مقدمه
سیستم پتنت، یک از ابزارهای مطمئن برای محافظت از داراییهای فکری و بهویژه اختراعات و دستاوردهای فنی است که مخترعین و صاحبان داراییهای فکری، میتوانند با ثبت اختراع خود، از حقوق انحصاری ناشی از پتنت شدن آن استفاده نمایند. متقاضیان برای ثبت اختراع، میتوانند درخواستهای مرتبط را در کشور یا منطقه جغرافیایی مدنظر خود، به دفاتر ثبت پتنت ملی و در برخی موارد خالص مثل اتحادیه اروپا، به دفتر ثبت پتنت اروپا «EPO» ارائه نمایند. البته مسیرهای موازی دیگری نیز برای تسهیل فرآیند محافظت از اختراعات از سوی سازمانها و نهادهای بینالمللی مالکیت فکری، نظیر وایپو «WIPO»، پیشبینی شده است که یکی از مهمترین آنها، پیمان همکاری ثبت اختراع یا «PCT» است. در این نوشتار، سعی میگردد تا با معرفی معاهده همکاری ثبت اختراع، جنبهها و ابعاد مختلف استفاده از این سیستم، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
«PCT» چیست؟
پیمان همکاری ثبت اختراع یا «PCT»، یک معاهده چندجانبه است که در سال ۱۹۷۰ میلادی در واشنگتن آمریکا به تصویب رسید و از سال ۱۹۷۸ به اجرا در آمده است. تعداد اعضای این پیمان، در سال ۱۹۷۸ میلادی برابر با ۱۸ کشور بوده است و در حال حاضر به ۱۵۲ عضو افزایش یافته است. ایران در تاریخ ۱۳ تیرماه سال ۱۳۹۲، رسماً بهعنوان عضو ۱۴۸ام به معاهده ثبت اختراع ملحق شد که میتواند گامی مهم برای رفع موانع پیش روی مخترعین و نوآوران داخلی محسوب شود. این پیمان، توسط سازمان جهانی مالکیت فکری اداره شده که مقر آن در ژنو سوئیس قرار دارد.
از طریق «PCT»، میتوان تسهیلاتی برای اخذ حفاظت از اختراعات و دستاوردهای فناورانه در هر یک از کشورها و یا تمامی کشورهای عضو این پیمان به دست آورد. نکته کلیدی که میبایست به آن دقت نمود، لزوم پیگیری فرآیند ثبت اختراع ملی است. به عبارت دیگر، درخواست ثبت اختراع از طریق «PCT»، به معنای عدم نیاز به طی مراحل مرتبط با ثبت ملی اختراع در دفاتر پتنت نیست و صرفاً از طریق آن، میتوان برخی از رویهها را در فاز بینالملل، تسهیل نمود. ارزیابیهای مقدماتی، جستجوی بینالمللی و نیز ایجاد یک بازه زمانی حق تقدم، به متقاضی فرصت میدهد تا تصمیم دقیقتری پیرامون مناطق جغرافیایی مدنظر خود برای حفاظت از اختراع و پیگیری ثبت آن اتخاذ نماید.
بنا بر آمار و ارقام انتشار یافته از سوی وایپو، تعداد کل پروندههای ثبتشده «PCT» در سال ۲۰۱۷ میلادی، برابر با ۲۴۳۵۰۰ عدد بوده است که رشدی ۴.۵ درصدی را در مقایسه با سال قبل از آن نشان میدهد. در میان برترین ثبتکنندگان، شرکتهای مشهوری همچون الجی، کوآلکام و سونی به چشم میخورد. فهرست ۱۰ شرکت فناور دارای بیشترین پرونده «PCT» در سال ۲۰۱۷ عبارت است از: «هوآووی، ZTE، اینتل، میتسوبیشی، کوآلکام، الجی، BOE Technology Group، سامسونگ، سونی و اریکسون». همچنین فناوریهای کامپیوتری، ارتباطات دیجیتال، انرژی، فناوریهای پزشکی و تجهیزات اندازهگیری، توانستهاند در صدر حوزههای فناوری دارنده بیشترین پرونده «PCT» قرار گیرند. فناوریهای کامپیوتری با ۱۹۱۲۲ پرونده که رشدی ۸.۶ درصدی نسبت به سال قبل را نشان میدهد، در رده نخست جای گرفته است. در سطح کلان نیز آمریکا، چین و ژاپن، به ترتیب با ۵۶۶۲۴، ۴۸۸۸۲ و ۴۸۲۰۸ پرونده «PCT»، در صدر کشورهای برتر قرار دارند. بیشترین رشد، متعلق به چین است که با رشد ۱۳.۴ درصدی، توانسته است در فاصلهای نزدیک به آمریکا بهعنوان بزرگترین دارنده پروندههای «PCT» در سال ۲۰۱۷ میلادی قرار گیرد. ده کشور نخست این فهرست، عبارتند از آمریکا، چین، ژاپن، آلمان، کره جنوبی، فرانسه، بریتانیا، سوئیس، هلند و سوئد که در بین آنها، کشورهای فرانسه و هلند با ۲.۴ و ۵.۲ درصد کاهش نسبت به سال ۲۰۱۶، روندی نزولی در این زمینه داشتهاند.
وایپو برای اطلاعرسانی دقیق و تسهیل دسترسی علاقهمندان به آخرین اخبار و تغییر و تحولات «PCT»، اقدام به راهاندازی یک خبرنامه تحت عنوان «PCT Newsletter» نموده است که میتوان آخرین فهرست از کشورهای عضو، گزارش جلسات بینالمللی پیرامون این معاهده، آخرین اصلاحات در قوانین و دستورالعملها، آمار استفاده از «PCT» در حوزههای گوناگون فناوری و نیز برخی توصیههای کاربردی به متقاضیان استفاده از آن را در این خبرنامه مشاهده نمود.
فازهای ملی و بینالمللی در پروتکل «PCT»
فرآیند «PCT»، متشکل از دو مرحله اصلی است که با درخواست ثبت یک پرونده بینالمللی آغاز میشود و با توجه به اولویت و تصمیم متقاضی، میتواند به تعدادی پتنت گرنت شده در دفاتر ثبت اختراع ملی و یا منطقهای خاتمه یابد. با توجه به این فرآیند، در این نوشتار، به منظور تسهیل در تشریح روند کار «PCT»، از دو اصطلاح «فاز بینالمللی» و «فاز ملی» استفاده خواهد شد.
فاز بینالمللی، شامل پنج مرحله اصلی است که سه مورد اول آن، به صورت خودکار اجرا میگردد. اولین گام، عبارت است از آمادهسازی و ثبت درخواست از سوی متقاضی و پردازش آن از سوی دفتر دریافتکننده درخواست، که در ادامه در گام دوم، با ایجاد یک گزارش جستجوی بینالمللی و ثبت اظهارات یکی از مقامات و متخصصین جستجوی بینالمللی، تکمیل میگردد. در نهایت در گام سوم، درخواست مذکور همراه با گزارش جستجوی بینالمللی، توسط وایپو انتشار خواهد یافت. این مرحله را میتوان نوعی ایجاد ارتباط بین درخواستهای بینالمللی انتشار یافته قبلی و گزارش جستجوی بینالمللی تدوین شده در گام دوم دانست که در صورت لزوم، میتواند در بر گیرنده گزارش جستجوی بینالمللی تکمیلی نیز باشد. گامهای چهارم و پنجم اختیاری بوده و شامل ایجاد یک جستجوی بینالمللی تکمیلی که توسط یک یا چند متخصص جستجوی بینالمللی (شخص یا اشخاصی جدا از فردی که جستجوی بینالمللی اولیه را انجام داده است) انجام میگیرد و ارزیابی اولیه بینالمللی در مورد قابلیت پتنت شدن اختراع است.
پس از اتمام فاز بینالمللی، متقاضی میتواند بر مبنای درخواست بینالمللی خود، اقدام به درخواست گرنت پتنت در دفاتر ملی یا منطقهای ثبت پتنت نماید. این مرحله که اصطلاحاً «فاز ملی» محسوب میشود، شامل برخی اقدامات خاص است که باید از سوی متقاضی انجام گیرد. نکتهای که در این خصوص بایستی در نظر داشت این است که متقاضی برای آغاز اقدامات مذکور، نباید انتظار داشته باشد که هرگونه اعلان رسمی برای دعوت از وی انجام گیرد و او خود مسئول پیگیری این روند است. گفتنی است، این اقدامات باید در زمان مقرر انجام گیرد؛ حتی اگر به دلایلی، گزارش اولیه یا جستجوی بینالمللی هنوز در دسترس نباشد. همچنین، از آنجا که ممکن است فاز ملی برای برخی از دفاتر ثبت اختراع، پیش از فاز بینالمللی آغاز شده باشد، هرگونه اقدام صورت گرفته در فاز بینالمللی، بر روی پروندههای قبل از آن هیچگونه تأثیری نخواهد داشت.
اقدامات لازم برای ورود به فاز ملی عبارت است از:
- پرداخت هزینههای ملی (هرگونه درخواست معافیت و یا کاهش در هزینههای پرداختی در حیطه اختیارات دفاتر مربوطه است)؛
- آمادهسازی اسناد و ترجمه آنها در صورت نیاز؛
- ارائه یک کپی از درخواست بینالمللی در صورت اعلام نیاز دفتر ثبت اختراع؛
- ارائه نام و آدرس مخترعین (در صورتی که این اطلاعات در درخواست ثبتشده در فاز بینالمللی وجود نداشته باشد).
جزئیات اقدامات لازم و محدودیتهای زمانی مرتبط با آنها در زیر ارائه شده است:
الف) درخواستهای ثبتشده در فاز بینالمللی، موجب میشود تا یک بازه زمانی مشخص برای استفاده از این تسهیلات برای متقاضی در نظر گرفته شود و پس از پایان این مهلت، تأثیر درخواستهای بینالمللی در هر یک از کشورهای مدنظر مخترع، متوقف میشود. محدودیت زمانی برای ورود به فاز ملی، برابر ۳۰ ماه از تاریخ حق تقدم «Priority Date» است که بر مبنای اولویت ادعاهای مندرج در پرونده درخواست بینالمللی، تعیین شده است. در صورت عدم وجود چنین ادعایی، تاریخ ثبت را بهعنوان آغاز مهلت زمانی ۳۰ ماهه در نظر میگیرند. لازم به تأکید است که در برخی موارد، به دلیل ناسازگاری ماده قانونی اصلاحی «PCT» و دستورالعملهای ملی، محدوده زمانی مذکور به ۲۰ ماه کاهش مییابد. (منظور از اولویت ادعا «Claim Priority» در یک پرونده ثبت اختراع، تاریخ ثبت اولیه در یکی از دفاتر ملی یا منطقهای است. متقاضیان ثبت اختراع در بیش از یک کشور، معمولاً در ابتدا آن را در یک دفتر ملی یا منطقهای به ثبت میرسانند و سپس در یک بازه زمانی ۱۲ ماهه، نسبت به ثبت بینالمللی آن ذیل معاهده «PCT» اقدام مینمایند.)
شکل ۱- مراحل اصلی روند «PCT» و بازههای زمانی مرتبط با آن
ب) دفاتر مشخص شده، معمولاً به متقاضیان یادآوری نمیکنند که محدودیت زمانی برای ورود به مرحله ملی، منقضی شده است. بنابراین، مسئولیت برای نظارت بر محدودیتهای زمانی، بر عهده متقاضی بوده و وی حتی در صورت تأخیر در گزارشات مراحل پنجگانه فاز بینالمللی، میبایست نسبت به اجرای موقت اقدامات ورود به فاز ملی مبادرت ورزد.
فواید استفاده از «PCT»
از مهمترین مزایای ثبت اختراع از مسیر «PCT»، میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
۱. پیمان همکاری ثبت اختراع «PCT»، به متقاضیان در تسهیل روند حفاظت از اختراعات و دستاوردهای فنی خود در سطح بینالمللی کمک مینماید؛
۲. به ادارات ثبت اختراع ملی، برای تصمیمگیری پیرامون گرنت شدن پتنت کمک مینماید؛
۳. دسترسی عمومی به اطلاعات فنی مرتبط با اختراعات پتنت شده را تسهیل مینماید؛
۴. با ثبت درخواست ذیل این معاهده، متقاضیان میتوانند بهطور همزمان، از خدمات ارائه شده در طیف وسیعی از کشورها استفاده نمایند.
استفاده از «PCT»، برای هر فرد یا شرکتی که به دنبال حفاظت از اختراعات خود در مجموعهای از کشورها است، میتواند صرفهجویی در زمان و انرژی را به همراه داشته باشد. این صرفهجویی، در درجه نخست ناشی از این واقعیت است که تحت «PCT»، متقاضی تنها یک درخواست بینالمللی را در یک مکان، به یک زبان مشترک و با یک مجموعه هزینه اولیه، به ثبت میرساند که در غیر این صورت، میبایست بهطور جداگانه در هر یک از کشورها یا منطقه مدنظر خود، آن را انجام دهد. علاوه بر این، گزارش جستجوی بینالمللی که بر اساس استانداردهای بسیار دقیق و توسط یکی از دفاتر پتنت دارای مهارت و تخصص قابل توجه در بررسی و ارزیابی پروندههای ثبت اختراع انجام میگیرد، میتواند یک کمک مشاورهای بسیار مطلوب برای متقاضیان محسوب شود. گزارشهای جستجوی بینالمللی مکمل نیز در صورت لزوم قابل انجام است که این مجموعه از گزارشات، یک مرور جامع از دانش پیشین به حساب میآید و شانس متقاضی را برای دستیابی به حقوق پتنت افزایش میدهد. از دیدگاه متقاضی، یک گزارش جستجوی بینالمللی مطلوب، میتواند موضع وی نسبت به دفاتر ملی یا منطقهای ثبت اختراع را تقویت نموده و در نتیجه، استدلالهای وی متقاعدکنندهتر باشد. از سوی دیگر، گزارش بینالمللی جستجو که حاوی بخشهایی نامطلوب باشد، امکان اصلاح ادعاها و در برخی موارد، تغییر نظر متقاضی برای ادامه روند ثبت در کشورهای مختلف را فراهم مینماید. در این صورت، صرفهجویی هزینهای ناشی از درخواست ثبت در کشورهای مختلف، از مزایای بهکارگیری سیستم «PCT» خواهد بود.
یک نکته کلیدی پیرامون هزینههای ثبت درخواست، استفاده از یک واحد پولی و امکان پرداخت آن در یک مکان واحد است که با استفاده از «PCT» امکانپذیر میشود. این مزیت، میتواند هزینهها و عوارض احتمالی ناشی از پرداخت در دفاتر مللی متعدد که هر یک از یک واحد ارزی استفاده مینمایند را تا حد بسیاری رفع نماید.
یک ویژگی بسیار مهم «PCT»، حق تقدم زمانی ناشی از ثبت بینالمللی درخواست است که به متقاضی اجازه میدهد تا در این بازه زمانی، نسبت به ارسال درخواست ارزیابی و گرنت پتنت در دفاتر ملی، تصمیمگیری نموده و اقدام نماید. از تاریخ یکم آوریل ۲۰۰۲ میلادی، مهلت زمانی برای ورود به فاز ملی، برابر با ۳۰ ماه در نظر گرفته شده است.
پتنتهای منطقهای و سیستم «PCT»
یکی از ویژگیهای جالب «PCT»، سازگاری کامل آن با سیستمهای ثبت اختراع منطقهای است که میتواند استفاده ترکیبی از آنها را برای کاربران فراهم آورد. ممکن است، متقاضیان مایل به حفاظت از اختراعات خود در کشورهای عضو حداقل یکی از معاهدات منطقهای پتنت و در عین حال، ثبت بینالمللی آن از طریق «PCT» باشند. با توجه به انعطاف مناسب «PCT»، این دسته از متقاضیان، امکان استفاده همزمان از هر دو نوع سیستم را صرف نظر از کشور خواهند داشت. از مهمترین توافقهای منطقهای که میتوان از آنها به صورت ترکیبی با «PCT» استفاده نمود، پروتکل سازمان مالکیت صنعتی منطقهای آفریقا، کنوانسیون پتنت اوراسیا، کنوانسیون پتنت اروپا و توافقنامه سازمان مالکیت فکری آفریقا است که تلفیق آنها با «PCT»، اصطلاحاً «ARIPO-PCT route» و «Eurasian-PCT route» و «Euro-PCT route» و «OAPI-PCT route» نامیده میشود.