صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری- قسمت اول

یکی از زیرساخت‌های ضامن موفقیت اقتصادی و فناوری پژوهشگران و شرکت‌های دانش‌بنیان در عصر دانایی‌محور کنونی، توجه به «حقوق مالکیت فکری» است. حقوق مالکیت فکری، مفهوم حقوقی نوینی است که از ابداعات و نوآوری‌ها و به تعبیری کلان‌تر «دارایی‌های ارزشمند و نامشهود» افراد و شرکت‌ها حمایت می‌نماید. این مفهوم را به‌نوعی می‌توان حلقه مکمل چرخه نوآوری به حساب آورد که در نهایت منجر به شکوفایی و توسعه تحقیقات، علم و فناوری و تجارت خواهد شد. 

صدور و اخذ مجوز بهره‌برداری از فناوری، یکی از ابزارهای پرکاربرد در به‌کارگیری و بهره‌برداری از مالکیت فکری است که بسیاری از شرکت‌ها و کسب‌وکارهای مختلف از آن در جهت افزایش سودآوری و ایجاد ارزش‌افزوده استفاده می‌نمایند. یکی از مهم‌ترین کاربردهای مجوز بهره‌برداری از فناوری را می‌توان در روند تجاری‌سازی نتایج تحقیقات علمی در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی مشاهده نمود که با توجه به عدم قابلیت و توانمندی نهادهای تحقیقاتی در ورود مستقل و عرضه فناوری یا محصول نهایی به بازار، در طی سال‌های اخیر با استقبال چشمگیری مواجه شده است.

در اقتصاد مبتنی بر دانش قرن حاضر، مدل غالب همکاری در بین سازمان‌های علمی و تجاری، پارادایم «نوآوری باز» است که اساس و بنیان آن بر قراردادها و موافقت‌نامه‌های مبادله مجوزهای بهره‌برداری از فناوری استوار شده است. همین عامل موجب شده است که توجه و علاقه‌مندی فراوانی پیرامون دستیابی به دانش عملی و تجارب موفق در حوزه لیسانس فناوری به‌عنوان یک راهکار کارا و مؤثر انتقال دانش و فناوری در بین ذینفعان مشارکت‌های فناورانه ایجاد گردد. در پاسخ به این نیاز فزاینده، سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO» اقدام به تدوین و انتشار کتابچه راهنمای لیسانس فناوری موفق «STL» نموده است که عمده مخاطبین آن، کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و مدیران آن‌ها، فناوران، مخترعین و محققین دانشگاهی است. از مهم‌ترین مباحثی که در این کتابچه راهنما مورد بررسی قرار گرفته است، به موارد زیر می‌توان اشاره نمود:

در این نوشتار سعی شده است تا با تمرکز بر بخش‌های مهم گزارش مذکور، برخی مسائل و مفاهیم تأثیرگذار بر میزان موفقیت فرآیند لیسانس فناوری تشریح گردد. در این قسمت، پس از آشنایی با مفاهیم اصلی مرتبط با لیسانس فناوری و بررسی شاخصه‌های کلیدی موفقیت در آن، برخی سؤالات مهم که می‌بایست پیش از ورود به مذاکرات موافقت‌نامه صدور مجوز به آن‌ها پاسخ دهیم را مرور می‌نماییم.

پیش از ورود به بحث تجزیه‌وتحلیل فرآیند صدور مجوزهای بهره‌برداری از فناوری، باید به این نکته توجه نمود که استفاده از فناوری از طریق اخذ مجوز در چه شرایطی و با چه هدفی انجام می‌گیرد؟ حقوق مالکیت فکری به‌عنوان یکی از انواع دارایی‌های یک کسب‌وکار ممکن است با اهداف مختلفی بکار گرفته شود. برای مثال، استفاده از مالکیت فکری «IP» می‌تواند با هدف جلوگیری از کپی نمودن محصول، دسترسی به سهم بازار بیشتر و کنترل بازار و یا ممانعت از ورود رقبا به فعالیت‌های تحقیق و توسعه از طریق افزایش هزینه‌های آن انجام گیرد. امروزه بسیاری از کسب‌وکارها از دارایی‌های فکری خود به‌عنوان یک اهرم تأثیرگذار در مذاکرات تجاری مرتبط با پروژه‌های تحقیق و توسعه مشترک، خرید، ادغام و یا همکاری‌های استراتژیک بلندمدت، استفاده می‌نمایند. تمامی این موارد، بیانگر این مطلب است که سیستم مالکیت فکری، طیف وسیعی از کارکردها و استراتژی‌های مختلف را شامل می‌شود و صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری، تنها یکی از راه‌های بهره‌برداری از دارایی‌های فکری محسوب می‌شود که البته قابلیت اعمال در بسیاری از روش‌های پیچیده استفاده از «IP» را دارد. برای مثال، بخش مهمی از همکاری‌های استراتژیک را مجوزهای متقابل بهره‌برداری از فناوری تشکیل می‌دهد و یا در استراتژی‌های تهاجمی مالکیت فکری، پایان دادن به جدال‌های حقوقی و حل‌وفصل آن، از طریق واگذاری مجوز بهره‌برداری به طرف مقابل انجام می‌گیرد.

یک فرآیند موفق صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری را به‌صورت خلاصه می‌توان در شش مفهوم ساده و در عین حال بنیادین خلاصه نمود:

اگر هیچ دارایی فکری ارزشمندی وجود نداشته باشد، مجوز بهره‌برداری از فناوری نیز مفهومی بی‌معنا خواهد بود. البته باید توجه داشت که «IP» یک مفهوم بسیار گسترده، شامل طیف وسیعی از دارایی‌های نامشهود، نظیر پتنت (اختراعات)، کپی‌رایت (نرم‌افزار، آثار ادبی و هنری، راهنماهای فنی و ...)، دانش مهارتی (تخصص، مهارت ساخت، قابلیت‌های آموزشی و درک چگونگی فرآیند)، اسرار تجاری (فرمول یا روش محافظت شده، اطلاعات فنی و الگوریتم‌ها و ...)، علائم و نشان‌های تجاری (نام و نمادهای متمایز برای محصولات و خدمات) و طرح‌های صنعتی (راه منحصربه‌فرد برای تولید محصول) می‌باشد.

مجوزهای بهره‌برداری از فناوری را می‌توان در سه دسته کلی جای داد:

توافقات طرفین چه به‌صورت مستقل و چه به‌صورت یکپارچه، در یک سند بزرگ همکاری، با هم مرتبط هستند. نکته کلیدی این است که به واسطه زمان‌بندی، قیمت‌گذاری و ارزش کلی، شرایط هر یک از موافقت‌نامه‌ها می‌تواند بر روی یکدیگر اثرگذار باشد. برای مثال، برای جلوگیری از اختلافات تجاری آینده، یک توافق توسعه محصول «R&D Agreement» نیز منعقد می‌شود که بر اساس آن باید مشخص شود چه کسانی صاحب‌امتیاز حقوق مالکیت فکری فعلی و آتی هستند «IP License»، چه کسانی مجوز ساخت محصول را در اختیار خواهد داشت «Manufacturing Agreement» و در صورت لزوم، چه کسی می‌تواند محصول یا فناوری را به طرف سوم واگذار نماید «Sales Agreement».

فرآیند صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری، تنها زمانی با موفقیت انجام می‌پذیرد که مذاکره‌کنندگان به‌طور کامل مزایای حاصل از آن را درک نمایند. در صورتی که شما در ازای اخذ مجوز فناوری، حاضر به پیشنهاد منافع متناسب نباشید، به سرانجام رسیدن مذاکره تا حدی دشوار خواهد بود. در حالت ایده‌آل، هر یک از طرفین، عناصر و اجزای مختلفی نظیر کارکنان ماهر، سهم بازاری که می‌تواند محصول را تجاری‌سازی نماید، دانش فنی، امکانات تحقیقاتی و برخی از شکل‌های مختلف دارایی فکری را برای ارائه پیشنهاد می‌نمایند. برخلاف معاملات فروش مربوط به دارایی‌های فیزیکی، مجوزهای بهره‌برداری از مالکیت فکری عموماً نیازمند پاسخ به بیش از یک سؤال ساده «چقدر؟» می‌باشد. به عبارت دیگر، هدف در مذاکرات مجوز فناوری این است که به تعادلی مناسب از منافع و ایجاد یک بازی «برد- برد» دست یابیم.

با توجه به نیاز به توافق بر روی موارد متعدد، در فرآیند مذاکره می‌بایست هر یک از طرفین، آمادگی کاملی پیش از شروع مذاکرات پیدا نمایند. یک شرکت به‌منظور آغاز مذاکرات اخذ یا صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری، ممکن است ماه‌ها زمان صرف نماید تا مواردی نظیر اهداف کسب‌وکار، شناسایی و تعیین اهرم‌های نفوذ، تحقیقات مرتبط با طرف مذاکره، تصمیم‌گیری پیرامون شرایط کلیدی، تهیه مستندات و چگونگی محافظت از دارایی‌های فکری را مشخص نماید.

واقعیت این است که در یک موافقت‌نامه لیسانس فناوری، دو طرف بر سر مجوز بهره‌برداری از فناوری و نه انتقال آن، به توافق می‌رسند. در واقع، این انتقال زمانی واقعیت می‌یابد که اخذکننده مجوز بهره‌برداری از فناوری، به دانش استفاده مؤثر، انطباق و در صورت امکان، بهبود فناوری و دانش مرتبط با آن دست یابد. همین امر باعث می‌شود که اطمینان از انتقال دانش به یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و نگرانی‌های مذاکره‌کنندگان بدل شود که تنها در زمان انتقال فناوری مؤثر رخ خواهد داد.

برای آن‌که فرآیند صدور و اخذ مجوز بهره‌برداری از فناوری با موفقیت انجام گیرد، مجموعه‌ای از سؤالات وجود دارد که می‌بایست طرفین، پیش از آغاز مذاکرات به آن‌ها پاسخ دهند. این پرسش‌ها با توجه به این‌که کدام‌یک از طرفین، مالک و صاحب‌امتیاز «IP» و کدام‌یک مایل به بهره‌برداری از آن هستند، می‌بایست با توجه به موضع و نقطه نظرات خود و نیز ملاحظات مرتبط با موقعیت احتمالی طرف مقابل پاسخ داده شود. با پاسخ به این سؤالات و اطلاع از وضعیت و موضع طرف مقابل و آگاهی از انتظارات و خواسته‌های وی، می‌توان میزان موفقیت احتمالی در فرآیند مذاکره را افزایش داد.

قبل از آغاز مذاکرات لیسانس فناوری، این پرسش‌ها را از خود بپرسید و به آن‌ها پاسخ دهید:

برای پاسخ به این پرسش باید برخی جزئیات مرتبط با موضوع مذاکره مشخص گردد. بر این اساس، سؤالاتی نظیر «این توافق چگونه برای دو طرف کسب سود می‌نماید؟»، «برای این‌که توافق ارزش لازم را داشته باشد، باید چه آورده‌هایی برای طرفین داشته باشد؟»، «بهترین نتایج برای طرفین و موارد احتمالی که می‌بایست از آن اجتناب نمایند، چیست؟» و «از منظر تجاری، یک مجوز بهره‌برداری از «IP» و یا مجموعه‌ای گسترده از توافقات مشارکت در کسب‌وکار ارجحیت دارد؟» از سوی هر یک از طرفین پاسخ داده می‌شود.

در حالت ایده‌آل، هر یک از طرفین می‌خواهد یکی از موارد زیر را به دست آورده و یا ارائه دهد، و بالطبع مذاکره بر سر تبادل آن‌ها خواهد بود:

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که آیا پولی که در ازای صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری ردوبدل می‌شود با ارزش‌ها و منافع اولیه حاصل از آن، تناسب دارد. آیا منافع و ارزش‌های دیگری نیز ممکن است در آینده ایجاد گردد که باید در خلال مذاکرات و ارزش‌گذاری توافق، به آن توجه نماییم.

یکی از فاکتورهای کلیدی در موفقیت فرآیند لیسانس فناوری، شناسایی دلیل تمایل و یا نیاز هر یک از طرفین به انعقاد قرارداد است. به عبارت دیگر، چه اهرم‌های تأثیرگذاری در اختیار هر یک از آن‌ها است که باعث می‌شود طرف مقابل با شرایط معامله موافقت نماید.

به‌طور معمول، اهرم‌های تأثیرگذار در مذاکره، مرتبط با یک فشار بیرونی یا مزایای خارج از شرایط معمول مذاکره است که می‌تواند طرف مقابل را وادار به پذیرش شرایط جدید نماید. برخی از این موارد عبارتند از:

نکته مهم در مورد اهرم‌های مذاکره، وجود شرکت یا کسب‌وکارهای جایگزین است؛ اگر بتوان جایگزینی برای طرف مقابل یافت و حتی در یک زمان به‌صورت موازی با چند طرف متفاوت اقدام به مذاکره نمود، امکان تحمیل شرایط مد نظر در توافق نهایی بیشتر می‌گردد.

در توافق بر سر صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری باید زمان و اولویت موارد زیر به‌طور دقیق مشخص شود:

از آنجا که استفاده از یک «IP» در یک برنامه توسعه محصول یا فناوری، می‌تواند به نقض ان منجر شود، آغاز یک پروژه فناورانه قبل از توافق قطعی، با ریسک بالایی همراه خواهد بود. مذاکره و امضای توافقنامه مجوز فناوری، گامی مهم به شمار می‌آید که باید در محاسبات زمانی خود به آن توجه نماییم. آیا در زمان مقرر می‌توان به یک توافق قطعی دست یافت، یا این‌که برخی ابهامات مانع از دستیابی به آن می‌شود؟

راهکار دیگر این است که به دنبال یک توافق مرحله‌ای، شامل توافق موقت و سپس توافق نهایی و یا چندین توافق مرحله‌ای متوالی بدون آسیب به منافع طرفین باشیم. در این صورت، باید یک برنامه مدون و واقع‌گرایانه برای جلسات مذاکره، تهیه پیش‌نویس قرارداد و اجرای توافق آماده نماییم.

برای آمادگی کامل در مذاکرات مرتبط با مجوز بهره‌برداری از فناوری، مجموعه‌ای از اطلاعات و اسناد فنی می‌بایست تهیه شود. برخی از مهم‌ترین سؤالاتی که از طریق آن می‌توان شناسایی این نوع از اطلاعات را تسهیل نمود، به شرح زیر است: «مشخصات، پروتکل‌ها، اطلاعات عمومی، فرم‌های اطلاعاتی محصول، خلاصه‌های ثبت اختراع و سایر اطلاعات مرتبط با فناوری کدام است؟»، «چه اطلاعاتی مرتبط با کسب‌وکار طرف مقابل و نیز آلترناتیوهای شناسایی‌شده، لازم به جمع‌آوری است؟ (اطلاعات عمومی در مورد درآمد و گردش مالی، کارمندان، اطلاعات موجود در وب‌سایت شرکت پیرامون محصولات و حوزه‌های کسب‌وکار و ...)» سعی کنید تمامی اطلاعات فوق را طوری خلاصه و سازمان‌دهی نمایید که در صورت نیاز به مراجعه مجدد، استخراج یک داده اطلاعاتی خاص از بین آن‌ها ساده گردد. جستجوی توافقات مشابه و آگاهی از موارد مطرح در نمونه‌های مرتبط، می‌تواند کمکی شایان توجه به موفقیت در فرآیند مذاکره نماید.

با توجه به حساسیت موضوع و ابعاد به نسبت پیچیده موافقت‌نامه لیسانس فناوری، انتخاب مناسب‌ترین افراد برای شرکت در مذاکرات بسیار مهم است. بر این اساس، پیش از آغاز مذاکرات باید تصمیمات مرتبط با نفرات تشکیل‌دهنده تیم مذاکره، اتخاذ شود. در این زمینه، برخی سؤالاتی که باید پاسخ آن‌ها روشن گردد، به شرح زیر است:

موضوعات و شرایط کلیدی، یکی از مهم‌ترین بخش‌های تجاری و حقوقی یک مجوز بهره‌برداری از فناوری محسوب می‌شود. این شرایط که در بخش‌های بعدی این گزارش به‌طور مفصل بررسی خواهد شد، می‌بایست در یک خلاصه نهایتاً دوصفحه‌ای با تمرکز بر موارد و شروط تجاری و کسب‌وکار و در دو نسخه داخلی و خارجی تدوین و آماده گردد. نسخه داخلی فقط برای استفاده شما و تیم مذاکره‌کننده مرتبط است، درحالی‌که نسخه خارجی به‌عنوان اعلام مواضع و تسریع در فرآیند توافق، در اختیار طرف مقابل قرار می‌گیرد.

باید توجه داشت خلاصه شرایط، یک یادداشت غیررسمی و یا یک توافق کوتاه نیست؛ بلکه لیستی از شرایط و الزامات کلیدی همراه با یک بیانیه پیش‌فرض برای هر یک از آن‌ها است که می‌تواند عملکردی بسیار مهم داشته باشد. یکی از مهم‌ترین کارکردهای خلاصه شرایط، مرتب نمودن و اولویت‌بندی برخی از مسائل پیچیده مرتبط با مجوز فناوری و اطمینان حاصل نمودن از تعیین تکلیف آن در خلال مذاکرات است. برای مثال، شما پیش از آغاز مذاکرات در مورد حق تغییر در فناوری پس از اخذ مجوز بهره‌برداری از آن مطمئن نیستید و از طرف دیگر معتقدید که یک سیاست قوی عدم اعطای حق تغییر در فناوری، از سوی دارنده آن دنبال می‌شود. مطرح نمودن این مورد می‌تواند دیدگاه طرف مقابل پیرامون این مسئله را روشن نماید. همچنین، خلاصه شرایط، ابزاری ارزشمند برای برقراری ارتباط با افرادی است که به دلایلی در مذاکرات حضور ندارند (مثلاً مشاور حقوقی).

رعایت سادگی و زبان غیرحقوقی در تدوین خلاصه شرایط کلیدی و ارسال برای وکلای قانونی شرکت جهت ویرایش آن، از مواردی است که می‌تواند به شما در تعیین دقیق و جامع شروط کلیدی مجوز فناوری کمک نماید.

برای روشن شدن این موضوع، سؤالات زیر را با اعضای تیم مذاکره در میان گذاشته و نظرات آن‌ها را اخذ نمایید.

لازم به ذکر است، منظور از حد بالای انتظارات و شرایط کلیدی، مواردی است که برای نخستین بار در مذاکرات بیان می‌گردد و نشان‌دهنده یک موقعیت تهاجمی و کاملاً ایده‌آل برای شما خواهد بود. بدیهی است، حد بالای انتظارات، در نسخه خارجی خلاصه شرایط کلیدی مطرح می‌گردد. در مقابل، منظور از حد پایین انتظارات و شرایط کلیدی، مواردی است که باید در توافق به آن‌ها نائل شد و در غیر این صورت، نمی‌توان به اهداف تعریف‌شده برای توافق دست یافت. توجه نمایید، حد پایین انتظارات در خلال مذاکره با تغییرات چشمگیر مواجه نشود.

با توجه به این‌که پیشبرد مذاکرات، نیازمند دریافت اطلاعات مرتبط با فناوری و ارزیابی آن می‌باشد، ممکن است یک توافق محدود مبنی بر محرمانه بودن اطلاعات ردوبدل شده بین طرفین ایجاد گردد. توافقنامه‌های محرمانگی یا عدم افشاء، اغلب برای حفاظت از اطلاعات کسب‌وکار و افشاء اطلاعات فنی در خلال مذاکرات بکار می‌رود. در برخی موارد که فناوری کاملاً جدید بوده و محرمانه نگه‌داشتن اطلاعات مهم است، توافق عدم افشاء از مهم‌ترین اقداماتی است که باید قبل از آغاز مذاکرات ایجاد گردد.

علاوه بر موافقت‌نامه عدم افشاء، برخی دیگر از موافقت‌نامه‌های اولیه نظیر موافقت‌نامه‌های موقت، موافقت‌نامه‌های امکان‌پذیری و یا موافقت‌نامه‌های پروتوتایپ نیز ممکن است بکار گرفته شود. برای مثال، برخی قراردادهای کوتاه‌مدت (در حد چند هفته یا چند ماه) برای بررسی فناوری و اطمینان از این‌که اخذ مجوز بهره‌برداری از آن ایده خوبی است، بین طرفین منعقد می‌شود. این قبیل از موافقت‌نامه‌های موقت نباید جایگزین مجوز فناوری و یا سایر موافقت‌نامه‌های مرتبط تلقی گردد.

یکی از شروط مهم برای موفقیت در مذاکرات لیسانس فناوری، توجه به طرف مقابل و انتظارات و خواسته آن است. علاوه بر این، شناسایی نقاط قوت و اهداف وی برای ورود به مذاکرات و اخذ یا صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری، می‌تواند کمک نماید تا بهترین استراتژی ممکن در فرآیند مذاکره را اتخاذ نماییم. با توجه به این موارد، پیش از آغاز مذاکرات به سؤالات و نکات زیر دقت نموده و ارزیابی دقیقی از وضعیت طرف مقابل خود به دست آورید.

در پایان، باز هم تأکید می‌شود که بهتر است پیش از آغاز مذاکرات مرتبط با مجوز فناوری، اقدام به شناسایی و ارزیابی وضعیت از ابعاد گوناگون نمایید. این کار می‌تواند از طریق پاسخ به سؤالات مطرح‌شده در سطور پیشین انجام گیرد. ایجاد درک مناسب نسبت به انتظارات، اهرم‌ها و توانمندی‌های قابل اتکا، شرایط زمانی و شرایط کلیدی موافقت‌نامه مجوز فناوری، می‌تواند فرآیند مذاکرات و حصول توافق نهایی را تسهیل نماید. علاوه بر این، توجه به شرایط طرف مقابل و ایجاد نوعی درک متقابل اولیه از اهداف و انتظارت طرفین پیرامون توافقنامه یادشده، می‌تواند گامی مهم در موفقیت نهایی به شمار آید.