مقدمه
پیشرفتهای فناورانه و تغییر و تحولاتی که در حوزه دیجیتال با سرعتی چشمگیر در حال وقوع است، آغاز عصری جدید در زندگی بشر را نوید داده که اغلب با عنوان انقلاب صنعتی چهارم «4IR» و یا «Industry 4.0» شناخته میشود. انتظار میرود که این تغییر بزرگ، تأثیر فراوانی بر کسبوکارها، صنعت، سیاستگذاران و ... داشته باشد و فرصتها و چالشهای مختلفی را موجب شود. در این راستا، «EPO» بهعنوان نهادی پیشرو در فناوری، ابزار و مهارتهای لازم برای پشتیبانی از روندهای فناورانه، میتواند دادهها و اطلاعات ارزشمندی برای شناسایی و پیشبینی تحولات آتی در این دگردیسی بزرگ را فراهم نماید. اطلاعات پتنتهای ثبتشده، میتواند منبعی مهم و قابل اعتماد برای اطلاعات مورد نیاز در این زمینه به شمار رود.
یافتهها نشان میدهد که اروپا، یک پیشران مهم و کلیدی در زمینه فناوریهای شکلدهنده این تغییر و تحول به شمار میرود. از دهه ۱۹۹۰ میلادی به اینسو، اروپا در کنار آمریکا و ژاپن، یکی از مراکز اصلی نوآوری برای فناوریهای «4IR» بوده و مخترعین اروپایی توانستهاند سهمی ۳۰ درصدی از تمامی درخواستهای ثبت اختراع در این حوزه را تا سال ۲۰۱۶ میلادی به خود اختصاص دهند. تجزیه و تحلیل گسترده آمار و اطلاعات ثبت اختراع «EPO» طی سالهای اخیر، حاکی از این است که اقتصاد اروپا با تکیه بر سبد وسیع و قدرتمند فناوریهای خود، میتواند از حفظ موقعیت رقابتی خود تا حدی مطمئن باشد. در حوزه فناوریهای «4IR»، تصویری دلگرمکننده از قدرت نوآوری اروپا برای تغییر بازیهای رقابتی به چشم میخورد.
نوشتار حاضر به مرور اجمالی گزارش اخیر «EPO» در زمینه تحلیل روند نوآوری و شناسایی نشانههای ظهور انقلاب چهارم صنعتی میپردازد که با استناد بر آمار و اطلاعات پتنت این نهاد، از سال ۱۹۷۸ تا پایان سال ۲۰۱۶ میلادی انجام گرفته است. هدف از این مطالعه که با عنوان «پتنت و انقلاب صنعتی چهارم» و با همکاری مؤسسه تحقیقاتی «Handelsblatt» انجام گرفته است، به اشتراکگذاری درک «EPO» از دامنه و پویایی «4IR» است که نشان میدهد، فناوریهای کلیدی این حوزه کدماند و چگونه این فناوریها بهطور فزایندهای در یک طیف وسیع از کاربردهای تجاری ادغام شده و فرصتهای نوینی برای نوآوری و ایجاد ارزشافزوده پدید میآورند.
بر اساس گزارش مذکور، دوران جدیدی از پیشرفتهای فناورانه که توسط تحولات و دگرگونیهای دیجیتال مشخص میشود، در راه بوده و با سرعتی بسیار بالا در حرکت است. این پیشرفتها، جهان پیرامون را با تغییرات بزرگی مواجه مینماید، به طوری که تخمین زده میشود که تا سال ۲۰۲۵ میلادی، بین ۲۶ تا ۳۰ میلیارد دستگاه خانگی و یا در محل کار افراد از طریق انواع سنسورها، ریزپردازندهها و نرمافزارهای تعبیه شده در آنها به اینترنت اشیاء «IoT» متصل خواهند شد. همین خود گواهی بر این است که ،«IoT» یکی از پیشرانهای اصلی در آغاز انقلاب صنعتی چهارم خواهد بود.
انقلاب صنعتی چهارم چیست؟
اصطلاح «انقلاب صنعتی»، بهنوعی بازتابدهنده نقش پیشرفتهای فناورانه در تغییر و تحولات کسبوکار، صنایع و بهطورکلی زندگی بشر است. در حالی که انقلابهای صنعتی پیشین، موجب اتوماسیون کارهای فیزیکی تکرارشونده شدهاند، «4IR» نقشی بسیار وسیعتر خواهد داشت. انقلاب صنعتی چهارم، به معنای خودکارسازی در مقیاسی گسترده برای تمامی گروه وظایف و از جمله وظایف و کارهای فکری است که پیش از این، توسط افراد انجام میشد. بدیهی است، این تغییر موجب افزایش قابل توجه اثربخشی و انعطافپذیری فرآیندهای تولید و افزایش ارزشافزوده محصولات و خدمات خواهد شد. گذار به کارخانجات هوشمند که بهصورت کاملاً هوشمند و خودکار عمل مینمایند، پیش از این بهعنوان یک چالش مهم صنعت و سیاستگذاران این حوزه در اروپا شناخته شده بود و همین عامل، موجب شده است تا سازماندهی فناوریها و پروژههای مرتبط با این حوزه، اعم از وسایط نقلیه خودران، شبکههای هوشمند انرژی و کاربردها در مراقبتهای بهداشتی و کشاورزی، بهطور جدی در دستور کار متولیان و تصمیمگیران قرار گیرد.
گسترش روزافزون «IoT»، موجب شده است تا بسیاری از کارشناسان از وقوع انقلاب صنعتی چهارم سخن به میان آورند. بر اساس تخمینهای ارائه شده، تا سال ۲۰۱۵ میلادی، بین ۲۶ تا ۳۰ میلیارد دستگاه در خانه یا محل کار توسط انواع سنسورها، پردازندهها و نرمافزارهای مختلف تجهیز و آماده برای اتصال به «IoT» خواهند بود. با توجه به قابلیت دریافت و جمعآوری داده و تبادل آنها، تلفیق فناوریهایی نظیر محاسبات ابری و هوش مصنوعی، موجب میشود تا تقریباً تمامی فرآیندهای کسبوکار، از جمله کارهای فکری که تا قبل از این توسط انسان انجام میگرفت، توسط دستگاههای دیجیتال و بهصورت خودکار انجام گیرد. اشیای خودران در حال حاضر بخشهای متنوعی از تولید، کشاورزی، بهداشت و حملونقل را به خود اختصاص دادهاند، با این حال، به نظر میرسد که تغییرات اصلی هنوز از راه نرسیدهاند. (اصطلاح «Internet of Things» ، که به صورت مخفف با IoT شناخته میشود، در زبان فارسی با معادلهایی نظیر «اینترنت اشیاء» یا «اینترنت چیزها» نیز شناخته میشود. این اصطلاح، اشاره به کلیه وسایل پیرامون ما، شامل لباسهای هوشمند، سازهها و وسایط نقلیه، ماشینآلات و روباتها داشته که به نوعی به شبکه اینترنت متصل شده و به کمک برخی اپلیکیشنهای خاص، قابل کنترل توسط گوشیهای هوشمند یا رایانهها هستند.)
انقلاب صنعتی چهارم نیز همانند انقلابهای صنعتی پیشین، به مسائل مهم اقتصادی و اجتماعی اشاره دارد. افزایش اتوماسیون و خودکاری در کارهای معمول فکری، میتواند ماهیت کار انسانی را تغییر دهد که خود موجب تغییر و تحول در تعادل بازار کار خواهد شد. بدیهی است، با بر هم خوردن فضای رقابتی، شرکتها مجبور به تجدیدنظر در مدلهای کسبوکار خود و سازگاری با اشکال رقابتی جدید میشوند. در سوی مقابل، سیاستگذاران نیز علاوه بر سرمایهگذاری در آموزش نیروی کار، میبایست با چالش حمایت و تنظیم زیرساختهای دیجیتال جدید و ایجاد چهارچوب قانونی مناسب برای محافظت از رقابت، امنیت سایبری و حقوق مصرفکننده در عصر دیجیتال مواجه شوند.
اختراعات «4IR» به سه بخش اصلی تقسیم میشوند که هر کدام، چندین حوزه فناورانه را در خود جای داده است. این سه بخش عبارتاند از:
۱. فناوریهای اصلی «Core Technologies»: شامل سختافزار، نرمافزار و قابلیت اتصال که امکان تبدیل هر شیء را به یک دستگاه هوشمند متصل به اینترنت فراهم میسازد.
۲. فناوریهای فعال «Enabling Technologies»: شامل امنیت، هوش مصنوعی، تعیین موقعیت، منبع تأمین نیرو، سیستمهای سهبعدی و رابطهای کاربری که در ترکیب با اشیاء متصل مورد استفاده قرار میگیرند.
۳. دامنههای کاربردی «Application Domains»: شامل خانه، شخصی، سازمانی، ساخت، زیرساخت و وسایط نقلیه که در آنها، اشیاء میتوانند بهصورت بالقوه مورد استفاده قرار گیرند.
پتنت، ابزاری منحصربهفرد برای حفاظت از اختراعات جدید و نوآورانه محسوب میشود که علاوه بر وظیفه اصلی حفاظت از دستاوردهای فنی و نوآورانه، میتواند به مخترعین و نوآوران، برای جذب سرمایهگذاری و کسب درآمد از طریق قراردادهای صدور مجوز کمک نماید. علاوه بر این، با توجه به لزوم افشای اطلاعات که در مقابل واگذاری برخی حقوق منحصربهفرد به صاحب پتنت میبایست انجام گیرد، پایگاههای داده پتنت، حاوی بهروزترین اطلاعات فنی است که اغلب در منابع دیگر یافت نمیشود. پایگاه داده «Espacenet»، متشکل از اطلاعات و دادههای ثبت اختراع از نقاط مختلف جهان است که بهصورت رایگان از سوی «EPO» و همراه با ابزار ترجمه به ۳۲ زبان عرضه شده است. این پایگاه، شامل بیش از ۱۰۰ میلیون سند از ۱۰۰ کشور جهان است و در این تحقیق، برای بررسی روند تغییر و تحولات فناوریهای «4IR» مورد استفاده قرار گرفته است.
بلوکهای تشکیل دهنده انقلاب صنعتی چهارم
اصطلاح «4IR»، نشاندهنده ادغام کامل فناوری اطلاعات و ارتباطات «ICT» در زمینه ساخت و تولید و کاربردهای مختلف، اعم از شخصی، سازمانی، خودرو، خانه و زیرساختها است. در مقایسه با روزهای نخست معرفی فناوریهای دیجیتال، امروزه طیف وسیعی از فناوریهای جدید در بخشهای متنوعی از اقتصاد و صنعت بکار میروند که با استفاده از فناوریهای هوش مصنوعی و محاسبات ابری، علاوه بر دیجیتالسازی و اتصالات فیزیکی، به توسعه اشیاء هوشمند و خودگردان از طریق اتصال به اینترنت انجامیده است. در این بخش، سعی میگردد تا فناوریهای عمده در این زمینه معرفی و بررسی گردد.
الف) اشیاء هوشمند مرتبط:
فناوری اطلاعات و ارتباطات، از اوایل سال ۱۹۸۰ میلادی به اینسو، از مهمترین حوزههای نوآورانه است که هر ساله با رشدی قابلتوجه در تعداد درخواستهای ثبت پتنت مواجه بوده است. این نوآوریهای مستمر، به حضور کامپیوتر و دسترسی به اینترنت در خانه و محل کار منجر شد که در ادامه با ادغام کامپیوترها و دستگاههای تلفن همراه، فصل جدیدی در ارتباطات رقم زد. در این راستا، «4IR» یک چرخه جدید از نوآوری آغاز مینماید که در آن، هر شیء دارای قابلیت محاسبه و اتصال به شبکهای از ارتباطات خواهد بود.
چشمانداز دستگاههای متصل به اینترنت، بسیار فراتر از لپتاپ یا گوشیهای هوشمند است و تمامی اشیاء و سنسورهایی که ممکن است دادهها و اطلاعات مورد نیاز را در خانه یا محیط کار جمعآوری نمایند، شامل میشود. کارشناسان برآورد نمودهاند که در طی چند سال آینده، تعداد دستگاههای متصل به اینترنت، در حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد افزایش مییابد و تا سال ۲۰۲۵ میلادی، به ۲۶ تا ۳۰ میلیارد دستگاه خواهد رسید. این دستگاهها، با استفاده از سنسورها، نرمافزار و اتصالات شبکه، قادر به جمعآوری و تبادل اطلاعات با یکدیگر بوده که این امر بدون دخالت انسان میسر میشود.
بنا بر آمار سیسکو، ترافیک جهانی مالکیت فکری «IP» از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ میلادی، سه برابر رشد خواهد کرد و به ۲۷۸.۱ اگزابایت در هر ماه خواهد رسید. گوشیهای هوشمند، تلویزیونهای متصل به اینترنت و رایانههای شخصی، در مجموع ۴۰ درصد از تمامی دستگاههای شبکه را تشکیل میدهند که ۸۸ درصد از ترافیک «IP» جهانی را نیز تولید مینمایند. گفتنی است، نسل پنجم شبکههای موبایل «5G»، میتواند یک زیرساخت ارتباطی جدید برای تغییر و تحولات یادشده فراهم سازد.
ب) تولید ارزش مبتنی بر داده:
ویژگی اصلی دستگاههای هوشمند متصل شده، این است که دارای نوعی خودمختاری برای تصمیمگیری پیرامون عمل یا واکش خود در برابر اطلاعات دریافتی هستند. در این زمینه، برخی موارد ضروری وجود دارد که میبایست به آنها بیشتر توجه نمود:
- در دسترس بودن و تعامل مجموعه دادههای بزرگ «Big Data» (مقیاس و دقت، بهعنوان دو شاخص کلیدی بوده که بهکارگیری فناوری را در استفاده مناسب از این دادهها الزامی میسازد.)؛
- فرمهای جدید محاسبه و ذخیرهسازی دادهها (پردازش ابری) که توانمندی در ذخیرهسازی مقادیر بسیار زیاد دادهها را فراهم مینماید؛
- ظهور روشهای قدرتمند تجزیهوتحلیل دادهها که با توجه به قابلیت استخراج اطلاعات ارزشمند از مجموعهای عظیم از دادهها، میتواند بسیار ارزشمند باشد (هوش مصنوعی، از مهمترین ابزارها برای تجزیه و تحلیل هوشمند دادهها به شمار میرود)؛
- تحقق سیستمهای فیزیکی یا سیستمهای شبیهسازی سهبعدی که میتواند روابط بین دادهها را بر اساس برخی مدلهای ذهنی یا فیزیکی تبیین نماید.
مؤسسه جهانی مککینزی، در سال ۲۰۱۵ میلادی اقدام به انتشار یافتههای تحقیقاتی خود از اثرات اقتصادی «IoT» نمود که بر اساس آن، برنامههای کاربردی این مفهوم نوظهور، میتواند ارزش اقتصادی بین ۳.۹ تا ۱۱.۱ تریلیون دلار را تا سال ۲۰۲۵ میلادی ایجاد نماید که از این میزان، ۱.۲ تا ۳.۷ تریلیون دلار آن به کارخانجات، ۹۳۰ میلیارد تا ۱.۷ تریلیون دلار به شهرها و ۱۷۰ میلیارد تا ۱.۶ تریلیون دلار به سلامت افراد اختصاص دارد. بنا بر گزارش کمیسیون اروپا، تنها در اتحادیه اروپا، ارزش بازار «IoT» تا سال ۲۰۲۰ میلادی، بالغ بر یک تریلیون دلار خواهد بود.
ج) نوآوری مبتنی بر نرمافزار:
یک نشانه مهم از ظهور انقلاب صنعتی چهارم، افزایش نوآوری مبتنی بر نرمافزار به جای هرگونه توسعه اجزای سختافزاری است که بهعنوان یک کلیت، در حال حاضر مورد قبول بسیاری از کارشناسان قرار دارد. بسیاری از اختراعات فعلی، بر مفهوم اجرای نرمافزاری استوار است که در توافق اروپایی، بهعنوان اختراعات کامپیوتری «CII» شناخته میشوند. امروزه بیش از ۵۰ درصد از درخواستهای ثبت اختراع «EPO» در حوزه خودرو و پزشکی، به این دسته از اختراعات اختصاص یافته است.
فناوریهای «4IR» نیز بهطور سیستماتیک بخشی از «CII» به شمار میروند که علاوه بر استفاده از راهکارهای نرمافزاری، به دنبال جایگزین نمودن نوآوریهای سختافزاری با ویژگیهای منحصربهفرد مکانیکی یا الکتریکی قطعات در فضای دیجیتال هستند. این روند را بهطور محسوس میتوان در توسعه دستگاههای تلفن همراه هوشمند مشاهده نمود.
روندهای نوآوری
بنا بر بررسیهای انجام گرفته، بیش از ۵۰۰۰ درخواست ثبت پتنت مرتبط با اشیای خودگردان در سال ۲۰۱۶ میلادی از سوی «EPO» دریافت شده است. با توجه به رشد ۵۴ درصدی درخواستهای ثبت اختراع «4IR» در طی سه سال گذشته، میتوان چنین گفت که روند نوآوری در «4IR» با سرعتی چشمگیر در حال افزایش است که این روند را میتوان بهصورت شماتیک در شکل ۱ مشاهده نمود.
شکل ۱- روند تغییرات تعداد پروندههای پتنت «4IP» در «EPO» بین سالهای ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۶ میلادی
با استفاده از پتنتهای ثبتشده (انتشار یافته و انتشار نیافته) در «EPO» بین سالهای ۱۹۷۸ تا ۲۰۱۶ میلادی که به نحوی با یکی از بخشهای اصلی اختراعات «4IR» مرتبط هستند، میتوان روند نوآوری در طی چهار دهه اخیر را بررسی نمود. بر این اساس، «۴۸۰۶۹» پتنت یافت شد که با توجه به آنالیزهای صورت گرفته میتوان به نتایج زیر دست یافت:
۱- اگرچه اصطلاح انقلاب صنعتی چهارم نسبتاً جدید است، با این حال، پیشرفتهای فناورانه در این زمینه، از چهل سال پیش شروع شده است. در ابتدای این دوره، تعداد درخواستهای ثبت پتنت بسیار کم بود و از اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی، تازه شروع به افزایش نمود. بنا بر آمار به دست آمده، تعداد درخواستها از ۳۰۰ مورد در سال ۱۹۹۵، به ۹۴۴ مورد در سال ۲۰۰۰ افزایش یافته است. این روند، در طی سالهای اخیر همچنان ادامه داشته است تا اینکه به ۵۰۰۰ درخواست در سال ۲۰۱۶ رسیده است که نشان از رشد دو برابری در خلال سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ میلادی دارد. این افزایش سریع پتنتها، در هر سه بخش اصلی فناوریهای «4IR» رخ داده است که البته سهم هر یک در این زمینه تا حدی متفاوت است. برای مثال، دامنههای کاربردی و فناوریهای اصلی سهمی بزرگتر در مقایسه با فناوریهای فعال دارد.
۲- با وجود رشد قابلتوجه پتنتهای «4IR»، سهم این پتنتها در کل پتنتهای ثبتشده «EPO» هنوز هم بسیار کم است و تنها ۳.۳ درصد از کل پتنتها را در سال ۲۰۱۶ میلادی شامل میشود. با توجه به رشد جالبتوجه سهم پتنتهای «4IR» در بین سالهای ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۶ میلادی، میتوان گفت که در این بازه هفتساله، فناوریهای «4IR» بسیار سریعتر از دیگر زمینههای فناوری توسعه یافتهاند.
۳- بلوغ یک فناوری، اغلب توسط چرخه عمر فناوری تبیین میشود که شامل مراحل ظهور، رشد، بلوغ و در نهایت، اشباع است. اگر این چرخه را برای فناوریهای «4IR» متصور شویم، میتوان گفت که پیشتر در مرحله ظهور بوده است که با تعداد اندک اختراعات قابل پتنتشدن در دورههای اولیه رواج آن، همخوانی دارد و هماکنون نیز در فاز رشد بوده و در حال ورود به دوره بلوغ است. بر این اساس، میتوان پیشبینی نمود که در طی چند سال آینده، شتاب بیشتری در فعالیتهای نوآورانه در این حوزه و عرضه آنها به بازار شاهد خواهیم بود و سرعت پیشرفتهای فناورانه دوچندان خواهد شد.
همگرایی در فناوری
اگر کمی دقیقتر به فناوریهای عمده «4IR» بنگریم، روندی از همگرایی بین آنها قابلتشخیص است که میتوان آن را بهصورت «ترکیبی از ویژگیهای فناوریهای مختلف در یک اختراع واحد» تعریف نمود. برخی از اختراعات مرتبط با «4IR»، به بیش از یک حوزه فنی مرتبط بوده و ترکیبی از چند فناوری است که همین امر، موجب میشود تا نوعی یکپارچگی بین بلوکهای ساختاری مختلف «4IR» پدید آید. شکل ۲، سهم پروندههای پتنت از هر یک از بخشهای اصلی فناوریهای «4IR» را در دو دوره زمانی ۱۹۷۸ تا ۲۰۱۰ میلادی و نیز ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ میلادی نشان میدهد. در دوره نخست، سهم پتنتهایی که تنها مرتبط با یک بخش فناورانه بودهاند در حدود ۶۰.۱ درصد است، این در حالی است که در دوره دوم، سهم چنین پتنتهایی به ۵۰.۸ درصد کاهش یافته است که بیانگر افزایش همگرایی فناورانه در نوآوریها و اختراعات «4IR» در طی سالهای اخیر است.
شکل ۲- توزیع اختراعات «4IR» بر اساس بخشهای فناوری
ثبتکنندگان برتر پتنتهای «4IR» در «EPO»
این بخش از گزارش، بر متقاضیان اصلی ثبت پتنت در حوزه فناوریهای «4IR» در دفتر ثبت اختراعات اروپا «EPO» طی دوره زمانی سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ میلادی متمرکز است. شکل ۳، ۲۵ متقاضی ثبت و انتشار پتنتهای «4IR» در «EPO» را مشخص مینماید. بیشترین پتنتهای ثبتشده، از سوی دو شرکت سامسونگ و «LG» است که به ترتیب با ۱۶۳۴ و ۱۱۲۵ پتنت، در ردههای اول و دوم فهرست مذکور قرار گرفتهاند. بهطورکلی، دوازده شرکت از فهرست ۲۵ درخواستکننده برتر، متعلق به کشورهای آسیایی است که هفت شرکت ژاپنی، سه شرکت چینی و دو شرکت کرهای در آن جای گرفتهاند. سهم تقریباً پنجاه درصدی آسیاییها در این فهرست، پیش از این نیز توسط گزارشهای مشابه تأیید شده است، بهطوری که بنا بر آمار «OECD»، در بازه زمانی ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴ میلادی، ۳۰ شرکت از ۵۰ شرکت برتر ثبتکننده پتنت در این حوزه را شرکتهای آسیایی تشکیل دادهاند.
شکل ۳- ۲۵ ثبتکننده برتر پتنتهای «4IR» در «EPO» بین سالهای ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۶ میلادی
همانگونه که در شکل بالا مشخص است، آمریکا نیز مانند ژاپن، با هفت شرکت در صدر کشورهای ثبتکننده پتنت قرار گرفته است. اروپا با پنج شرکت و کانادا نیز با یک شرکت، در ردههای بعدی قرار دارند. نکته جالبتوجه دیگر، به ریشههای جغرافیایی متقاضیان برتر ثبت پتنت باز میگردد. اگرچه فعالیتهای تحقیق و توسعه شرکتهای بینالمللی، معمولاً در طیف وسیعی از کشورهای مختلف انجام میگیرد، با این حال، بررسیها نشان میدهد که در حوزه «4IR»، این امر بیشتر در کشور مبدأ شرکت ثبتکننده پتنت متمرکز شده است. پدیده فوق، در مورد شرکتهای غیراروپایی بیشتر مصداق دارد، بهطوری که از ۱۰ شرکت غیراروپایی برتر در زمینه ثبت پتنت در «EPO» (شامل ZTE، پاناسونیک، Honeywell، اینتل، بلکبری، کوآلکام، هوآوی، سونی، LG و سامسونگ)، هفت شرکت دارای تمرکز بیش از ۹۰ درصدی فعالیتهای تحقیق و توسعه در کشور خود هستند.
جغرافیای جهانی اختراعات «4IR»
یکی از اهداف اصلی گزارش «EPO» در زمینه انقلاب چهارم صنعتی، تحلیل روند پیشرفت فناوریهای مرتبط در مقیاس جهانی و شناسایی مهمترین بازیگران آن است. بر این اساس و با فرض اینکه «EPO» را یک نهاد واحد متشکل از تمامی اعضای اتحادیه اروپا بدانیم، مراکز عمده نوآوری در زمینه «4IR»، شامل آمریکا، اروپا و ژاپن است که در مجموع بیش از ۸۰ درصد پتنتهای ثبتشده در «EPO» از سال ۱۹۷۸ میلادی به اینسو را به خود اختصاص دادهاند. در شکل ۴، سهم هر یک از کشورها و نهادهای یادشده در تعداد درخواستهای ثبت اختراع در «EPO»، قابلمشاهده است. (آمریکا و اروپا هر یک با ۱۴۰۰۰ پتنت و اختصاص سهمی ۳۰ درصدی، در صدر قرار گرفته و ژاپن با ۱۰۱۴۰ پتنت و سهم ۲۱ درصدی، به دنبال آنها است.)
شکل ۴- درخواستهای ثبت پتنت «4IR» در «EPO» از سوی مهمترین مراکز نوآوری بین سالهای ۱۹۷۸ تا ۲۰۱۶ میلادی
بنا بر آمار و بررسیهای انجام گرفته، نوآوری در فناوریهای «4IR»، در اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی در سه مرکز عمده، شامل آمریکا، اروپا و ژاپن، تقریباً بهموازات هم رشد نموده است. با این حال، در دهه گذشته این روند تا حدی متفاوت شده است. برای مثال، در ژاپن روند رشد در سال ۲۰۰۷ و در آمریکا پس از ۲۰۱۰ تا حدی کند شده است و در مقابل، در اروپا این روند رشد پس از سال ۲۰۱۲ بهشدت افزایش یافته است. همین عامل، موجب شده است تا کشورهای اروپایی در چند سال اخیر، گوی سبقت را از آمریکا و ژاپن بربایند و بالاترین عملکرد در زمینه ثبت پتنتهای «4IR» را به خود اختصاص دهند. گفتنی است، کره جنوبی، چین و کانادا، سه مرکز نوآوری نوظهور در حوزه فناوریهای «4IR» به شمار میروند که به ترتیب با ۸، ۳.۵ و ۳.۴ درصد توانستهاند در رتبههای چهارم تا ششم فهرست مناطق نوآور در حوزه «4IR» جای گیرند. کره و کانادا، تقریباً از سال ۲۰۰۰ میلادی و پنج سال پس از آمریکا، ژاپن و اروپا شروع به فعالیتهای نوآورانه در این حوزه نمودهاند، در حالی که چین، کمی دیرتر به کشورهای فوق پیوسته است. نکته جالبتوجه آنکه کره جنوبی با توجه بهسرعت رشد و عملکرد خوبی که در زمینه توسعه فناوریهای «4IR» داشته است، احتمالاً بهزودی میتواند جایگاه ژاپن بهعنوان سومین مرکز نوآور جهان را به چالش بکشد.
عملکرد کشورهای اروپایی در حوزه «4IR»
بخش پایانی این گزارش، به ارزیابی عملکرد کشورهای عضو «EPO» در زمینه توسعه فناوریهای «4IR» میپردازد. همانگونه که در سطور پیشین اشاره شد، کشورهای اروپایی در مجموع با ۱۴۰۰۰ پتنت، توانستهاند سهمی ۳۰ درصدی از مجموع پتنتهای ثبتشده در «EPO» در حوزه «4IR» را به خود اختصاص دهند و خود را بهعنوان یکی از مراکز نوآوری برتر معرفی نمایند. اگر این ۱۴۰۰۰ پتنت را با دقت بیشتری بررسی نماییم، میتوان نقش هر یک از کشورهای عضو را در روند توسعه و پیشرفت فناوری مشاهده نمود. برای مثال، کشور آلمان با ۴۰۰۰ پتنت، توانسته است خود را بهعنوان کشور نخست در اروپا مطرح نماید و کشورهای فرانسه و انگلیس با ۲۴۰۰ و ۲۰۰۰ پتنت، به ترتیب در جایگاههای دوم و سوم قرار گرفتهاند. در شکل 5، میتوان توزیع نسبی پتنتهای ثبتشده در «EPO» از سوی کشورهای مختلف اروپایی را مشاهده نمود. بر این اساس، پس از آلمان، فرانسه و انگلیس، کشورهای اسکاندیناوی سوئد و فنلاند به همراه هلند، هر یک با حدود ۹۰۰ پتنت، در ردههای بعدی جای گرفتهاند و سوئیس و ایتالیا نیز به دنبال آنها هستند.
شکل ۵- وضعیت کشورهای اتحادیه اروپا از نظر ثبت پتنتهای «4IR» در «EPO» بین سالهای ۱۹۷۸ تا ۲۰۱۶ میلادی
بررسی روند تاریخی نوآوری در حوزه «4IR» در میان شش کشور برتر اروپایی، نشان میدهد که تا سال ۱۹۹۹ میلادی و در مراحل اولیه آغاز رشد و توسعه فناوریها، انگلستان با ثبت بیش از ۵۰ پتنت در صدر بوده است که از آن سال به بعد، آلمان با یک روند افزایشی سالانه در تعداد پتنتهای خود که در سال ۲۰۱۶ میلادی به بیش از ۴۰۰ پتنت رسیده است، هر ساله در رده نخست کشورهای اروپایی نوآور قرار گرفته است. جایگاه دوم و سوم انگلیس و فرانسه در طی سالهای مورد اشاره، تقریباً ثابت بوده است تا اینکه در پنج سال گذشته، فرانسه با رشد تقریباً دو برابری پتنتهای خود، موفق به عبور از انگلیس و کسب جایگاه دوم شده است. این کشور، در سال ۲۰۱۶ میلادی بیش از ۳۰۰ پتنت به ثبت رسانیده است. جالب اینکه انگلیس با خروجی ۱۰۰ پتنت در سال ۲۰۱۶ که مشابه با عملکرد سوئد و فنلاند است، رقابت تنگاتنگی با دو کشور یادشده برای کسب جایگاه سوم در طی سالهای آتی خواهند داشت.
لازم به ذکر است، مناطق پیشرو و کلیدی در توسعه فناوریهای «4IR» در اتحادیه اروپا، شامل «Île-de-France» در کشور فرانسه و ایالت باواریا در آلمان است. البته مراکز مهم دیگری نیز در «Brittany» و «Rhone Alpes» فرانسه و اشتوتگارت آلمان وجود دارد که در کنار خوشههای فناوری استکهلم در سوئد، هلسینکی در فنلاند و «Brabant» در هلند، نقشی مهم در نوآوری و توسعه فناوریهای «4IR» ایفاء مینمایند.
در پایان، باید به این نکته کلیدی توجه نمود که مجموعه فناوریهای مرتبط با هوشمندسازی و اتوماسیون اشیاء که قابلیت جمعآوری و تبادل اطلاعات با یکدیگر را حتی در زمینه کارهای فکری انسانی داشته باشند، تأثیری فراتر از آنچه که به ذهن میآید، بر زندگی بشر و همچنین ماهیت کسبوکار و فضای رقابتی حاکم بر آن خواهد داشت. روند توسعه این دسته از فناوریها، از اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی با ثبت پتنتهای مختلف جدیتر شده و در طی ده سال اخیر با رشدی فزاینده و جالبتوجه موجب شده است تا کارشناسان و صاحبنظران از آن بهعنوان ظهور انقلاب صنعتی چهارم یاد نمایند. دامنه این فناوریها، به محیط کسبوکار، فضاهای شهری و حتی داخل خانههای مسکونی رسیده و بسیاری از حوزههای کسبوکار، اعم از سلامت و بهداشت محیط، کشاورزی و حملونقل را تحت تأثیر خود قرار داده است.