۱۵ شهریور ۱۳۹۶ بررسی مقایسه‎ای نقش پتنت و میزان اثربخشی آن در صنایع مختلف- قسمت اول
مقدمه
با توجه به گسترش قابل توجه استفاده از سیستم پتنت در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه و تمایل شرکت های فناور و دانش بنیان به حفاظت از ابداعات و نوآوری های خود از طریق ثبت پتنت، سؤالات متعددی در زمینه میزان اثربخشی پتنت با توجه به تفاوت های موجود بین صنایع مختلف مطرح گردیده است. در مقاله پیش رو، سعی می گردد با تمرکز بر ویژگی های متفاوت فناوری و نیز ماهیت بازار و الگوهای رقابتی غالب در صنایع مختلف، نوعی تحلیل مقایسه ای در زمینه نقش متفاوت پتنت در صنایع و میزان اثربخشی آن انجام گیرد. در بخش اول این مقاله، پس از مرور کارکردهای بنیادین و نوین پتنت، نقش آن در صنایع مختلف و شاخص های مؤثر بر نوع استفاده از آن مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. 
یکی از ملاحظات مرتبط با حقوق مالکیت فکری و علی الخصوص سیستم پتنت که تقریباً از سوی تمامی محققین و صاحب نظران این حوزه به رسمیت شناخته شده است، نقش و اثرات متفاوت ثبت اختراع در صنایع مختلف است. در طول سال های اخیر و با افزایش نقش پتنت در رقابت پذیری بنگاه های اقتصادی، مطالعات در زمینه اثرات پتنت در صنایع گوناگون نیز رو به فزونی گذاشته است. با وجودی که مطالعات تجربی متعدد توانسته دانش نظری در این حوزه را به شدت افزایش دهد، با این حال دانش مذکور هنوز ناقص و فازی است. با توجه به تغییرات چشمگیر مدیریتی در اتخاذ استراتژی های متفاوت از سوی شرکت های فناور و نیز ظهور فناوری های جدید در صنایع مختلف، تغییرات ساختاری در صنعت، منجر به تفسیرهای گوناگون از قوانین مرتبط با حقوق مالکیت فکری گردیده است. 
با دقت در گزاره بالا، برخی سؤالات کلیدی می تواند مطرح گردد:
  • آیا این ناهمگونی را می توان به صورت سیستماتیک تشریح نموده و یک چارچوب مفهومی برای توضیح این تنوع وسیع ارائه نمود؟
  • چگونه یک سیستم پتنت می تواند با این تفاوت ها روبرو گردد؟ آیا قوانین ثبت اختراع می بایست با لحاظ کردن ویژگی های صنعت تعریف گردیده و یا مجموعه ای همگن از قوانین می تواند در تمامی صنایع قابل استفاده باشد؟ به عبارت دیگر، آیا اتصال قوانین ثبت اختراع به صنعت مورد بحث موجب ارتقاء کارایی قوانین خواهد شد یا خیر؟
در این تحقیق، نویسندگان با تمرکز بر سؤال اول، به مرور تفاوت های مهم بین بخش های مختلف صنعتی در استفاده از پتنت ها می پردازند. به اعتقاد آن ها، تنوع اثرات پتنت در صنایع مختلف ناشی از تعاملات پیچیده بین ویژگی های فناوری های کلیدی صنعت، ماهیت بازارها و الگوهای متنوع رقابت و نیز تفاسیر متفاوت از قوانین و تکامل آن ها است.

filereader.php?p1=main_d3d9446802a442597

کارکردهای مختلف پتنت
با توجه به نقش های مختلفی که پتنت می تواند در فرآیندهای نوآورانه ایفاء نماید، سه کارکرد اصلی پتنت به شرح زیر قابل ارائه است:
  • پتنت نوعی ابزار محافظتی برای نوآوری در برابر تقلید فراهم می آورد که می تواند انگیزه ای مناسب برای فعالیت های نوآورانه پرهزینه ایجاد نماید. باید توجه داشت در غیاب یک سیستم پتنت قوی، بسیاری از نوآوری های پرهزینه از سوی فناوران و بخش های تحقیقاتی شرکت های خصوصی انجام نمی گیرد.
  • پتنت نقشی اساسی در افشای اطلاعات نوآوری های صورت گرفته داشته که در غیاب محافظت های صورت گرفته، می تواند از سوی صاحبان نوآوری به صورت مخفی نگهداری گردد. در حالیکه افشای اطلاعات منجر به پیشرفت های فناورانه جدید خواهد شد.
  • پتنت با پشتیبانی از توسعه بازارهای فناوری، می تواند به تجاری سازی اختراعات کمک نماید. ایجاد حقوق مالکیت بر نتایج تحقیقات، با ایجاد انگیزه در شرکت های مختلف برای سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه، می تواند به روند بهره برداری از دانش سرعت بخشیده و از توسعه دانش بدون استفاده، جلوگیری نماید.
با توجه به کارکردهای سه گانه فوق، تفاوت در نوع استفاده از پتنت در صنایع گوناگون و اثرات متفاوت استفاده از آن، تا حدی طبیعی می نماید. برای مثال، در صنایعی که هزینه های تحقیق و توسعه زیاد بوده و در مقابل تقلید به نسبت ارزان است، نوع کارکرد پتنت با صنایعی که اطلاعات منتشر شده از طریق پتنت فرصت های فناورانه جدید برای رقبا فراهم نمی نماید و نوآوری فرآیندی تجمعی همراه با نیاز به دسترسی به بخش های مختلف از دانش منتشر شده را دارد، کاملاً متفاوت است.
با مرور ادبیات مرتبط با نقش پتنت در رشد و توسعه اقتصاد در صنایع گوناگون، می توان چنین نتیجه گرفت که متغیرهای زیادی برای توصیف تعاملات پیچیده بین مفاهیمی نظیر ثبت اختراع، نوآوری، رقابت و فعالیت های تحقیق و توسعه از سوی محققین مختلف معرفی شده است. با این حال، باید توجه داشت که روابط بین اثربخشی و کارایی حفاظت پتنت معمولاً غیر خطی بوده و همین امر، ناهمگونی در صنایع مختلف را با پیچیدگی مضاعفی همراه می نماید.
با نگاهی به گذشته، مشاهده می شود که در طول سی سال اخیر، استفاده از پتنت به طور چشمگیری افزایش داشته است؛ یکی از دلایل اصلی این روند افزایشی، ظهور مفهوم جدیدی تحت عنوان اقتصاد مبتنی بر دانش و یا «اقتصاد دانایی» است که بر اساس آن سهم دارایی های فکری و ناملموس نسبت به دارایی های فیزیکی و ملموس به شدت افزایش می یابد. بدیهی است، سیستم های مالکیت فکری و از جمله پتنت به عنوان بازتابی از اهمیت رو به رشد بنگاه های مبتنی بر دانش، مورد توجه بیشتری قرار گیرد. از دیگر دلایل افزایش نقش پتنت، استقرار رژیم های مالکیت فکری قوی در آمریکا و سپس دیگر نقاط جهان است، که با تشویق فعالیت های ثبت پتنت و وسعت دامنه مواردی که قابلیت پتنت شدن را دارا هستند، سهمی مهم در جریان اصلی اهمیت پتنت داشته اند. باید توجه داشت که اثربخشی و نوع استفاده از پتنت به شدت تحت تأثیر قوانین و روند تکاملی آن ها است؛ برای مثال، برخی از تغییرات صورت گرفته در قوانین ثبت اختراع (اعم از ملی و یا توافقنامه های بین المللی)، با فشار بنگاه های فناور و تحت تأثیر چالش ها و فرصت های جدید توسعه فناوری و بنا بر مقتضیات جدید رقابت پذیری در صنایع انجام گرفته است.
یکی از نکات کلیدی در تحلیل اثرات پتنت در صنایع مختلف، توسعه کارکردهای ثبت اختراع است؛ به طوری که علاوه بر کارکردهای بنیادین نظیر حفاظت از نوآوری در مقابله با تقلید از سوی رقبا و نیز تبادل دانش از طریق اخذ مجوزهای بهره برداری از اختراع، کارکردهای نوینی نظیر استراتژی های شهرت و اعتبار (ارتقاء برند از طریق افزایش دارایی های فکری)، استراتژی های دفاعی و تبادلی (صدور مجوزهای بهره برداری متقابل) و نیز استراتژی های توسعه بازار (تجارت فناوری های توسعه یافته و داد و ستد پتنت) به مرور زمان از اهمیت بیشتری برخوردار گردیده اند.
کارکردهای نوین سیستم پتنت، منجر به ورود بازیگران جدیدی شده، که استراتژی های متمایزی در مواجهه با رژیم های مالکیت فکری و نوع استفاده از آن ها به کار می گیرند؛ برای مثال باجگیران پتنت، شرکت های سرمایه گذاری فعال در خرید و فروش مجوزهای ثبت اختراع و نیز کارگزاران ارزیابی، قیمت گذاری و مبادله ثبت اختراع از بازیگران جدید سیستم های پتنت به شمار می روند. امروزه، دیگر مخترعان کوچک و مستقل، نیازی به وارد شدن در مذاکرات پرهزینه و دادرسی های طولانی پتنت نداشته و می توانند از خیل عظیم متخصصین فعال در بازار مبادلات پتنت استفاده نمایند.
یکی از چالش های اصلی سیستم های پتنت که بسیاری از شرکت های فناور با آن مواجه هستند، سوء استفاده از سیستم های حفاظتی از سوی باجگیران پتنت و نیز استفاده های تهاجمی و انحصارگرایانه از حقوق مالکیت فکری (در مقابل استفاده های تدافعی مقابله با تقلید رقبا) است، که بسیاری از محققین و صاحبان صنایع برای مقابله با آن، راهکارهای متنوعی مطرح نموده اند. از بهترین مثال های این موضوع، می توان به ایده «منبع باز» در نرم افزار نام برد که با وجود به اشتراک گذاشتن آخرین توسعه ها و نوآوری های صورت گرفته (اشاعه و افشاء دانش جدید)، از مالکیت انحصاری دانش استراتژیک تولید شده ممانعت به عمل می آورد. البته، این راهکار علاوه بر این که در بسیاری از صنایع قابلیت اجرا ندارد، خود با چالش های متعددی همراه شده است.

اثربخشی پتنت به عنوان مکانیسم تخصیص بازدهی نوآوری
مطالعات چندان زیادی در زمینه نوع استفاده از پتنت و نیز اثربخشی آن با توجه به تفاوت های موجود در بخش های مختلف صنعت انجام نگرفته است. علاوه بر این، اطلاعات و نتایج این مطالعات اغلب غیرقطعی و مبهم است. با این حال، برخی از مطالعات مذکور با استفاده از روش نظرسنجی های تجاری و بررسی دقیق نمونه های شرکت ها و بنگاه های درگیر در فعالیت های ثبت اختراع، به یافته های مهمی دست پیدا نموده اند. برای مثال، سه یافته به نسبت قطعی و مهم مطالعات مذکور به شرح زیر است:
  • اثربخشی پتنت ها به عنوان مکانیسم تخصیص بازده فعالیت های تحقیق و توسعه، در شرکت ها و صنایع مختلف، متفاوت است.
  • کارکردهای پتنت در نوآوری های محصول، معمولاً مؤثرتر از نوآوری های فرآیند است.
  • در مقایسه با نوآوری های تدریجی «incremental inventions»، پتنت بیشتر برای نوآوری های ریشه ای «radical Innovations» مورد استفاده قرار می گیرد.
علاوه بر این، شرکت ها معمولاً از مکانیسم های متفاوتی برای محافظت از نوآوری استفاده می نمایند؛ برای مثال در بعضی موارد شرکت های فناور ممکن است به اسرار تجاری متکی باشند، علی الخصوص در زمان هایی که فناوری به سرعت در حال پیشرفت بوده و ممکن است در زمان کوتاهی منسوخ گردد. اهمیت نسبی مکانیسم هایی نظیر زمان تقدم «lead times» (زمان مناسب ارائه نوآوری به بازار به منظور کسب موقعیت رهبری صنعت) و یا دارایی های مکمل «complementary assets» (منابع و دارایی هایی که به طور مستقیم به فعالیت های نوآورانه مرتبط نیست، اما برای استخراج منافع از نوآوری ضروری هستند، مانند تولید و بازاریابی) نقشی تعیین کننده در میزان استفاده از پتنت در هر صنعت و اثربخشی ناشی از آن دارد.
یکی از مطالعات بسیار مهم در زمینه کارکردها و اثربخشی پتنت در صنایع مختلف، متعلق به «منسفیلد» است که در سال 1986 میلادی با مطالعه بر روی 100 شرکت آمریکایی نشان داد که فعالیت های ثبت اختراع در صنایع داروسازی، نفت و صنایع شیمیایی یک استراتژی کلیدی به شمار می رود. این در حالی است که صنایعی نظیر فلزات، تجهیزات الکتریکی و نساجی از این منظر، اهمیت کمتری دارند. تحقیق انجام گرفته از سوی وی، به طور خاص به این یافته متکی است که بیش از 65 درصد اختراعات در داروسازی بدون ثبت پتنت نمی توانستند توسعه یابند. این سهم در مواد شیمیایی برابر با 30 درصد و در بخش های دیگر کمتر از 20 درصد است. به عبارت دیگر، میزان تقلیدپذیری نوآوری و هزینه های مرتبط با آن، در میزان تمایل و انگیزه فناوران برای استفاده از پتنت، یک فاکتور کلیدی محسوب می گردد. نتایج این تحقیق توسط مطالعات انجام گرفته از سوی «Levin» و همکاران در سال 1987 میلادی و «Cohen & Nelson» در سال 2000 میلادی تأیید گردیده است.
یکی از مطالعات ابتکاری که اخیراً در زمینه نقش پتنت در صنایع مختلف انجام گرفته، تخمین شاخصی تحت عنوان «Patent Premium» است که توسط «Arora» و همکاران در سال 2008 میلادی انجام گرفته است. شاخص مذکور، افزایش متناسب و تدریجی در ارزش یک نوآوری، که از طریق ثبت پتنت تحقق می یابد را محاسبه می نماید. همان گونه که در جدول قابل مشاهده است، صنایعی نظیر تجهیزات پزشکی با 1.11، بیوتکنولوژی با 0.99 و صنایع دارویی با 0.96 از بیشترین ارزش برخوردارند.
نکته جالب توجه این است که اگر فعالیت های ثبت پتنت، صرفاً برای کارکردهای اصلی پتنت، نظیر حفاظت از نوآوری و یا تبادل مجوزهای فناوری انجام گرفته باشد (در مقابل کارکردهایی نظیر کسب سود نامنصفانه از سوی باجگیران پتنت)، شاخص فوق الذکر به مقادیر بالاتر از 1.5 در حوزه هایی نظیر سلامت خواهد رسید. 

جدول 1- شاخص تخمینی و مشروط ارزش قابل استحصال نوآوری از طریق ثبت پتنت؛ آرورا و همکاران؛ 2008.
filereader.php?p1=main_96a3be3cf272e0170

چرا پتنت در برخی از صنایع نقشی مهمتری ایفاء می نماید؟
نتایج حاصل از مطالعات محققان مختلف، که در بخش قبل به برخی از آن ها اشاره گردید، چند سؤال جدید مطرح می نماید؛ در ابتدا این که «چرا نقش پتنت در برخی از صنایع مهمتر است؟»
در پاسخ به این پرسش می توان گفت که به صورت کلی اثربخشی پتنت ها با ویژگی های خاص فناوری های کلیدی در هر صنعت، فرآیند تحقیق و توسعه، ماهیت بازار و نیز الگوهای رقابتی مرتبط است. به طور خاص، یکی از ساده ترین و در عین حال پراهمیت ترین نتایج حاصل از اقتصاد نوآوری، مفهوم «فناوری» است که با توجه به ماهیت آن، ویژگی هایی متفاوت نسبت به دیگر فناوری ها خواهد داشت. همین امر ممکن است نوعی طبقه بندی برای بررسی اثرات پتنت در صنایع مختلف با توجه به ویژگی های فناوری های مورد استفاده را امکان پذیر نماید. برخی محققین با کمک گرفتن از این ایده، اقدام به بررسی نقش پتنت در صنایع مختلف نموده اند، که از مهمترین آن ها می توان به «Pammoli & Rossi» در سال 2006 میلادی اشاره نمود. آن ها با مرتبط ساختن نقش پتنت در صنایع به «رژیم های فناورانه»، سعی در تحلیل تفاوت های موجود در صنایع از منظر پتنت و اثرات ناشی از آن نموده اند. در جدول 2، نتایج حاصل از تحقیق پامولی و روسی به صورت خلاصه بیان گردیده است.

جدول 2- عوامل اصلی مؤثر بر نقش پتنت و اثربخشی آن در رژیم های فناورانه مختلف
filereader.php?p1=main_a2ef406e2c2351e0b

علاوه بر موارد فوق، ماهیت فرآیند تحقیق و توسعه نیز نقشی مهم در اثربخشی پتنت ایفاء می نماید. برای مثال، در صنایعی مانند داروسازی که فعالیت های تحقیق و توسعه، از درجه عدم قطعیت بالایی برخوردار بوده و نیازمند سرمایه گذاری زیادی است، نقش پتنت بسیار حیاتی خواهد بود. در مقابل، در برخی از صنایع، تغییرات فناورانه بسیار سریع رخ می دهد و در نتیجه دوره عمر نوآوری و فناوری های توسعه داده شده کوتاه است. بدیهی است که در این گونه از صنایع، فعالیت های ثبت اختراع نمی تواند انگیزه کافی در نوآوران ایجاد نماید.
یکی دیگر از شاخص های اثرگذار در اهمیت پتنت و نوع استفاده از آن در یک صنعت، تمایز بین فناوری های بین رشته ای و ترکیبی در مقابل فناوری های گسسته و مجزا است. بدیهی است در صنایعی نظیر نیمه هادی ها، الکترونیک و نرم افزار که فناوری های مورد استفاده در آن ها معمولاً ترکیبی و بسیار پیچیده هستند، در مقایسه با صنایعی نظیر داروسازی و صنایع شیمیایی که در آن ها فناوری ها در یک حوزه محدود توسعه می یابند و معمولاً وابستگی چندانی به دیگر زمینه های علمی و فنی ندارند، ارزش پتنت به نسبت پایین تر خواهد بود. باید توجه داشت در فناوری های ترکیبی، پتنت های متعدد در طیف وسیعی از زمینه های تخصصی گوناگون برای توسعه فناوری مورد نیاز خواهد بود و به همین دلیل، پتنت به عنوان نوعی قدرت چانه زنی در مقابل رقبا برای مبادله نوآوری های مورد نیاز برای توسعه فناوری مطرح است.
در نهایت باید به شاخص اندازه بازار اشاره نمود که به اعتقاد نویسندگان، در مواقعی که بازار محصول در مقایسه با هزینه های فعالیت های «R&D» کوچک است، ثبت پتنت نمی تواند انگیزه کافی در نوآوران ایجاد نماید. علاوه بر این، ساختار بازار با توجه به نوع فناوری کلیدی مورد استفاده (فناوری فرآیند در مقابل فناوری محصول) می تواند در اثرگذاری و نوع ایفای نقش پتنت دخیل گردد. معمولاً در فناوری های فرآیندی، نقش پتنت محدودتر از فناوری های محصول خواهد بود.

چرا شرکت ها تمایل به استفاده از پتنت دارند؟ بازار برای فناوری، استفاده های استراتژیک از پتنت و برندسازی
منسفیلد با اشاره به این نکته که حتی در صنایعی که به نظر می رسد نقش پتنت تا حدی مبهم است نیز حداقل نیمی از نوآوری ها و اختراعات از طریق ثبت پتنت محافظت می گردد، می گوید: «در صنایعی نظیر وسائط نقلیه موتوری که گفته می شود اثربخشی پتنت در آن ها نسبتاً کم است، بیش از 60 درصد اختراعات قابل ثبت، از طریق سیستم پتنت به ثبت می رسند.»
پرسش کلیدی این است که چنین علاقه و اشتیاقی برای درگیر شدن در فعالیت های ثبت پتنت از سوی شرکت ها به چه معنا است؟ در پاسخ باید به سراغ کلیدواژه ابتدایی این تحقیق بازگردیم: «کارکردهای پتنت»
همان گونه که در بخش های آغازین این تحقیق بیان گردید، امروزه کارکردهای پتنت از حفاظت صرف در مقابل تقلید فراتر رفته و ملاحظات استراتژیکی نظیر پیشگیری از شکایات نقض حقوق مالکیت فکری، استفاده از پتنت ها در مذاکرات تجاری با رقبا و نیز برندسازی و توسعه شهرت و اعتبار شرکت را در بر می گیرد.
بسیاری از محققین و صاحبنظران نشان داده اند که بازارها در بحث فناوری بسیار مهم است، به طوری که از آغاز روند صنعتی شدن در آمریکا به عنوان مهمترین اقتصاد توسعه یافته امروزی، یکی از منابع مهم در پیشرفت های تکنولوژیک، بازارهای مرتبط با آن بوده است. با توجه به توسعه بازارهای فناوری در طی چند دهه گذشته، نقش پتنت فارغ از صنعت مورد بحث، به عنوان ابزار پشتیبان مبادله فناوری و نوآوری، با اهمیتی دوچندان مواجه گردیده است. امروزه مبادلات مربوط به مجوزهای بهره برداری از پتنت یکی از فرآیندهای معمول و حیاتی در بین شرکت های فناور پیشرو نظیر اپل، سامسونگ و گوگل به شمار می رود.
یکی از تحقیقات مرتبط با چرایی فعالیت شرکت ها در زمینه ثبت پتنت، مطالعات «Hall & Ham» در سال 1999 میلادی است، که با تمرکز بر صنعت نیمه هادی و فناوری های پیچیده ترکیبی انجام گرفته است. بنا بر یافته های آن ها، استفاده از مجوزهای متقابل بهره برداری از پتنت، قدرت چانه زنی بالاتر در مذاکرات با رقبا، استراتژی های دفاعی (ممانعت از تقلید نوآوری از سوی رقبا، جلوگیری از شکایات نقض پتنت و محدودیت در ورود بازیگران جدید به حوزه رقابت) و نیز محافظت از نام و نشان تجاری و توسعه برند شرکت، از مهمترین دلایل تمرکز شرکت ها بر ثبت اختراعات خود است.