«افق 2020»؛ برنامه پژوهش و نوآوری اتحادیه اروپا

در دنیای امروز، دانایی یکی از محور‌ها و شاخص‌های اصلی پیشرفت و تعالی هر جامعه به شمار رفته که تحقیق و پژوهش از ابزارهای کلیدی رسیدن به آن می‌باشد. از سوی دیگر با ظهور اقتصاد دانش‌بنیان، تغییرات سریع فناوری و افزایش روزافزون رقابت، نوآوری نقش حیاتی در تحول ساختارهای اقتصادی یافته است. این اهمیت به قدری بارز است، که از اقتصادهای پیشرفته امروزی به‌عنوان اقتصادهای مبتنی بر نوآوری یاد می‌شود.

یکی از اصلی‌ترین و کلیدی‌ترین فعالیت‌ها و نقش‌های تعریف شده در نظام نوآوری، سیاست‌گذاری است. از طرفی بر اساس مطالعات متعدد صورت گرفته، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در اشاعه نوآوری و تجاری‌سازی نتایج حاصل از آن، شکاف بین سازمان‌های تحقیقاتی و سازمان‌های تجاری است. بر این اساس، نقش سیاست‌گذاران در رفع این مشکل بسیار حائز اهمیت است. 

اتحادیه اروپا با تمرکز بر رفع این چالش، اقدام به ایجاد یک چارچوب مشترک تحت عنوان «Framework Program» برای کشورهای عضو این اتحادیه نموده است که هدف از راه‎اندازی آن ایجاد ساختاری ساده و شفاف برای تقویت تحقیقات و نوآوری در بین کشورهای عضو و تضمین رقابت‌پذیری می‌باشد. 

«افق 2020» به عنوان ویرایش هشتم از مجموعه برنامه‌های تدوین شده «FP»، بزرگ‌ترین برنامه تحقیق و نوآوری در اتحادیه اروپا است که با بودجه‌ای بالغ بر 80 میلیارد یورو (بدون در نظر گرفتن سرمایه‌گذاری‌های مالی که از سوی بخش خصوصی در این پروژه تزریق می‌گردد.) و در بازه زمانی سال‌های 2014 الی 2020 میلادی انجام خواهد گرفت. به صورت خلاصه می‌توان این برنامه را وسیله‌ای برای پیشبرد رشد اقتصادی و ایجاد شغل در کشورهای عضو اتحادیه اروپا دانست، که با حمایت سیاسی رهبران این اتحادیه و با هدف تضمین رقابت‌پذیری در سطح جهانی، طراحی و پیاده‌سازی شده است.

به گزارش وب‌سایت رسمی پارلمان اروپا، ساختار ساده و نسبتاً باز این برنامه باعث کاهش خط قرمزها و محدودیت‌های ناشی از بروکراسی گردیده و در نتیجه منجر به کاهش زمان اجرا خواهد شد. این رویکرد می‌تواند پروژه‌های جدید تحقیقاتی را در زمان کوتاه‌تری به سرانجام رسانده و به دنبال آن، نتایج حاصل از آن‌ها سریع‌تر قابل دسترس گردند.

در این گزارش پس از مرور مختصر تاریخچه برنامه‌های تحقیقاتی اتحادیه اروپا، برنامه‌های هفتم و هشتم این پروژه به تفصیل بررسی و آنالیز می‌گردد.

سیاست‌گذاران اتحادیه اروپا با درک این نکته که با افزایش شدید رقابت در سطح جهانی، نوآوری می‌تواند به عنوان برگ برنده شرکت‌های پیروز مطرح گردد، از اواسط دهه هشتاد میلادی اقدام به اجرای پروژه‌ای عظیم جهت افزایش تحقیقات و نوآوری در سطح این اتحادیه نمودند. در این پروژه، چارچوب برنامه‌های تدوین شده به منظور تحقیق و توسعه فناوری به اختصار «FP» نامیده شده که هدف نهایی آن، حمایت و تشویق تحقیقات توسعه‌ای و نوآورانه در مناطق تحقیقاتی اتحادیه اروپا است. برنامه‌های مذکور متشکل از هشت ویرایش شامل «FP1» الی «FP8» می‌باشد که در ویرایش هشتم، چارچوب زمانی برنامه‌ها به هفت سال افزایش یافته است.

این چارچوب عمدتاً دو هدف استراتژیک را دنبال می‌نماید؛ تقویت توان علمی و تکنولوژیک صنعت در اروپا و نیز تشویق رقابت‌پذیری بین‌المللی. گفتنی است اهداف مذکور می‌بایست در راستای ارتقاء سیاست‌های کلان این اتحادیه باشد.

در جدول 1، خلاصه‌ای از برنامه‌های هشت‌گانه ذکر شده و بازه زمانی هر یک از آن‌ها تشریح گردیده است.

جدول 1- چارچوب برنامه‌های هشتگانه تحقیق و نوآوری اتحادیه اروپا

این برنامه‌ها که در واقع برای پاسخگویی به رقابت‌پذیری و اشتغال‌زایی در اروپا طراحی و تدوین گردیده است، پژوهش در حوزه‌های اولویت‌دار مشخص‌شده توسط سیاست‌گذاران را با هدف تبدیل اتحادیه اروپا به بازیگر پیشتاز در سطح جهانی در حوزه‌های مذکور پشتیبانی می‌نماید. مخاطبین و ذینفعان اصلی این برنامه‌ها عبارت‌اند از:

از اواسط دهه 1980 میلادی تا کنون، طرح‌ها و ساختار اجرایی برنامه‌ها به مرور تکمیل گردیده است؛ به طوری که در ویرایش هفتم، جهت دستیابی به اهداف اصلی پروژه، پنج بخش اصلی، مد نظر سیاست‌گذاران قرار گرفته است. این پنج بخش شامل توسعه همکاری‌های چند ملیتی، حمایت از ایده‌های فردی پژوهشگران، حمایت از فعالیت‌های پژوهشی فردی از طریق کمک هزینه‌های تحصیلی، ظرفیت‌سازی پژوهشی اروپا جهت تبدیل به یک اقتصاد پر رونق مبتنی بر دانایی و در نهایت حمایت از تحقیقات مرتبط با فناوری هسته‌ای (اعم از تحقیقات علمی صرف، مدیریت اثرات زیست‌محیطی ناشی از آن و نیز ایمنی هسته‌ای) می‌باشد.

حوزه‌های کلیدی که در برنامه‌های مذکور مورد توجه قرار گرفته‌اند شامل موارد زیر می‌باشند:

یکی از نکات کلیدی در این پروژه، توجه خاص به تدوین ساختاری روشن و شفاف جهت تسهیل انجام تحقیق و پژوهش‌های نوآورانه می‌باشد؛ این امر از طریق تعریف روش‌های گوناگون اجرای طرح‌های تحقیقاتی متناسب با بازیگران و ذینفعان آن‌ها انجام گرفته است. بر این اساس، طرح‌های حمایتی به روش‌های زیر انجام می‌گیرد:

همان‎گونه که در سطور پیشین ذکر گردید، ویرایش هشتم برنامه‌های تدوینی اتحادیه اروپا برای تحقیق و نوآوری در این اتحادیه «افق 2020» نام گرفته است، که از سال 2014 میلادی و در یک بازه زمانی 7 ساله به اجرا درآمده است. این برنامه که با هدف تضمین رقابت‌پذیری اروپا در حوزه‌های خاص به اجرا در آمده است، در مقیاس کلان، رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی را دنبال می‌نماید.

اولویت‌های سه‌گانه «افق 2020» شامل علوم پیشرفته، صنایع رقابتی و جامعه مترقی می‌باشد که از طریق حمایت‌های پیش‌بینی شده در برنامه انجام می‌گیرد؛ این حمایت‌ها در سه رکن اصلی تعریف شده است:

بر مبنای سه اولویت ذکر شده، نقاط تمرکز اصلی در برنامه «افق 2020» مشخص گردیده است. برای مثال در بحث علوم پیشرفته و عالی، مواردی نظیر فناوری‎های نوظهور، تحقیقات زیرساختی و ساختار شورای تحقیقات اروپا مورد توجه قرار گرفته است. در ادامه ساختار برنامه و بخش‌های کلیدی آن از منظر هر یک از اولویت‌های سه‌گانه به تفصیل بیان می‌گردد:

شورای پژوهشی اروپا «ERC» از تحقیقات در راستای مرز دانش و ایده‌های نوین در زمینه‌های نوظهور که منجر به نتایج نوآورانه گردد، حمایت می‌نماید. مأموریت اصلی این نهاد، تشویق تحقیقات کیفی و خلاقانه در سطح این اتحادیه از طریق تأمین بودجه‌های رقابتی است. بر اساس سیاست‌های برنامه‌ریزی شده، بیش از 13 میلیارد یورو بودجه در اختیار «ERC» قرار دارد.

اصول اصلی ERC به طور خلاصه در یک جمله بیان می‌گردد: «یک محقق، یک نهاد میزبان، یک پروژه و در نهایت یک معیار انتخاب (برتری علمی)».

در توضیح اصول ERC، می‌توان چنین گفت که هیچ کنسرسیوم و یا شبکه واسطی وجود نداشته و پروژه‌های پیشنهادی می‌تواند در هر زمینه تحقیقاتی و از جمله علوم اجتماعی و انسانی انجام گیرد؛ محققان فارغ از مکان جغرافیایی و یا معیارهایی نظیر سن و یا عنوان شغلی، می‌توانند درخواست تحقیقات نمایند، نهادهای میزبان، می‌بایست شرایط لازم برای هدایت تحقیقات را آماده نمایند. البته این نکته شایان ذکر است که تحقیق می‌بایست در یکی از 28 کشور عضو اتحادیه انجام گیرد.

حمایت‌های مالی شورای پژوهش اروپا در قالب چهار نوع گرنت پژوهشی تخصیص می‌یابد:

فناوری‌های آینده و نظهور «FET» در واقع تبدیل علوم پیشرفته اروپا به مزیت رقابتی را دنبال می‌نماید. انتظار می رود این بخش از برنامه از طریق همکاری‌های میان رشته‎ای انجام گیرد. فناوری‌های نوظهور در سه بخش اصلی مورد حمایت اتحادیه اروپا قرار خواهد گرفت:

پروژه‌های «FET» در برنامه «افق 2020» به صورت اجمالی به شرح زیر می‌باشد:

لازم به ذکر است با توجه به بودجه بندی «افق 2020»، بیش از 2 میلیارد یورو بودجه به این بخش اختصاص یافته است.

هدف از «MSCA»، ارتقاء مهارت‎ها و تجارب بین‌المللی محققان در بخش خصوصی و دولتی است. این برنامه با ارائه برخی کمک‎های مالی در تمامی مراحل تحقیق، امکان برخی مشارکت‎های استراتژیک پژوهشی بین مؤسسات مختلف و جابجایی و تبادل محققان بین سازمان‌های مذکور را فراهم می‎آورد. MSCA در همه زمینه‎های تحقیقاتی، از تحقیقات بنیادی گرفته تا خدمات بازاریابی و نوآوری باز، به ارائه خدمات مشغول می‎گردد.

امروزه تحقیقات زیر ساختی به طور فزاینده‎ای پیچیده و پرهزینه گردیده و اغلب نیازمند ادغام تجهیزات، خدمات و منابع مختلف و همکاری‌های گسترده بین‌المللی دارد. به همین جهت، بخشی از «افق 2020» به این گونه از تحقیقات اختصاص یافته است. شبکه‌های تحقیقات زیرساختی در سراسر اروپا با ارائه آموزش‎های هماهنگ، برای نسل جدید محققان و مهندسان، آن‌ها را با پیچیدگی‎های فوق‎الذکر آشنا نموده و همکاری‌های بین رشته‎ای را تقویت می‎نمایند.

به گزارش وب‎سایت رسمی اتحادیه اروپا، فناوری‌های کلیدی توانمندساز «KETs»، فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضا، حوزه‌های کلیدی صنعتی می‌باشند، که رقابت‌پذیری جهانی اروپا به آن‌ها وابسته خواهد بود. بر این اساس، مواردی نظیر استفاده از فرصت‎های فناورانه «ICT»، کمک به مشارکت «SMEs» در صنعت، همکاری‌های نوآورانه بین‌المللی و مشارکت بخش خصوصی و دولتی در این زمینه مورد تأکید قرار گرفته است.

در سند برنامه «افق 2020»، چهار فناوری نانوتکنولوژی، مواد پیشرفته، ساخت و پردازش پیشرفته و بیوتکنولوژی از مهمترین فناوری‌های توانمندساز به شمار آمده است.

به منظور استمرار رهبری صنعتی، دستیابی آسان بازیگران نظام نوآوری علی‎الخصوص شرکت‎ها و مؤسسات نوآور، به انواع ابزارهای مالی نظیر وام، تضمین‎های بانکی و ... بسیار ضروری است. پشتیبانی و حمایت از صنایع کوچک و متوسط نوآور به خصوص در مرحله راه‎اندازی و یا پس از تنوع در بازارهای جدید، می‌تواند عاملی کلیدی در رشد اقتصادی و ارتقاء نرخ نوآوری در کشورهای عضو اتحادیه اروپا ایفاء نماید. در «افق 2020»، انواع ابزارهای مالی جهت حمایت از مؤسسات و شرکت‌های کم‎توان و افزایش قدرت ریسک مالی شرکت‌های مذکور تعریف گردیده است.

در برنامه «افق 2020»، توجه خاصی در جهت افزایش ظرفیت نوآوری شرکت‌های کوچک و متوسط شده است؛ علاوه بر انواع حمایت‌های مالی مستقیم و غیر مستقیم تعریف شده، برخی سیاست‌های خاص نیز طراحی گردیده که هدف از آن ایجاد یک اکوسیستم مطلوب برای رشد «SME»ها و افزایش فعالیت‌های نوآورانه در آن‌ها می‌باشد.

در برنامه «افق 2020»، علاوه بر تمرکز بر حوزه‌های علمی اولویت‌دار و نیز چگونگی ایجاد پیشگامی این اتحادیه در صنعت و فناوری، به نگرانی‌های عمده‎ای که می‌تواند شهروندان کشورهای عضو را با چالش روبرو نماید نیز پرداخته شده است. در واقع، چالش‌های اجتماعی، ضلع سوم نقاط تمرکز «افق 2020» می‌باشد، که به موازات دو ضلع دیگر می‌تواند به رشد و توسعه اقتصادی و اشتغال‎زایی و نیز رقابت‌پذیری این اتحادیه در سطح جانی بیانجامد. محورهای اصلی چالش‌های مذکور به شرح زیر می‌باشد: