مقدمه
با گسترش اینترنت و به‌ویژه فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، ارتباطات الکترونیکی بین افراد وارد فاز جدیدی شده است. یکی از راه‌های ابراز احساسات و واکنش در مراودات آنلاین، ایموجی‌ها «Emoji» یا آیکون‌های کوچکی هستند که می‌توانند نقش‌های ارتباطی مختلفی را ایفاء نماید. در این مقاله، پس از تعریف مبانی اولیه ایموجی‌ها و معرفی انواع آن، سعی خواهد شد تا ارتباط آن‌ها با حقوق مالکیت فکری و زیرسیستم‌های آن، به‌ویژه کپی‌رایت، نشان‌های تجاری و سیستم پتنت، مورد بحث و بررسی قرار گیرد. یکی از چالش‌های عمده در این ارتباط، تنوع ایموجی‌ها بنا به سیستم عامل‌های مختلف است که می‌تواند سردرگمی‌هایی را برای کاربران ایجاد نماید. علاوه بر این، نحوه حفاظت از این ایموجی‌ها نیز بر پیچیدگی موضوع می‌افزاید.
ایموجی چیست؟
در طی سال‌های اخیر، فناوری‌های ارتباطی با پیشرفتی خیره‌کننده همراه بوده و ابزارهایی همچون فضای آنلاین و دستگاه‌های تلفن همراه هوشمند، توانسته‌اند ارتباط بین افراد مختلف را به ساده‌ترین شکل ممکن، فراهم نمایند. رواج فناوری‌های جدید ارتباطی، یک تغییر و تحول دیگر را نیز موجب شده است و آن استفاده از ایموجی‌ها به‌عنوان یک ابتکار خلاقانه، برای بیان احساسات و انتقال مضامین به شکلی کاملاً متفاوت است. اولین سؤالی که به ذهن خطور می‌نماید، این است که ایموجی چیست و چگونه تعریف می‌شود؟
این کلمه، ریشه در زبان ژاپنی دارد و به معنای «کاراکتر تصویری» است. به عبارت دیگر، ایموجی‌ها را می‌توان نوعی نشان‌ها و علائم تصویری دانست. دیکشنری انگلیسی آکسفورد، در تعریف ایموجی آورده است: «ایموجی یک تصویر کوچک دیجیتال است که در ارتباطات الکترونیکی، به منظور بیان ایده، احساسات و ... مورد استفاده قرار می‌گیرد.» گفتنی است، این تعریف به تناوب برای توصیف ایموجی‌ها بکار گرفته می‌شود، با این حال، هنوز یک تعریف جهانی مورد قبول از سوی محاکم حقوقی مختلف، وجود ندارد.
تعریف دیگر در مورد ایموجی‌ها را یونیکد «Unicode» ارائه داده است که بر مبنای آن، ایموجی یک نماد تصویری است که اغلب در قالب شکل‌های کارتونی رنگی و در ارتباطات متنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نمادهای تصویری، به چیزهایی مانند چهره، آب‌وهوا، وسایل نقلیه و ساختمان، غذا و نوشیدنی، حیوانات و گیاهان و نیز بیان احساسات و عواطف و فعالیت‌های مختلف اشاره دارند.
برای تکمیل تعاریف مذکور، باید به برخی ویژگی‌های کلیدی ایموجی‌ها و تمایزات آن‌ها نیز توجه نمود. برای مثال، ایموجی‌ها از سوی کاربران، به سه روش عمده بکار گرفته می‌شود: ۱) کاربران به‌صورت دستی، از میان یک مجموعه آیکون، نماد دلخواه خود را انتخاب می‌نمایند. ۲) پلتفرم به‌طور خودکار، برخی موارد کلیدی را به ایموجی تبدیل می‌نماید. ۳) سیستم‌عامل می‌تواند برخی ایموجی‌ها را به کاربر پیشنهاد داده تا جایگزین کلمات موجود در متن و یا تکمیل‌کننده آن‌ها شوند.
ایموجی را می‌توان یکی از مهم‌ترین اختراعات در تاریخ ارتباطات دانست که موجب یک تغییر و تحول بنیادین در این حوزه شده است. این فناوری نوظهور، نوعی ابزار خلاقانه برای به هم آمیختن تصاویر بصری با ارتباطات متنی به شمار می‌رود که می‌تواند بیان منظور و احساس کاربر را به‌سادگی و به روشی کارآمد انجام دهد. بیان احساسات، انتقال فرهنگ، ردوبدل نمودن اطلاعات ارزشمند و برقراری ارتباطات همراه با سرگرمی و هیجان، از مهم‌ترین کارکردهای ایموجی‌ها است که ارتباطات بین کاربران را به‌شدت تقویت می‌نماید.
ایموجی‌ها بسیار محبوب هستند؛ بنا بر آمار، بیش از ۹۲.۷ درصد از کاربران فضای آنلاین، از ایموجی‌ها استفاده نموده و سالانه بیش از ۲.۳ تریلیون پیام ارسالی در شبکه‌های تلفن همراه، همراه با بکارگیری انواع ایموجی‌ها است. روند افزایشی استفاده از ایموجی‌ها، بسیار سریع بوده و تنها یک ایموجی خاص (چهره خندان و همراه با اشک از فرط لذت)، تقریباً در بیش از ۲ میلیارد توئیت، مورد استفاده قرار گرفته است.
ایموجی‌ها را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم نمود:
۱. ایموجی‌های کد شده توسط یونیکد؛
۲. ایموجی‌های کدگذاری نشده.
اغلب مردم، تصور می‌کنند که ایموجی‌ها صرفاً همان مواردی است که توسط یونیکد، کدگذاری شده است. این در حالی است که از نظر کمی، تعداد ایموجی‌های کدگذاری نشده توسط یونیکد، بسیار بیشتر است. (یونیکد به هر یک از ایموجی‌ها، یک شماره منحصربه‌فرد تخصیص می‌دهد که این کدگذاری، فارغ از نوع پلتفرم، برنامه کامپیوتری یا زبان مبتنی بر آن است. تا ژانویه سال ۲۰۱۸ میلادی، در حدود ۲۶۰۰ ایموجی، دارای تعاریف استاندارد یونیکد شده‌اند.)
پلتفرم‌های تشخیص استانداردهای یونیکد، قابلیت شناسایی کاراکترهای ارسالی از سوی دیگر پلتفرم‌ها را دارند. برای مثال، «J» یک کاراکتر صفحه کلید است که سازگار با پلتفرم‌های یادشده بوده و در تمامی سیستم‌های دریافت‌کننده پیام، به‌صورت کاراکتر متنی «J»، شناسایی می‌شود. این سیستم، می‌تواند برای کاراکترهای تصویری نیز بکار گرفته شود. در واقع، یونیکد با این کار، ایموجی‌ها را استاندارد نموده تا در تمامی پلتفرم‌ها، به یک صورت دریافت شوند.
ایده کدگذاری ایموجی‌ها و توسعه یک استاندارد مشخص برای آن‌ها، ایده‌ای جاه‌طلبانه به شمار می‌رود. با وجود قابلیت یکسان‌سازی ایموجی‌ها از طریق کدگذاری، ایموجی‌های کدگذاری نشده، تقریباً از هیچ استانداردی تبعیت نمی‌نمایند و پلتفرم‌های مختلف، قادر به انتخاب رنگ، سایز و طراحی‌های متنوع برای هر یک از ایموجی‌ها خواهند بود که نشان‌دهنده سبک خاص پلتفرم، در تعریف ایموجی است. لازم به ذکر است، ایموجی‌های کدگذاری نشده، در هنگام انتقال بین پلتفرم‌های مختلف، موجب نوعی تنوع تصویری متقابل می‌شوند که لزوماً آنچه فرستنده ارسال نموده، با آن چیزی که گیرنده دریافت می‌نماید، همخوان نیست. یک مثال جالب از این قضیه، ایموجی «گاو» است؛ بررسی‌ها بر روی هشت پلتفرم مختلف، نشان می‌دهد که هر یک از آن‌ها، از یک تصویر متمایز با رنگ و حتی نژاد متفاوت، برای نشان دادن تصویر یک گاو استفاده نموده‌اند. حتی انتخاب برخی گزینه‌های جانبی، مانند زنگوله دور گردن گاو، موجب شده است که در این زمینه، انواع مختلفی از آیکون‌ها، بین مخاطبین مبادله شود.
دقت به روند توسعه ایموجی‌ها در پلتفرم‌های مختلف، نشان می‌دهد که نوعی همگرایی بین ایموجی‌های کدگذاری شده یونیکد وجود دارد. با این حال، کمتر از ۳۰۰۰ ایموجی کد شده، در مقابل مجموعه بسیار بزرگی از ایموجی‌های کد نشده، نمی‌تواند اثرگذار باشد و به همین دلیل، این همگرایی بین ایموجی‌های دسته اول، آن‌چنان به چشم نمی‌آید.
ایموجی‌ها و سیستم مالکیت فکری
علاوه بر تقسیم‌بندی ایموجی‌های کدگذاری شده و کدگذاری نشده، برخی از ایموجی‌ها نیز در برخی از بسترهای نرم‌افزاری، به صورت خاص، طراحی و پیاده‌سازی می‌شوند. این ایموجی‌ها، تنها بر روی سیستم‌عامل تعریف شده کار می‌کنند و به همین دلیل، آن‌ها را «ایموجی‌های اختصاصی» می‌نامند. در صورت ارسال این نوع از ایموجی‌ها برای پلتفرم‌های دیگر، معمولاً یک مربع توخالی، توسط گیرنده دریافت می‌شود و وی قادر به تشخیص نماد تصویری ارسالی نخواهد بود.
بسیاری از شرکت‌ها، در پلتفرم‌هایی که توسعه می‌دهند، مجموعه‌ای از این ایموجی‌های منحصربه‌فرد را معرفی می‌نمایند که برای حفاظت از آن‌ها در مقابل سوءاستفاده‌ها و بهره‌برداری‌های غیرمجاز، اقدام به حفاظت از طریق ابزارهای حقوق مالکیت فکری می‌نمایند. عمده‌ترین روش‌های حفاظتی مورد استفاده، نشان‌های تجاری و کپی‌رایت است که در کنار آن‌ها سیستم پتنت نیز ایفای نقش می‌نماید. امروزه، بسیاری از ایموجی‌های محافظت شده در فضای آنلاین وجود دارد که از مشهورترین آن‌ها، می‌توان به ایموجی‌های توئیتر (مانند ایموجی‌های لیگ فوتبال آمریکایی «NFL») اشاره نمود.
الف) کپی‌رایت:
کپی‌رایت، می‌تواند برای محافظت از ایموجی‌های تکی، مجموعه‌ای از ایموجی‌ها و یا «House Styles»، استفاده شود. ایموجی‌های تکی، چه اختصاصی بوده و چه از یک پلتفرم مبتنی بر استانداردهای یونیکد استفاده نماید، به‌عنوان تصاویر گرافیک، شامل محافظت‌های قانونی کپی‌رایت خواهند بود. البته برخی چالش‌ها نیز بر سر دستیابی ایموجی‌های تکی به حفاظت یادشده وجود دارد که از مهم‌ترین آن‌ها، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱- ایموجی‌ها، عموماً یک کاراکتر طراحی شده بسیار ساده هستند و واجد شرایط کافی، به‌عنوان یک اثر منحصربه‌فرد از یک هنرمند یا نویسنده نیستند.
۲- ایموجی‌ها، تحت دکترین ادغام و یکپارچگی قرار دارند. این امر، بدین معنا است که یک ایده، به تعداد محدودی از روش‌ها قابل بیان بوده و برای محافظت از طریق کپی‌رایت که در مورد جزئیات اثر هنری کاربرد دارد، موارد مشترک، حذف خواهند شد. بدیهی است، راه‌های بسیار زیادی برای بیان احساسات وجود دارد که به دلیل ابعاد کوچک ایموجی‌ها، بسیاری از جزئیات قابل مشاهده و نشان دادن نیست.
۳- اغلب ایموجی‌های اختصاصی توسعه‌یافته توسط پلتفرم‌های مختلف، مشتق شده از تعاریف استاندارد یونیکد هستند و برخی جزئیات جانبی در آن‌ها تغییر یافته است. همین عامل، موجب می‌شود که کپی‌رایت صرفاً برای تغییرات افزوده شده به استاندارد یونیکد، قابل استفاده باشد. لازم به ذکر است که برخی ایده‌های استثنا نیز وجود دارند (مانند ترسیم تفنگ آب‌پاش اپل) که کاملاً متفاوت از تعاریف یونیکد بوده و یک ایده کاملاً جدید به‌حساب می‌آید. در این موارد که ایموجی‌های اختصاصی، منعکس‌کننده قضاوت‌های خلاقانه قابل توجه است، کپی‌رایت کاملاً قابل استفاده خواهد بود.
دومین گروه تحت پوشش حفاظت‌های کپی‌رایت، «Emoji Sets» بوده که معرف مجموعه‌ای از ایموجی‌های تکی است. این مجموعه‌ها، می‌توانند واجد شرایط قانون کپی‌رایت باشند، مشروط بر این‌که هر یک از ایموجی‌ها را بتوان حاصل یک ایده خلاقانه و منحصربه‌فرد دانست و مجموعه ایموجی‌ها نیز، سازگاری و هماهنگی کافی با یکدیگر داشته باشند.
«House Style»، به‌عنوان سومین دسته از ایموجی‌های تحت پوشش کپی‌رایت، به گزینه‌های طراحی استاندارد در مجموعه‌ای از ایموجی‌ها، اشاره دارد (مانند استفاده از یک رنگ دیگر به جای رنگ زرد متحدالشکل مورد استفاده برای ایموجی‌های چهره). استفاده از این ویژگی، می‌تواند کمک نماید تا مجموعه‌ای از ایموجی‌ها را تحت حفاظت کپی‌رایت قرار داد. این سبک، همچنین می‌تواند به عنوان بخشی از یک نشان تجاری برای یک پلتفرم خاص عمل نماید.
ب) علائم و نشان‌های تجاری:
همان‌گونه که در سطور پیشین اشاره شد، بسیاری از ایموجی‌ها نمی‌توانند توسط کپی‌رایت تحت پوشش حفاظتی قرار گیرند. راهکار جایگزین، ثبت یک نشان تجاری برای ایموجی مدنظر است تا بتوان آن را مشابه با کالاها یا خدمات در بازار تقاضا، متمایز نمود. امروزه صدها و شاید هزاران ایموجی وجود دارد که به‌عنوان یک نشان تجاری به ثبت رسیده‌اند و بهره‌برداری غیرمجاز از آن‌ها، مصداق نقض حقوق مالکیت فکری به شمار می‌رود.
الزامات مرتبط با نشان‌های تجاری و به‌ویژه شرط «استفاده در تجارت»، ممکن است یک مانع عمده بر سر راه ثبت ایموجی‌ها به‌عنوان یک برند تجاری باشد. برای مثال، مجموعه‌ای از ایموجی‌های رایگان را تصور نمایید که در یک سیستم‌عامل خاص، در دسترس کاربران است؛ بدیهی است که این امر، به‌عنوان استفاده تجاری از ایموجی قلمداد نمی‌شود.
ج) سیستم پتنت:
علاوه بر کپی‌رایت و نشان‌های تجاری، برخی دیگر از ابزارهای حفاظت از حقوق مالکیت فکری نیز می‌توانند برای محافظت از ایموجی‌ها مورد استفاده قرار گیرند. برای مثال می‌توان به پتنت‌های طراحی «Design Patent» اشاره نمود. یک ایموجی، زمانی ممکن است تحت پوشش پتنت‌های طراحی (و یا حقوق طراحی صنعتی «Industrial Design Rights») قرار گیرد که یک المان طراحی زینتی به شمار آید. برای مثال، «US» پتنت «D793512»، تصویری از یک دستگاه شناور در آب را نشان می‌دهد.
یکی دیگر از راهکارهای حفاظت از ایموجی‌ها، یوتیلیتی پتنت‌ها یا پتنت‌های کاربردی «Utility Patent» هستند. ایموجی‌ها و فناوری‌های مرتبط با «Emoticon» (نمایش نوعی صورتک که برای انتقال احساسات در مراودات الکترونیکی استفاده می‌شود)، به‌طور بالقوه قابل ثبت در سیستم پتنت هستند و بررسی‌ها نشان می‌دهد که تاکنون چندین پتنت در این زمینه به ثبت رسیده است.
د) حقوق عمومی «Publicity rights»:
در نهایت، آخرین راهکار حفاظتی از ایموجی‌ها، حقوق تبلیغات عمومی است که بیشتر بر ویژگی‌های منحصربه‌فرد مرتبط با یک فرد خاص متمرکز است. برای مثال، «Bitmojis» اجازه می‌دهد تا مردم، ایموجی‌هایی را از خود ایجاد نمایند. همچنین برخی افراد مشهور، مجموعه‌ای از ایموجی‌ها را که به آن‌ها شبیه است، طراحی و معرفی می‌نمایند. توجه شود که عرضه هر نوع ایموجی از یک شخصیت مشهور، نیاز به جلب رضایت وی دارد که این امر، در مواردی که از ایموجی مذکور برای تبلیغ محصول یا یک خدمت مشخص استفاده شود، بسیار ضروری خواهد بود.
چالش‌های پیش روی توسعه ایموجی‌ها
استفاده فراگیر از ایموجی‌ها در ارتباطات بین کاربران، تأثیرات فراوانی بر جامعه می‌گذارد که از آن جمله، می‌توان به پیامدهای حقوقی این پدیده اشاره نمود. مسائل حقوقی مرتبط با ایموجی‌ها، به‌طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: دسته اول، به سوءتفاهم‌های ناشی از به‌کارگیری ایموجی‌ها اشاره دارد که نیازمند تفسیر قضایی و استفاده از سازوکارهای قانونی دارد و دسته دوم، سؤالاتی پیرامون دامنه حفاظت از ایموجی‌ها تحت قوانین مالکیت فکری را مطرح می‌نماید. در توضیح این مطلب، باید گفت که ایموجی دارای چند ویژگی تکنیکی و اجتماعی غیرمعمول است که می‌تواند ریسک ایجاد سوءتفاهم را بالا برد. برای مثال، ایموجی‌ها هیچ تعریف ثابت و مشخصی، در فرهنگ لغات مختلف نداشته و همچنین، تفسیر خاصی برای آن‌ها ارائه نشده است.
بگذارید کمی جزئی‌تر و مصداقی با این قضیه مواجه شویم. فرستندگان و دریافت‌کنندگان ایموجی‌ها، از برنامه‌های نرم‌افزاری و سیستم‌های عامل مختلفی استفاده می‌نمایند؛ مسلماً ایموجی‌های ردوبدل شده بین کاربران؛ در تمامی این سیستم‌عامل‌ها یا برنامه‌ها، به‌صورت یکسان نیست و تفاوت‌های معمولاً غیرضروری در شکل ایموجی‌ها، ممکن است به سوءتفاهم‌های شدید و پیامدهای ناخواسته و ادامه‌دار در زندگی شخصی و حرفه‌ای کاربران منجر شود.
