هزینه‌های پتنت و اثرات آن بر نوآوری

مقدمه

پتنت یک ابزار ضروری برای ارتقاء نوآوری و پیشرفت‌های فناورانه محسوب می‌شود که در طی سال‌های اخیر با استقبال چشمگیری از سوی مخترعین و شرکت‌های فناور مواجه شده است. سیستم پتنت، چهارچوبی را شکل می‌دهد که علاوه بر توسعه فناوری‌های مختلف به تقویت نوآوری نیز کمک می‌نماید که در نهایت با تسهیل در انتقال فناوری، به رشد و توسعه اقتصادی منجر خواهد شد.

یک سیستم پتنت قوی، نه تنها از اختراعات و دستاوردهای فناورانه در یک منطقه جغرافیایی خاص حفاظت می‌نماید، بلکه منافع و مزایای فراوانی در سطح جهانی به همراه دارد. با توجه به این‌که هزینه‌های پتنت، یکی از عناصر کلیدی در هر سیستم پتنت به شمار می‌رود، در این نوشتار که به مرور اجمالی گزارش کمیسیون اروپا در زمینه هزینه‌های پتنت و تأثیر آن بر نوآوری می‌پردازد، بر دو هدف عمده «بررسی و مقایسه هزینه‌های سیستم پتنت در سطح ملی» و نیز «تجزیه و تحلیل اثر هزینه‌های ثبت اختراع بر فعالیت‌های تحقیق و توسعه و نرخ نوآوری در SMEها، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی به عنوان بازیگران اصلی اکوسیستم نوآوری» تأکید شده است و در همین راستا، به بررسی هزینه‌های ثبت اختراع و اثرات آن بر نوآوری پرداخته و سعی دارد تا با مقایسه بین‌المللی و آنالیز هزینه‌های سیستم پتنت، اعم از هزینه‌های ثبت و انتشار پتنت، ارزیابی‌های صورت گرفته و نیز هزینه‌های نگهداری و اجرا، تأثیر آن را بر کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، دانشگاه‌ها و سایر سازمان‌های تحقیقاتی عمومی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.

لازم به ذکر است که منابع اصلی مورد استفاده در این مطالعه، شامل اطلاعات جمع‌آوری شده از ۴۰ دفتر ثبت اختراع ملی «NPO» در اروپا و سایر نقاط جهان، داده‌های ثبت اختراع پایگاه‌های «PATSTAT» و «INPADOC» و نیز ارزیابی‌های سالانه صورت گرفته در زمینه هزینه‌های پتنت است. همچنین هزینه‌های ثبت اختراع، بر مبنای کشورهایی که پتنت در آن‌ها اعتبار دارد، محاسبه شده است که بر این اساس، دو گروه از کشورهای اروپایی در محاسبات هزینه‌ای انتخاب شده‌اند: «گروهی متشکل از ۶ کشور آلمان، فرانسه، ایتالیا، هلند، سوئیس و انگلیس که حداقل ۴۰ درصد از پتنت‌های اروپایی در آن‌ها دارای اعتبار هستند.» و «گروهی از ۱۳ کشور اروپایی که علاوه بر شش کشور گروه قبل، کشورهای اتریش، بلژیک، دانمارک، فنلاند، ایرلند، اسپانیا و سوئد نیز در آن قرار دارند و حداقل ۱۲ درصد از پتنت‌های اروپایی در این مجموعه از کشورها معتبر هستند.»

هزینه‌های پتنت و ساختار هزینه در کشورهای مختلف

شواهد و اطلاعات جمع‌آوری شده، نشان می‌دهد که از منظر هزینه‌های ثبت اختراع، تفاوت‌های بسیاری میان سیستم‌های پتنت مختلف وجود دارد. برای مثال، هزینه‌های ثبت اختراع (شامل درخواست اولیه، ارزیابی، انتشار و نگهداری ۲۰ ساله از آن) در آلمان بیش از ۵ برابر کشور مالت است. البته باید توجه داشت که بررسی صرف هزینه‌های پتنت، می‌تواند سیاست‌گذاران را به اشتباه بیاندازد. به عبارت دیگر، اگر هزینه‌های سیستم پتنت را با در نظر گرفتن اندازه بازار تحت پوشش سیستم پتنت بررسی نماییم، وضعیت به‌کلی تغییر می‌نماید. برای مثال، هزینه ثبت اختراع در آلمان، با توجه به اندازه بازار این کشور و حفاظت‌های صورت گرفته، تقریباً ۷۵ بار کمتر از هزینه‌های مشابه در سیستم پتنت مالت خواهد بود. به طور خلاصه، می‌توان گفت که هزینه‌های ثبت اختراع در سیستم پتنت اروپا «EPO»، در مقایسه با سیستم‌های پتنت ملی (با لحاظ اندازه بازار تحت پوشش) کمتر از اکثر «NPO»ها است و در مقابل، در مقایسه با سیستم‌های پتنت ژاپن «JPO» و آمریکا «USPTO» به نسبت گران‌تر است. برای مثال، هزینه‌های پتنت در ۶ کشور اروپایی، به طور تقریبی ۷.۳ برابر و همین هزینه‌ها برای ۱۱ کشور اروپایی ۱۱ برابر بیشتر از «USPTO» است که موجب می‌شود آن‌چنان مقرون‌به‌صرفه نباشد.

یکی دیگر از نکاتی که می‌بایست به آن توجه شود، ساختار هزینه متفاوت در سیستم‌های پتنت متفاوت است. اغلب دفاتر ثبت اختراع ملی در اروپا، از ساختار هزینه‌ای مشابهی بهره‌مند هستند، به طوری که هزینه‌های اداری اولیه آن‌ها، به نسبت پایین بوده و هزینه‌های نگهداری با توجه به دوره زمانی مورد نظر متقاضیان افزایش می‌یابد. این ساختار هزینه مبتنی بر روند افزایشی هزینه‌های نگهداری از پتنت، با یک هدف تشویق متقاضیان به توقف و کاهش ثبت پتنت‌های کم‌ارزش طراحی شده است.

هزینه‌ها و رویه ثبت اختراع در دفاتر ثبت اختراع ملی

هدف از این بخش، ارائه نوعی مقایسه بین کشورهای مختلف، از منظر ساختار هزینه‌های ثبت اختراع و میزان آن است. در مجموع، چهار جزء اصلی برای هزینه‌های فرآیند ثبت اختراع وجود دارد که به ترتیب عبارتند از:

• هزینه‌های اداری: هزینه‌های ثبت درخواست، جستجو، ارزیابی، تعیین کشور، انتشار و گرنت پتنت و هزینه‌های تأیید اعتبار که ناظر به فرآیندهای اداری در دفتر ثبت اختراع مربوطه است.
• هزینه‌های فرآیندی: هزینه‌های مربوط به تهیه درفت درخواست و پیگیری رویه‌های تعریف شده از طرف متقاضی که شامل تعاملات با ارزیابان و دفتر ثبت پتنت می‌شود.
• هزینه‌های ترجمه: پس از گرنت پتنت در «EPO»، بر اساس تعداد کشورهایی که درخواست ثبت در آن‌ها وجود دارد، هزینه‌های ترجمه به سایر هزینه‌های قبلی اضافه می‌شود.
• هزینه‌های نگهداری: هزینه‌های تمدید که به باقی ماندن اعتبار پتنت در دوره ۲۰ ساله حفاظت از آن می‌انجامد، آخرین جزء از هزینه‌های فرآیند ثبت پتنت است (در برخی از موارد خاص، اعتبار پتنت می‌تواند به بیش از ۲۰ سال نیز تسری یابد).

بنا بر داده‌ها و آمار استخراج شده، مجموع هزینه‌های ثبت اختراع در دوره ۲۰ ساله، در ژاپن از همه کشورها بیشتر است. پس از ژاپن که با ۱۶ هزار یورو در صدر قرار گرفته است، کشورهای آلمان با ۱۳ هزار و هلند با ۱۱ هزار، در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. هزینه‌های ثبت اختراع در ۶ و ۱۳ کشور اروپایی نیز به ترتیب برابر با ۵۲ و ۱۰۳ هزار یورو برآورد شده است. اگر میانگین هزینه را محاسبه نماییم، به عدد ۱۰۴۱۲ یورو خواهیم رسید که در مقایسه با هزینه‌های ده ساله که برابر با ۲۸۴۰ یورو است، افزایشی تقریباً چهار برابری دارد.

در زمینه هزینه‌های اداری، کشورهای آمریکا (۳۴۵۳ یورو)، دانمارک (۲۱۷۹ یورو) و ژاپن (۲۱۲۴ یورو)، به ترتیب دارای بیشترین هزینه‌های اداری ثبت اختراع هستند. (مجموعه ۶ و ۱۳ کشور اروپایی نیز در قسمت هزینه‌های اداری ثبت اختراع، به ترتیب ۵۹۸۷ و ۹۶۸۳ یورو هزینه در بر دارند.)

هزینه‌های فرآیندی در مقایسه با هزینه‌های اداری و ترجمه، بسیار بیشتر است که در این بخش، کشورهای سوئیس (۱۷۱۶۱ یورو)، نروژ (۱۶۹۲۶ یورو) و دانمارک (۱۵۱۴۳ یورو)، به ترتیب در رده‌های اول تا سوم جای گرفته‌اند. (مجموعه ۶ و ۱۳ کشور اروپایی در بخش هزینه‌های فرآیندی ثبت اختراع، به ترتیب ۱۲۷۲۷ و ۱۲۷۸۹ یورو هزینه در بر دارند.)

در بخش هزینه‌های ترجمه، می‌توان گفت که تقریباً نرخ هزینه‌ها در کشورهای مختلف یکسان است و طیفی متغیر از ۱۷۰۰ یورو تا ۲۵۰۰ یورو را در بر می‌گیرد. (ترجمه مورد نیاز در فرآیند ثبت اختراع در ۶ و ۱۳ کشور اروپایی، به ترتیب ۲۰۹۹ و ۸۳۴۴ یورو برای متقاضیان هزینه خواهد داشت.)

شاید بتوان بیشترین نوسان را هزینه‌های نگهداری مشاهده نمود، به طوری که فاصله میان کمترین میزان هزینه‌های نگهداری (روسیه با ۱۷۱۶ یورو)، تا بیشترین آن (ژاپن با ۱۳۹۷۱ یورو)، به بیش از ۱۲ هزار یورو می‌رسد. پس از ژاپن، کشورهای آلمان و اتریش، با ۱۳۱۷۰ و ۱۲۳۰۰ یورو، در رده‌های دوم و سوم بیشترین هزینه‌های نگهداری در سیستم پتنت جای گرفته‌اند. (هزینه‌های نگهداری در مجموعه ۶ و ۱۳ کشور اروپایی نیز به ترتیب برابر با ۴۶۶۵۹ و ۹۳۲۴۳ یورو است.)

هزینه‌های دادرسی در اروپا، از دیگر مواردی است که در این گزارش مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به ماهیت سیستم پتنت اروپایی، دادرسی هم‌زمان در چهار حوزه قضایی اروپایی، می‌تواند هزینه‌ای بیش از دو برابر اعتبارسنجی و نگهداری پتنت در ۱۳ کشور منتخب، در طی یک بازه زمانی ۲۰ ساله به همراه داشته باشد.

هزینه پتنت و بازه زمانی نگهداری از آن

یکی دیگر از موضوعات مطرح شده در گزارش، ارزیابی حجم کار در دفاتر ثبت اختراع ملی است که با توجه به روند افزایشی ثبت اختراعات در سال‌های اخیر، برخی نگرانی‌ها از بازده دفاتر یاد شده را در پی داشته است. تأخیر در روند تأیید و گرنت درخواست‌های ارسالی، نوعی عدم اطمینان را با خود به همراه دارد که بر تصمیمات کسب‌وکار اثرگذار خواهد بود. آنالیزهای مرتبط با مدت انتظار، تعداد درخواست‌های ثبت شده، تعداد ارزیاب‌ها و نرخ گرنت شدن اختراعات، همراه با مجموعه مفاهیم موجود در ادبیات حقوق مالکیت فکری، نشان می‌دهد که سطوح متفاوتی از فرآیند ارزیابی وجود دارد. فرآیندهای ارزیابی با جامعیت کمتر، می‌تواند امکان ثبت پتنت‌های با کیفیت پایین را به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش دهد که در ادامه با افزایش احتمال مخالفت در رویه‌های دادرسی‌های حقوقی، به ایجاد هزینه‌های غیر قابل پیش‌بینی برای صاحبان و یا اخذکنندگان مجوزهای بهره‌برداری از پتنت می‌انجامد. علاوه بر این، ارزیابی‌های سهل‌انگارانه و ثبت و انتشار پتنت‌های کم کیفیت، می‌تواند فرآیند نوآوری را نیز با چالش مواجه سازد.

در این مطالعه، بازه زمانی نگهداری از پتنت‌ها که در برخی مراجع با عنوان طول عمر پتنت‌ها نیز شناخته می‌شود و همچنین تعداد کشورهای تحت پوشش، بر مبنای پایگاه‌های داده «PATSTAT» و «INPADOC»، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، عمده پتنت‌های با بازه زمانی نگهداری طولانی، به حوزه‌های فناورانه‌ای همچون میکروساختارها و نانو فناوری، «ICT»، علوم زیستی، فناوری‌های پزشکی و شیمی مرتبط است که با داده‌های حاصل از ثبت اختراعات اروپایی تا حدی مشابهت دارد. تمامی این نتایج، بیانگر این مطلب است که این حوزه‌های فناوری، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های فراوان در فعالیت‌های تحقیق و توسعه داشته و با توجه به آسان بودن تقلید و کپی محصولات، حفاظت‌های سخت‌گیرانه‌تری را می‌طلبد. از سوی دیگر، بازده سرمایه‌گذاری، تنها در درازمدت می‌تواند حاصل شود و در این بخش‌ها، سرمایه‌گذاری‌های تحقیق و توسعه‌ای ضروری است. نکته جالب توجه، به حوزه «ICT» و پتنت‌های ثبت شده مربوط به آن باز می‌گردد که با وجود مدت زمان نگهداری طولانی، معمولاً در تعداد محدودی از کشورها دارای اعتبار هستند. این واقعیت، می‌تواند ناشی از پویایی قابل توجه صنعت، در مقایسه با نقش سرمایه‌گذاری‌های اولیه باشد.

اقتصادهای بزرگ اروپایی، به طور متوسط دارای طولانی‌ترین بازه زمانی نگهداری از پتنت‌ها هستند که نشان‌دهنده افزایش اهمیت اقتصادی پتنت در بازارهای بزرگ‌تر است. البته باید توجه داشت که بازه زمانی نگهداری از پتنت، از ساختار هزینه‌های سیستم پتنت تأثیر می‌پذیرد. برای مثال، متوسط این بازه برای پتنت‌های ایتالیایی، ۱۶ سال بوده که بیشتر از متوسط ۱۳ ساله برای پتنت‌های ثبت شده در آلمان است که شاید دلیل عمده آن، به ساختار هزینه‌ای سیستم‌های پتنت این دو کشور باز می‌گردد؛ در ایتالیا، هزینه‌های تمدید و نگهداری با شیب کمی رشد می‌نماید و از سال سیزدهم تا بیستم، به طور متوسط افزایشی ۲۲ درصدی دارد، این در حالی است که همین هزینه‌ها در آلمان، با افزایش ۱۵۰ درصدی همراه است.

خوشه‌بندی کشورها بر مبنای ساختار هزینه‌ای سیستم پتنت

هدف از خوشه‌بندی کشورهای مورد مطالعه، شناسایی گروه‌هایی از کشورها با ساختاری مشابه از هزینه‌های ثبت اختراع نسبت به فرصت‌های بازار است که این کار، با استفاده از داده‌های آماری مرتبط با هزینه‌های ثبت اختراع در هر کشور و بهره‌گیری از تکنیک‌های نرم‌افزاری انجام گرفته است. بر این اساس، پنج خوشه اصلی به شرح زیر دست آمده است:

• خوشه «A»: این خوشه، متشکل از کشورهای نسبتاً کم‌هزینه نسبت به فرصت‌های بازار بوده که طیف وسیعی از اقتصادهای بزرگ (از لحاظ جمعیت، سرانه تولید ناخالص داخلی و یا هر دو) مانند ژاپن، آمریکا، چین و هند و نیز اقتصادهای متوسط، مانند سوئیس و لهستان را در بر می‌گیرد. نکته جالب توجه این‌که مجموعه ۶ و ۱۳ کشور اروپایی نیز با وجود هزینه‌های گزاف ثبت اختراع، در این خوشه جای گرفته‌اند که اهمیت فرصت‌های بازار را در این کشورها نشان می‌دهد.
• خوشه «B»: در این خوشه، برخی اقتصادهای متوسط، نظیر هلند و سوئد که از هزینه‌های بالا در سیستم پتنت برخوردار هستند، جای گرفته‌اند. اقتصادهای کوچک‌تر اروپای شرقی که هزینه‌های ثبت اختراع در آن‌ها نسبتاً بالا است نیز در این گروه قرار دارند.
• خوشه «C»: این خوشه، متشکل از ۴ اقتصاد کوچک اروپای شرقی است که هزینه‌های ثبت اختراع در آن‌ها، تا حدودی مشابه با میانگین کشورهای عضو اتحادیه اروپا است، ولی به دلیل اندازه اقتصاد کوچک، نتوانسته‌اند در خوشه دوم جای گیرند.
• خوشه‌های «D» و «E»: تمامی کشورهای موجود در این خوشه‌ها، بسیار کوچک هستند، به طوری که بزرگ‌ترین آن‌ها از نظر جمعیت، لتونی است که با ۲ میلیون نفر، یکی از کشورهای بسیار کوچک اروپایی به حساب می‌آید. با توجه به تولید ناخالص داخلی اندک، هزینه‌های ثبت اختراع در این دسته از کشورها بسیار بالا ارزیابی می‌شود.

هزینه‌های پتنت؛ سیاست‌هایی برای ارتقاء نوآوری در «SME»ها

بسیاری از دفاتر ثبت اختراع ملی، برای شرکت‌های کوچک و متوسط، اقدام به ارائه مشوق‌های مالی و تخفیف در هزینه‌های ثبت اختراع (به ویژه در بخش هزینه‌های اداری و نگهداری) می‌نمایند. این استراتژی، به منظور افزایش رقابت و ارتقاء نوآوری و فرصت‌های رشد و توسعه در این دسته از شرکت‌ها اتخاذ می‌گردد. نمونه‌هایی از تخفیفات سیستم‌های پتنت مختلف به «SME»ها در ادامه آورده شده است:

• فرانسه: کاهش هزینه‌های ثبت اختراع برای شرکت‌های دارای کارکنان کمتر از ۱۰۰۰ نفر و داشتن سهام مالکیت کمتر از ۲۵ درصد توسط شرکت‌های بالای ۱۰۰۰ نفر قابل اجرا است. این تخفیفات، شامل ۵۰ درصد هزینه‌های پیش از گرنت، ۵۰ درصد کاهش هزینه‌های تمدید برای سال‌های دوم تا پنجم و ۲۵ درصد کاهش در هزینه‌های تمدید سال‌های ششم و هفتم است.
• برزیل: کاهش ۶۰ درصدی هزینه‌های پیش از گرنت و نگهداری که برای تمامی شرکت‌های کوچک و متوسط دارای گردش مالی کمتر از ۳۶۰۰۰۰۰ دلار قابل اجرا است.
• آمریکا: «SME»ها (شرکت‌های کمتر از ۵۰۰ نفر کارمند) تنها ۵۰ درصد از هزینه‌های پیش از گرنت و نگهداری را به «USPTO» می‌پردازند.

اثرات اقتصادی سیستم پتنت

سیستم پتنت با ارتقاء نرخ نوآوری، می‌تواند اثرات جدی بر اقتصاد و شاخص‌های رشد و توسعه در جوامع مختلف داشته باشد. همین عامل، موجب می‌شود تا هزینه‌های ثبت پتنت به عنوان یک عامل اثرگذار بر شاخص‌های اقتصادی ظاهر شود. برای بررسی و تجزیه و تحلیل نشانه‌های اقتصادی پتنت‌ها، سه شاخص اقتصادی را می‌توان در نظر گرفت:

الف) نرخ به‌کارگیری و ارزش اقتصادی پتنت‌ها: بررسی آماری داده‌ها، نشان می‌دهد که هیچ ارتباط خطی و پایدار بین هزینه‌های ثبت اختراع و بهره‌برداری از آن‌ها (تجاری‌سازی محصولات توسط صاحبان امتیاز پتنت و یا صدور مجوز بهره‌برداری به فرد یا شرکتی دیگر) وجود ندارد. این امر، بیشتر ناظر بر این مفهوم کلیدی است که پتنت‌ها اغلب توسط انگیزه‌های استراتژیک داخلی (توسعه محصولات موجود) و نه با هدف صدور مجوز و کسب درآمد به ثبت می‌رسند.

ب) انگیزه‌های ثبت اختراع: تحلیل‌های آماری انجام گرفته، نشان می‌دهد که الگوی ساختاری مشخصی برای هزینه‌های ثبت اختراع و انگیزه متقاضیان وجود ندارد.

ج) رابطه بین هزینه‌های پتنت و سرمایه‌گذاری در تحقیقات: هزینه‌های ثبت پتنت، رابطه‌ای مستقیم با میزان سرمایه‌گذاری در تحقیقات کاربردی و بنیادین دارد که این امر، در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دولتی محسوس‌تر است.

در پایان بایستی این مسئله را در نظر داشت که هزینه‌های پایین سیستم پتنت، به کاهش هزینه‌های نوآوری انجامیده و بازده سرمایه‌گذاری‌های نوآورانه را افزایش می‌دهد؛ با این حال، هزینه‌های کمتر، به افزایش تعداد درخواست‌های ثبت اختراع منجر می‌شود که در صورت عدم افزایش ارزیابان و یا بهره‌وری پایین فرآیند ارزیابی درخواست‌های ارسالی، ممکن است به انباشته شدن درخواست‌ها و یا کاهش دقت و جامعیت در فرآیند ارزیابی منجر شود.