مقدمه
مالکیت فکری به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های مهم توسعه فناوری، بیش از یک قرن است که مورد توجه ویژه محققین و سیاست‌گذاران علم و فناوری قرار گرفته است. حرکت در مرزهای دانش و فناوری ناگزیر منجر به یافته‌هایی خواهد شد که نیازمند محافظت در برابر سوء استفاده دیگران است. نظام مالکیت فکری و به‌طور خاص سیستم پتنت، این امکان را فراهم می‌آورد تا مخترعین و نوآوران بتوانند از حقوق انحصاری ناشی از دارایی‌های فکری خود بهره‌مند گردند. علاوه بر این، کارکردهای نوین سیستم پتنت مبتنی بر سودآوری از طریق فروش یا صدور مجوز بهره‌برداری از پتنت، موجب شده است تا کشورهای پیشرو در کنار همه انگیزه‌ها برای ثبت اختراعات بین‌المللی، برای فرصت‌های تجاری بی‌نظیر حاصل از فروش و تجاری‌سازی پتنت نیز برنامه‌ریزی‌های جدی داشته باشند.
ایران نیز به‌عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه که توجه ویژه‌ای به توسعه مبتنی بر دانش و بومی‌سازی فناوری‌های نوین داشته است، برنامه‌های گسترده‌ای را برای انتقال، بومی‌سازی و توسعه فناوری‌های پیشرفته در راستای اقتصاد مقاومتی و دانش‌بنیان تدارک دیده است. تصویب قوانینی مانند قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات در مجلس شورای اسلامی و تصویب نقشه جامع علمی و فناوری کشور در شورای عالی انقلاب فرهنگی و دیگر اسناد بالادستی در نظام پژوهش کشور، از مهم‌ترین اقدامات سیاستی در جهت دستیابی به اهداف فناورانه در کشور به شمار می‌آید.
یکی دیگر از اقدامات تأثیرگذار در مسیر توسعه نوآوری و فناوری در کشور و حرکت به سمت اقتصاد دانایی محور، تأسیس معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۶ و اتخاذ سیاست‌های حمایتی این نهاد از پژوهشگران و مخترعین، است. در همین راستا، کانون پتنت ایران به‌عنوان یکی از واحدهای همکار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و یک نهاد سیاست‌گذار، مأموریت دارد تا با تمرکز بر مؤسسات علمی و پژوهشی و مراکز نوآور به‌عنوان نیروی پیشران نوآوری در کشور، ضمن حمایت از دستاوردهای فکری آن‌ها در قالب ثبت اختراع در ادارات ثبت اختراع معتبر جهان، آن‌ها را با اهمیت و ضرورت پتنت (ثبت اختراع) آشنا سازد، تا از یک سو جایگاه کشور را در کسب شاخص‌های نوآوری و مالکیت فکری ارتقاء داده و از سوی دیگر زمینههای لازم را برای تشکیل دفاتر انتقال فناوری در راستای درآمدزایی برای دانشگاه‌ها و ورود آن‌ها به دانشگاه‌های نسل سوم فراهم نماید. در همین راستا، کانون پتنت ایران افزایش تعامل و همکاری با نهادهای علمی و پژوهشی کشور را، از طریق راه‌اندازی و توسعه دفاتر همکار در دستور کار قرار داد. شایان ذکر است که در حال حاضر ۵۳ دفتر همکار در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی کشور وجود دارد که در حال ارائه خدمات به محققین و مخترعین هستند.
با دقت در فهرست دفاتر همکار می‌توان چنین نتیجه گرفت که این دفاتر غالباً از جنس دفاتر مالکیت فکری، انتقال فناوری و تجاری‌سازی و یا دفاتر ارتباط با صنعت می‌باشند که هدف نهایی آن‌ها کمک به تجاری‌سازی یافته‌های پژوهشی و نتایج تحقیقات علمی و ایجاد ارزش‌افزوده از آن‌ها است. وظایفی که برای دفاتر همکار قابل تعریف است، عبارتند از:
۱. فعالیت‌های ترویجی و آموزشی، شامل برگزاری کارگاه‌های آموزشی در حوزه‌ی مالکیت فکری و پتنت، معرفی کانون پتنت ایران به اعضای هیئت‌علمی، دانشجویان و پژوهشگران و نیز برگزاری جلسات مشاوره با اساتید، دانشجویان و پژوهشگران به منظور تشویق آن‌ها به ثبت اختراع در ادارات ثبت اختراع معتبر جهان از طریق کانون؛
۲. جذب مخترعین و پژوهشگران مرکز ذیربط برای ارسال درخواست‌های ثبت اختراع به کانون پتنت ایران (مخترعین با مراجعه به دفاتر همکار و ارائه مستندات خود به مسئولین دفاتر، اختراع خود را افشاء نموده و مسئولین دفاتر نیز با ارزیابی اولیه درخواست که بیشتر مبتنی بر بررسی شکلی و دریافت مستندات لازم است، اطلاعات اختراع را در صورت احراز شرایط لازم به کانون پتنت ارسال می‌نمایند.
همان‌گونه که مشخص است، یکی از مهم‌ترین وظایف دفاتر همکار، جذب مخترعین و پژوهشگران مراکز علمی ذیربط برای ارسال درخواست‌های ثبت اختراع به کانون پتنت ایران است؛ کارشناسان دفاتر با ترویج لزوم حفاظت از اختراعات و معرفی خدمات و حمایت‌های کانون پتنت ایران در زمینه ثبت اختراع و حفاظت از دستاوردها و ابداعات انجام گرفته در بین محققین، اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی، آن‌ها را ترغیب به حفاظت از اختراعات خود می‌نمایند. در ادامه، مستندات لازم از مراجعین دریافت شده و مسئول دفتر پس از ارزیابی اولیه و در صورت احراز شرایط، اطلاعات اختراع را برای کانون پتنت ارسال می‌نماید. در نهایت، در صورت تأیید درخواست توسط کانون، اختراع مذکور برای ثبت در یکی از ادارات ثبت اختراع معتبر جهانی مهیا و مورد حمایت کانون واقع می‌شود.
در این گزارش با مرور فعالیت‌های دفاتر همکار کانون در زمینه درخواست ثبت اختراع و بررسی و آنالیز عملکرد هر یک از آن‌ها، به معرفی دفاتر همکار موفق خواهیم پرداخت. شایان ذکر است، گزارش حاضر بر مبنای آمار و اطلاعات مرتبط با درخواست‌های ثبت اختراع ارسالی تا تاریخ ۲۴ دی‌ماه سال ۱۳۹۶ استخراج گردیده است.
1- درخواست‌های ثبت اختراع ارسال شده از سوی دفاتر همکار
در مجموع در بازه سه ساله ۱۳۹۴ الی ۱۳۹۶، بیش از ۲۶۱ درخواست ثبت اختراع از سوی دفاتر همکار به کانون پتنت ارجاع گردیده است. با توجه به شکل ۱، ۳۰ درخواست متعلق به سال ۹۴ بوده که با رشد تقریبی ۴۰۰ درصدی به ۱۱۸ درخواست در سال ۹۵ رسیده است. تعداد درخواست‌های ثبت اختراع ارسالی در ده ماهه ابتدایی سال ۱۳۹۶ نیز برابر با ۱۴۳ درخواست بوده است.
شکل ۱- تعداد کل درخواست‌های ثبت اختراع ارسال شده از سوی دفاتر همکار به تفکیک سال
اگر کمی دقیق‌تر به عملکرد هر یک از دفاتر بنگریم، دانشگاه صنعتی امیرکبیر با ۷۸ درخواست توانسته است بیشترین تعداد درخواست ثبت اختراع را از سوی مخترعین و محققان این دانشگاه جذب و به کانون پتنت ایران ارسال نموده و سهمی ۳۰ درصدی در درخواست‌های ارسالی را از آن خود نماید. دانشگاه‌های تربیت مدرس با ۲۷ درخواست و فردوسی مشهد با ۲۳ درخواست، در رده‌های دوم و سوم فهرست بیشترین درخواست‌های ارسالی قرار دارند. نکته جالب توجه این است که این سه دفتر در مجموع توانسته‌اند در حدود نیمی از درخواست‌های ثبت اختراع ارسالی را به خود اختصاص دهند. در جدول ۱، آمار مربوط به تعداد درخواست‌های ارسالی از سوی هر یک از دفاتر همکار کانون پتنت ارائه گردیده است.
جدول ۱- عملکرد دفاتر همکار کانون پتنت در جذب و ارسال درخواست‌های ثبت اختراع
۲- درخواست‌های مورد تأیید کانون پتنت ایران
علاوه بر تعداد درخواست‌های ارسال شده از سوی دفاتر همکار، تعداد درخواست‌هایی که مورد تأیید کانون قرار گرفته‌اند، نیز می‌تواند به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم در آنالیز عملکرد دفاتر محسوب گردد، چراکه بیانگر شناسایی هدفمند اختراعات واجد شرایط برای ثبت پتنت خارجی، صحت ارزیابی‌های اولیه دفتر همکار و میزان کیفیت درخواست‌های ارسالی از سوی دفاتر می‌باشد. در جدول ۲، عملکرد دفاتر از منظر تأیید و یا رد درخواست‌های ارسالی نیز قابل مشاهده است.
همان‌گونه که در بخش‌های پیشین ذکر شد، در سال ۱۳۹۴ تا کنون، بیش از ۲۶۱ درخواست ثبت اختراع از سوی دفاتر همکار به کانون ارسال گردیده است. با توجه به ممیزی‌های صورت گرفته تا تاریخ ۲۴ دی‌ماه ۱۳۹۶، از بین ۲۶۱ درخواست مذکور تنها ۴۶ درخواست واجد شرایط برای ثبت اختراع و دریافت خدمات حمایتی شناخته شده‌اند. ۱۳۸ درخواست نیز به لحاظ شکلی و یا ماهوی مردود اعلام شده است. مابقی درخواست‌ها نیز یا در فرآیند ممیزی قرار داشته و تأیید و یا عدم تأیید آن‌ها هنوز مشخص نگردیده است و یا این‌که به دلایل مختلف از روند بررسی خارج شده است. در شکل ۲ سهم دفاتر مختلف در درخواست‌های تأییدشده توسط کانون نشان داده شده است.
شکل ۲- سهم دفاتر مختلف از درخواست‌های تأییدشده
همانطور که در شکل 2 مشخص است، از نظر تعداد درخواست‌های تأییدشده نیز دانشگاه صنعتی امیرکبیر بیشترین سهم را داشته و با ۱۴ درخواست تأییدشده توانسته است در صدر فهرست دفاتر همکار کانون پتنت قرار گیرد. پس از این دانشگاه که سهمی ۳۰ درصدی در تعداد درخواست‌های تأییدشده دارد، دانشگاه فردوسی مشهد و مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی با ۶ درخواست، مشترکاً در جایگاه دوم قرار گرفته‌اند و دانشگاه تربیت مدرس نیز با ۳ درخواست تأییدشده در رده سوم جای گرفته است.
۳- دفاتر همکار برتر
در راستای افزایش رقابت‌پذیری بین دفاتر همکار کانون پتنت، این دفاتر مطابق با آیین‌نامه جدید «حمایت از دفاتر همکار» و بر اساس معیارهای کانون شامل تعداد درخواست‌های ارسالی و نیز تعداد درخواست‌های تأییدشده (با ضرایب مثبت) و تعداد درخواست‌های مردود شده از نظر شکلی و ماهوی (با ضرایب منفی) به سه دسته کلی دفاتر نوآور، دفاتر فعال و دفاتر غیرفعال تقسیم‌بندی می‌گردند. نحوه تقسیم‌بندی دفاتر به شرح زیر است:
- دفاتر نوآور:
سطح الف: دفاتری هستند که به‌طور متوسط امتیاز بالای ۶۰ را کسب نمایند.
سطح ب: دفاتری هستند که به‌طور متوسط امتیاز بین ۲۰ تا ۶۰ را کسب نمایند.
سطح ج: دفاتری هستند که امتیاز بین ۶ تا ۲۰ را کسب نمایند.
- دفاتر فعال:
دفاتری هستند که هرچند در کارنامه کاری خود، درخواست ثبت اختراع مورد تأیید کانون را ندارند، اما در حوزه ترویج مالکیت فکری، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و راهنمایی مخترعین، فعالیت‌های قابل قبولی داشته و امتیاز بین ۲ تا ۶ را کسب خواهند نمود.
- دفاتر غیرفعال:
دفاتری هستند که در هیچ‌یک از دسته‌های فوق قرار نمی‌گیرند و در عمل هیچ‌گونه فعالیت قابل قبولی انجام ندادهاند و کانون پتنت ایران طی نامهای رسمی، همکاری خود را با این دفاتر قطع خواهد نمود.
با توجه به عملکرد دفاتر همکار از بدو فعالیت تا تاریخ ۲۴ دی‌ماه ۱۳۹۶ در حوزه و ثبت اختراع و نیز تعداد درخواست‌های ارسالی به کانون پتنت ایران، امتیازات هر یک از دفاتر به شرح جدول ۲ می‌باشد:
جدول ۲- امتیازات عملکردی هر یک از دفاتر همکار
همان‌گونه که در جدول ۲ مشاهده می‌شود، تنها دفتری که توانسته است بیش از ۶۰ امتیاز کسب نماید و عنوان نوآور سطح الف را به خود اختصاص دهد، دانشگاه صنعتی امیرکبیر است. همچنین دانشگاه فردوسی مشهد نیز با امتیاز ۵۴.۸ می‌تواند امید داشته باشد که با کمی تلاش بیشتر خود را در طبقه نوآور الف قرار دهد. علاوه بر دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس و پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران نیز توانسته‌اند با کسب امتیاز بالای ۲۰ در گروه نوآور سطح ب قرار گیرند.
علی رغم محرومیت‌های استان لرستان، حضور بنیاد نخبگان لرستان در میان دفاتر نوآور سطح ج، با یک درخواست تایید شده، نکته جالب توجهی است که نشان از توانایی در پس زدن موانع را داشته که می‌تواند برای سایر دفاتری که درخواست تأیید شده‌ای به همراه نداشته‌اند، به عنوان یک تلنگر به شمار آید.
در انتهای فهرست هشت دفتر همکار، با کسب امتیازات زیر ۲، در گروه دفاتر غیرفعال قرار گرفته و در خطر قطع همکاری با کانون پتنت ایران قرار دارند. البته انستیتو پاستور ایران (شمال) و دانشگاه شهید بهشتی با ۱.۹ امتیاز و دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد با ۱.۷ امتیاز، فرصت خوبی برای افزایش تلاش و خروج از گروه دفاتر غیرفعال در اختیار دارند. در شکل ۳ امتیازات هر یک از دفاتر و نیز طبقه‌بندی آن‌ها بر اساس امتیازات یاد شده ارائه شده است.
شکل ۳- امتیاز عملکردی و طبقه‌بندی دفاتر همکار
در میان ۵۳ دفتر همکار کانون پتنت ایران تعداد ۲۸ دفتر هیچ‌گونه درخواست ثبت اختراعی به منظور ارزیابی ارسال نکردهاند. البته بایستی این نکته را در نظر داشت که از میان این ۲۸ دفتر، تعداد ۱۲ دفتر جدید بوده و اخیراً همکاری خود با کانون را آغاز نموده‌اند. لیست ۲۸ دفتری که تا کنون درخواست ارسالی نداشته‌اند در جدول ۳ ارائه شده است.
جدول ۳- لیست دفاتری که تا کنون درخواست ثبت اختراع ارسالی نداشته‌اند
۴- اعطای مشوق‌های ویژه به دفاتر برتر
کانون پتنت ایران به منظور ایجاد فضای رقابتی و قدردانی از دفاتر همکار برتر، مشوق‌های ویژه‌ای را به این دفاتر اعطا می‌نماید. بر این اساس، محققین و مخترعین مراکز زیر در صورتی که مرکز متقاضی ثبت، مراکز مذکور باشند، نمی‌توانند شخصا اقدام به ثبت درخواست نمایند و باید با مراجعه به مسئولین دفاتر همکار مستقر در این مراکز و از طریق ایشان درخواست خود را ثبت کنند:
- دانشگاه صنعتی امیرکبیر
- دانشگاه فردوسی مشهد
- مرکز رشد لوازم و تجهیزات پزشکی
- دانشگاه تربیت مدرس
- پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران
- انستیتو پاستور ایران
- دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان فارس
- جهاد دانشگاهی پژوهشگاه رویان
