های واقعی می باشد.
نمونه هایی از تحقیقات در زمینه اطلاعات پتنت های منتشر شده:
همان گونه که در مقدمه آمده است، عبارت «80 درصد ...» میلیون ها بار توسط فعالان حوزه مالکیت فکری و پتنت نقل قول شده است. با این حال، معضل اصلی در بررسی این عبارت به این سؤال کلیدی باز می گردد که چگونه می توان اطلاعات موجود در ادعاهای یک پتنت و یا دیگر منابع علمی را به صورت دقیق و معنی دار استخراج و مقایسه نمود. در زیر، برخی تلاش های محققان برای اندازه گیری اطلاعات پتنت ها به صورت مختصر آورده شده است.
- اولین منبع مورد اشاره در این مقاله، اطلاعات آماری گزارش شده توسط «R. Vcerasnij» در سال 1969 میلادی است. وی در گزارش خود تأکید دارد: «تحقیقات نشان می دهد فقط 5 الی 10 درصد از راهکارهای فناورانه جدید ارائه شده در پتنت ها، در دیگر متون علمی منتشر شده است.» لازم به ذکر است در این گزارش، هیچ داده آماری برای صحت جمله یاد شده ارائه نگردیده است.
- دومین منبع اطلاعاتی مورد بررسی، تحقیق انجام گرفته توسط «Liebesny» و همکاران می باشد که در سال 1974 میلادی با بررسی داده های آماری بیش از 105798 پتنت (از طریق انتخاب یک نمونه آماری یک درصدی از این جامعه بزرگ آماری)، به بررسی میزان انتشار دانش فنی و ابداعات پتنت های مذکور در دیگر منابع علمی در سه مقطع زمانی 1962، 1965 و 1968 میلادی پرداختند. بر اساس اطلاعات حاصله از این مطالعه، میانگین اطلاعات و دانش فنی که صرفاً در پتنت ها ارائه و منتشر گردیده است در سه مقطع زمانی و سه حوزه مشخص شده برابر با 94.23 درصد می باشد.
- یکی از همکاران USPTO که به عنوان نویسنده در تهیه و تدوین هشتمین گزارش ارزیابی و پیش بینی فناوری در سال 1977 میلادی فعال بود، بخشی از این گزارش را به صورت مستقل در سال 1978 میلادی در «CHEMTEC» منتشر نمود. «Terapane» در گزارش خود، بدون ذکر دقیق مرجع نقشه ها و جداول، صرفاً به معرفی کلی گزارش اصلی پرداخته است. لازم به ذکر است در این تحقیق، نتایج آماری با دقت 2.4 درصد و در سطح اطمینان 90 درصد ارائه شده است.
- برخی از تحقیقات انجام گرفته در زمینه همپوشانی اطلاعات و نوآوری موجود در پتنت ها و دیگر منابع علمی، مرتبط با حوزه ای خاص از دنیای علم می باشد. برای مثال، یکی از حوزه های مورد توجه برای بررسی اطلاعات پتنت، باکتری های مورد استفاده در تولید آنتی بیوتیک می باشد. این زمینه خاص از فناوری به دلیل رایج بودن به عنوان یکی از منابع اصلی پتنت های میکروبیولوژی، می تواند منبع آماری قوی برای بررسی های دقیق سهم پتنت ها در انتشار یافته های علمی به شمار آید. در تحقیقی که بر روی پتنت های ثبت شده در زمینه باکتری های مورد استفاده در تولید آنتی بیوتیک انجام گرفته است (تعداد اعضای نمونه آماری برابر با 83 پتنت می باشد.)، تقریباً 20 درصد همپوشانی در دانش فنی موجود در پتنت ها و دیگر منابع و مراجع علمی مشاهده گردید. این نتیجه می تواند به عنوان مهر تأییدی بر صحت گزاره «سهم انحصاری 80 درصدی پتنت ها در یافته ها و دانش فنی منتشر شده» به شمار آید.
- در تحقیقی دیگر در این زمینه، بیش از 300 «US» پتنت و 100 پتنت ثبت شده در کانادا در سال 1968 میلادی (به صورت نمونه تصادفی) مورد بررسی قرار گرفته اند. با توجه به آنالیز نویسندگان که بر اساس کلمات کلیدی ارائه شده در هر یک از ادعاهای پتنت های مذکور انجام گرفته است، در مجموع حدود 6 درصد از «US» پتنت ها و 11 درصد پتنت های کانادایی، بعدها در ژورنال های علمی مختلف بازنشر شده اند.
- یکی از جدیدترین تحقیقاتی که در زمینه اطلاعات پتنت ها انجام گرفته است، مربوط به تحقیقی است که در زمینه شیمی (و به طور خاص یک شرکت داروسازی) انجام گرفته است. «M. Bregonjie» در مقدمه این تحقیق بیان می دارد: «گمان بر این است که بیش از 80 درصد از اطلاعات منتشر شده در پتنت ها در هیچ منبع علمی دیگر منتشر نمی گردد.» البته در این مورد نیز، محقق بدون هیچ گونه توضیح بیشتر، این جمله را به عنوان یک حقیقت بیان می دارد. لازم به ذکر است این تحقیق بر مبنای تعداد رجیستری انجام می گیرد که به ادعای تیم تحقیق، این اعداد می توانند راهی جدید برای اندازه گیری دانش ارائه دهند.
آمار و ارقام پتنت ها
اگر چه 57 درصد، 80 درصد و یا حتی 95 درصد از همه اطلاعات و دانش فنی (بنابر تحقیقات موردی ارائه شده از سوی مححقان مختلف که در بخش قبلی ذکر شد.) را صرفاً می توان در پتنت ها یافت، با این حال، اهمیت این مسئله در مقایسه با افزایش قابل توجه پتنت های ثبت و منتشر شده در دهه های گذشته چشمگیر نیست. بنابر ارقام و آمار ارائه شده از سوی اداره ثبت اختراعات آمریکا «USPTO» و اداره ثبت اختراعات اروپا «EPO»، تعداد درخواست های ثبت اختراع سیر صعودی بسیار بالایی داشته است به طوری که تعداد درخواست ها در آمریکا از 1995 میلادی به این سو (تا سال 2014 میلادی) تقریباً سه برابر گردیده است و در اروپا نیز در طی سال های 2010 الی 2014 میلادی با رشدی 17 درصدی مواجه بوده است.
همان گونه که در شکل یک قابل مشاهده می باشد، تعداد انتشارات علمی در یک بازه زمانی 18 ساله (طی سال های 1997 الی 2014 میلادی) از حدود 15 میلیون به 30 میلیون رسیده است. این در حالی است که تعداد پتنت ها در بازه زمانی تقریباً نصف (2005 الی 2014 میلادی) دو برابر شده است. شتاب بسیار زیاد افزایش درخواست های ثبت پتنت از یک سو و سهم انحصاری پتنت ها از دانش و اطلاعات تولید شده از سوی دیگر، به خوبی اهمیت پتنت به عنوان یک منبع اطلاعاتی بسیار ارزشمند را نشان می دهد. امروزه با استفاده از یک جستجوی حرفه ای و هدفمند در پتنت های منتشر شده، می توان به دنیایی از اطلاعات فنی ارزشمند در حوزه های علمی مختلف دست یافت.
شکل 1 - تعداد یافته های علمی منتشر شده از سال 1900 تا 2014، که بیانگر دو برابر شدن تعداد پتنت ها در 9 سال و دو برابر شدن سایر انواع در 18 سال بوده است.
