مقدمه
حفاظت از داراییهای فکری از طریق سیستم پتنت، یکی از مؤثرترین ابزارهای مالکیت فکری محسوب میشود. پتنت، علاوه بر کارکرد حفاظتی، میتواند برای شرکتهای فناور، فرصتی بینظیر برای ورود به بازار فراهم آورد. با استفاده از این ابزار کارآ، کسبوکار شما میتواند پیش از آغاز به کار رقبا، بر روی سیر تکامل و توزیع فناوری جدید تمرکز نماید. مهمتر اینکه پتنتها به شما امکان ممانعت از بهرهبرداریهای غیرمجاز از دستاوردهای فناورانه و اختراعات ثبتشده را میدهند و تولید، استفاده، فروش و بازاریابی محصولات مبتنی بر فناوری پتنت شده را در انحصار شما قرار میدهد. این حقوق منحصربهفرد، بهویژه در فناوریهای کلیدی، میتواند بهشدت ارزشمند بوده و منافع قابلتوجهی را عاید مخترع یا صاحبامتیاز پتنت نماید.
نکتهای که باید به آن توجه داشت، این است که ثبت اختراع، فرآیندی هزینهبر بوده و بسیاری از کسبوکارها، دارای توان مالی برای حفاظت از تمامی دستاوردهای فناورانه خود نیستند. اینجا است که مدیریت استراتژیک مالکیت فکری و نقش مهم آن در کسبوکار، هویدا میشود. داشتن یک استراتژی مشخص برای حفاظت از داراییهای فکری کلیدی و مدیریت مؤثر فناوری در بنگاه، موجب میشود تا با کمترین هزینه، بیشترین چتر حفاظتی از داراییهای فکری را به خود اختصاص دهیم. در ادامه، با پنج نکته کلیدی در ارتباط با مدیریت پتنت در کسبوکار آشنا خواهیم شد.
۱. اولویتبندی
این مسئله، در ابتدای امر ساده به نظر میرسد، اما زمانی که شما بخواهید حداکثر داراییهای ممکن خود را پتنت نمایید، کمی پیچیده خواهد شد. تمامی سازمانها، از شرکتهای استارتآپی کوچک گرفته تا بزرگترین شرکتهای فناور، با محدودیت در بودجه مواجه هستند و همین امر، لزوم اولویتبندی را در تمامی ابعاد کسبوکار نمایان میسازد. در بحث حفاظت و مدیریت داراییهای فکری نیز، این مسئله وجود دارد. در یک کسبوکار فناورانه، طیف وسیعی از داراییهای فکری، اعم از یک فناوری کاملاً نوظهور یا یک نشان تجاری ارزشمند وجود دارد که تمامی آنها به سطوحی از حفاظت نیازمند هستند. با توجه به محدودیت در بودجه، بایستی بر داراییهای کلیدی متمرکز شده و آنها را مورد محافظت قرار داد. در این راستا، بایستی اختراعات و فناوریهایی را در سیستم پتنت به ثبت برسانید که در درجه اولویت برای کسبوکارتان قرار داشته و یا میتواند به عنوان یک منبع درآمدی بالقوه و ارزشمند برای شما ایفای نقش نماید. (در برخی از کشورها از جمله ایران، به منظور حمایت از مخترعین و شرکتهای فناور و همچنین، پشت سر گذاشتن هزینههای بالای ثبت اختراع، حمایتهایی توسط نهادهای مربوطه صورت گرفته که شرکتها بتوانند از این سد مالی عبور نمایند. در همین راستا، کانون پتنت ایران نیز به عنوان نهادی زیرمجموعه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، اقدام به حمایت تا ۹۰ درصدی، از ثبت اختراعات خارجی مینماید.)
بهینهسازی داراییهای پتنت شده در یک کسبوکار، به میزان تعهد شرکت برای حفاظت از مالکیت فکری وابسته است. به عبارت دیگر، کارکنان باید به اهمیت توسعه فناوری و ارزش آن برای کسبوکار واقف باشند و آموزش لازم برای شناسایی داراییهای مستلزم حفاظت را بگذرانند. متأسفانه بسیاری از مهندسین، توسعهدهندگان و کارکنان بخش تحقیق و توسعه، پیشرفتهای فناورانه خود را دستکم میگیرند و از سوی دیگر، نمیدانند که چه فناوریهایی را میتوان بهعنوان یک پتنت به ثبت رسانید. شناسایی تمامی اختراعات احتمالی بهعنوان فناوریهایی با قابلیت بهرهبرداری بیشتر، برای شرکت بسیار مهم بوده و به حداکثر رساندن داراییهای ثبتشده، به معنای مدیریت شما در هزینههای مرتبط با فناوری پتنت شده است. در استفاده از سیستم پتنت، باید به اقداماتی که میتواند تا حدی بر هزینههای متحمل شده و کاهش آنها اثرگذار باشد، توجه جدی داشت. برای مثال، سیستمهایی نظیر پیمان همکاری ثبت اختراع «PCT»، یک راهکار مقرونبهصرفه برای حالاتی است که بخواهیم یک فناوری را در بیش از یک سیستم پتنت ملی ثبت نماییم. (شایان ذکر است که در همین راستا است که کانون پتنت ایران، در حمایت از مخترعین و شرکتهای فناور کشور، ثبت «PCT» را به عنوان یکی از ارکان اساسی در فرایند ثبت اختراع خارجی خود قرار داده است.)
نکته مهم دیگر در زمینه استراتژی مالکیت فکری شرکت، بهویژه در حوزه پتنت، رویکرد و نگاه مدیران ارشد به هزینههای سیستم پتنت است. هزینههای پتنت را باید بهعنوان یک سرمایهگذاری در کسبوکار نگریست و لزوماً صرفهجویی در این هزینهها، به سود بیشتر نخواهد انجامید. موقعیتی احتمالی را تصور نمایید که پس از سرمایهگذاریهای قابلتوجه برای توسعه یک فناوری خاص، به دلیل اهمال در ثبت آن، رقبا به راحتی آن را مورد تقلید و بهرهبرداری قرار میدهند و شرکت متحمل ضرر و زیان هنگفتی میشود. بدیهی است، شناسایی و اولویتبندی فناوریهای کلیدی و سرمایهگذاری بر آنها بدون هراس از هزینهها، یکی از گامهای مهم در مدیریت استراتژیک مالکیت فکری سازمان به شمار میرود.
۲. تشخیص بهموقع
یکی از مهمترین نکات برای مدیریت فناوریهای دارای پتانسیل بالقوه، داشتن فرآیندی جهت شناسایی پیشرفتهای کلیدی، در همان ابتدای توسعه است. دانستن اینکه چه فناوریهایی توسعه یافتهاند و تحت نظر قرار دادن دقیق آنها، البته با نیمنگاهی به بازار، به شرکت اجازه خواهد داد تا منابع محدود خود را بر محافظت از پیشرفتهای کلیدی صورت گرفته متمرکز نماید. زمانی که ارزیابی ضروری باشد، این کار سریعاً باید صورت پذیرد. سرعت حرکت تحقیق و توسعه، اغلب بالا است و ارزیابیهای مذکور، نباید این روند را کند نماید، بلکه میبایست نوعی روند یکپارچه و هماهنگ، بین شناسایی، ارزیابی و فرآیند توسعه وجود داشته باشد.
چنین ارزیابیهایی، نباید به کارمندان بخش تحقیق و توسعه محدود شود. در بهترین حالت، جهت دستیابی به حداکثر بازده، مهم است که بازاریابی، فروش و مدیریت منابع انسانی، همه با هم در چنین ارزیابیهایی مشارکت داشته و با کارمندان بخش تحقیق و توسعه و یک وکیل کارآزموده در زمینه پتنت، همکاری نمایند.
این احتمال وجود دارد که شناسایی فوری فناوری کلیدی، میتواند به جلوگیری از افشای غیرمجاز کمک نماید. هنگامی که فناوری در معرض عموم قرار گیرد (از طریق بکار گیری، انتشار، فروش و یا پیشنهادات برای فروش)، توانایی پتنت کردن آن از بین میرود. کمی ناامیدکننده خواهد بود اگر در یک سرمایهگذاری وسیع و پرمخاطره، یک فناوری مهم و پیشگام، به خاطر ارسال کاتالوگ به مشتریان کلیدی و یا به دلیل ارائه در نمایشگاه تجاری، قابل پتنت شدن نباشد. هر دوی این فعالیتها، منحصربهفرد بودن و نو بودن فناوری که الزام کلیدی برای دستیابی به پتنت است را تحت تأثیر قرار میدهند. شناسایی فناوری کلیدی در مراحل اولیه، میتواند در جلوگیری از افشای غیرمجاز اطلاعات مؤثر بوده و توانمندی شرکت برای کسب حقوق مرتبط با پتنت را تسهیل نماید.
۳. توجه به کاربردهای چندگانه فناوری
تحقیق و توسعه، همواره منجر به ایجاد یک فناوری با کاربرد مشخص نمیشود. در بسیاری از مواقع، فناوری توسعهیافته، در تکرارهای مداوم و در گذر زمان، منتج به کاربردهایی میشود که در ابتدای امر، به ذهن خطور نمیکند. این مسئله، نیاز به شناسایی و بهرهبرداری از تمامی تکرارهای احتمالی فناوری را نمایان میسازد.
برای اطمینان از اینکه تغییرات احتمالی، به وسیله درخواستهای پتنت جانبی، قابل درک و مناسب باشند، کارکنان تحقیق و توسعه و دیگر بخشهای سازمان، با همکاری یک وکیل معتبر و واجد شرایط، باید اشرافی دقیق بر روند فناوری و نیز سیر تغییرات در تقاضای بازار داشته باشند. پتنتهای متعدد، برای همه راههایی که فناوری میتواند بکار رود، ما را مطمئن خواهد ساخت که رقبا به آسانی قادر به تغییر در فناوری نبوده و تا زمان ممکن، حق انحصاری استفاده از آن، در اختیار شرکت خواهد بود.
۴. انعطافپذیری در توسعه
مسلماً یکی از مسائل کلیدی یک استراتژی موفق پتنت، استمرار در رصد و شناسایی پیشرفتهای جدید و ارزشمند فناورانه است. علاوه بر کارمندان ارشد تحقیق و توسعه و ارزیابانی که قادر به شناسایی فناوریها هستند، شما به یک برنامه مؤثر و کارآمد برای پاداش دادن به کسانی که در این فرآیند فعالیت مینمایند، نیاز دارید.
در حالی که کسبوکار باید طوری عمل کند که انحصار تمام تحولات به وجود آمده، در اختیار کسبوکار باشد، ولی این بدان معنا نیست که نمیتوان (و یا نباید) به کارمندان باهوش و نوآور پاداش داد. کسبوکار، باید برنامهای انگیزشی برای تمامی کارکنان (و نه فقط آنان که وظیفه آنها توسعه فناوری جدید است)، پیرامون موضوع نوآوری در شرکت داشته باشد و هر جا مزایایی از نوآوری کسب شود، افرادی که با آن در ارتباط بودهاند نیز باید در سود حاصل از آن، سهیم باشند.
۵. رصد رقبا
در پایان باید گفت که یک استراتژی مدیریت اثربخش داراییهای پتنتی، باید یک برنامه و ایده مشخص برای نحوه عملکرد رقبا در بازار و اثرات آن بر سیاستهای شرکت داشته باشد. چنین سرویس نظارتی، دارای دو هدف عمده است: یکی تدافعی و دیگری تهاجمی.
در مورد اول، با نظارت بر فضای رقابتی، کسبوکار میتواند اطمینان حاصل نموده که در خط مقدم فناوری قرار دارد و در موقعیتی است که با دستیابی رقبا به پیشرفتهای غیرمنتظره، بتواند فناوری خود را جهت واکنش مناسب توسعه دهد. نظارت مؤثر بر چشمانداز رقابتی، میتواند بهعنوان مثال با تشویق فروشندگان به گزارش فناوریهای جدیدی که در این زمینه با آنها روبرو هستند، صورت پذیرد. همچنین، کارکنان بازاریابی باید نظارت بر رقابت فناورانه و توسعههای جدید در این زمینه را مدنظر قرار دهند. علاوه بر این، پرسنل کلیدی شرکت، باید در کنفرانسهای مختلف شرکت نموده، تا روند فناوری و پیشرفتهای نوظهور را شناسایی کنند. این اقدامات، کمک میکند تا کسبوکار، هرگز دور از خط مقدم فناوری نباشد. شرکتها همچنین میتوانند از پایگاههای داده پتنت، مانند «PATENTSCOPE»، برای نظارت بر فعالیتهای ثبت اختراع رقبای خود استفاده نموده و یا به بررسی گزارشهای مربوط به چشمانداز پتنت که تصویری اجمالی از وضعیت پتنت یک فناوری خاص در یک کشور و یا منطقهای جغرافیایی ارائه میدهد، بپردازند. (پتنت اسکوپ یک سیستم جهانی رایگان برای جستجوی پتنت است که دسترسی به اطلاعات فناوریهای جدید انتشار یافته در پتنت را فراهم مینماید. این پایگاه داده، در حال حاضر شامل بیش از ۵۰ میلیون پتنت است که مشتمل بر پروندههای ثبتشده ذیل «PCT» و نیز بیش از ۴۱ دفتر ثبت اختراع ملی و منطقهای میشود. این ابزار بهشدت کارآ، به کاربران خود این قابلیت را میدهد که با استفاده از ابزارهای جستجوی پیشرفته و چندزبانه، دسترسی مناسب و مفیدی به اطلاعات فناورانه موجود داشته باشند.)
دومین هدف برای نظارت فوق، این است که مطمئن شویم که موارد نقض شده، به سرعت شناسایی و متوقف شوند. همانطور که قبلاً اشاره شد، حقوق مربوط به پتنت، بدون اینکه اجرا شوند، هیچ ارزشی نخواهند داشت. زمانی که نقض فناوری در بازار کشف شود، مدیریت میبایست آن را بلافاصله مورد توجه قرار داده، تا تمامی گامهای لازم برای پایان دادن به آن، عملی شود. باز هم، کارمندان بخش فروش و بازاریابی، باید تشویق شوند تا گزارش فعالیتهای بالقوه نقضکننده پتنت را گزارش داده و علاوه بر آن، باید طرحهای تشویقی مشابهی برای مشتریان نیز لحاظ شود. با تحقیق و بررسی منسجم در مورد نقضهای احتمالی صورت گرفته و اقدام به توقف آن، کسبوکار میتواند ارزش حقوق پتنت خود را به حداکثر رسانده و بازده سرمایهگذاری مطلوبی از فعالیتهای تحقیق و توسعهای خود به دست آورد.