مقدمه
سه رکن اصلی تولید دانش و توسعه فناوری‌های نوین، «دانشگاه‌ها»، «سازمان‌های تحقیقاتی دولتی» و «آزمایشگاه‌های صنعتی» هستند که در اکوسیستم نوآوری حال حاضر، تعاملی تنگاتنگ با یکدیگر دارند. در گذشته، این سه نهاد از یکدیگر مستقل بوده و تقریباً می‌توان گفت که ارتباط چندانی در مهم‌ترین حوزه عملکردی خود، یعنی توسعه دانش، نداشتند. با ظهور مفاهیم جدید در دنیای کسب‌وکار، نظیر نوآوری و کارآفرینی و نقش‌آفرینی گسترده فناوری در اقتصاد، شاهد ظهور نوع جدیدی از تعاملات و هم‌پوشانی‌های فزاینده، بین این سه بخش هستیم که از آن، تحت عنوان مارپیچ سه‌گانه (دولت، صنعت، دانشگاه) یاد می‌شود. تمرکز دانشگاه‌ها بر نقش جدید خود به‌عنوان مأموریت سوم (در کنار دو مأموریت آموزش و پژوهش)، باعث ظهور مفهوم «دانشگاه‌های کارآفرین» گردیده است.
با ورود دانشگاه‌ها به حوزه نوآوری و کارآفرینی، میزان نوآوری در دانشگاه، به معیاری مهم در ارزشیابی این نهاد بدل می‌گردد. اهمیت فاکتورهای مرتبط با نوآوری، به‌قدری افزایش یافته که برخی نهادها، دانشگاه‌ها را صرفاً بر اساس عوامل و معیارهای مؤثر بر نوآوری و کارآفرینی، رتبه‌بندی می‌نمایند؛ مؤسسه رویترز، یکی از این نهادهای بین‌المللی است که از سال ۲۰۱۵ میلادی، اقدام به ارزیابی و رتبه‌بندی دانشگاه‌های نوآور در سطح جهان نموده است. در گزارش جدید این مؤسسه که تحت عنوان «نوآورترین دانشگاه‌های جهان در سال ۲۰۱۸» انتشار یافته است، ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان از منظر نوآوری و با تأکید بر تعداد پتنت، ارزیابی و رتبه‌بندی شده‌اند.
در این نوشتار، تحلیلی مختصر بر گزارش مذکور و روند تغییرات جایگاه‌های دانشگاه‌های برتر و نیز سهم هر یک از کشورها و مناطق جغرافیایی خواهیم داشت.
متدولوژی و روش ارزیابی
بنا به گزارش جدید رویترز از دانشگاه‌های نوآور برتر در سال ۲۰۱۸ میلادی که چهارمین گزارش سالانه در این زمینه محسوب می‌شود، دانشگاه‌های استنفورد، انستیتو فناوری ماساچوست «MIT» و دانشگاه هاروارد، مجدداً در رده‌های اول تا سوم نوآورترین دانشگاه‌های جهان قرار گرفتند. گفتنی است، مؤسسه رویترز با رصد و شناسایی اقدامات و فعالیت‌های دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی در زمینه توسعه دانش، ایجاد فناوری‌های نوظهور و حضور در بازارها و صنایع جدید، اقدام به رتبه‌بندی دانشگاه‌های مختلف جهان می‌نماید.
رتبه‌بندی صورت گرفته، بر اساس ارزیابی میزان پیشرفت پژوهش‌های علمی (همراه با برخی معیارهای مرتبط با ثبت اختراع و تجاری‌سازی)، در بیش از ۶۰۰ دانشگاه و مؤسسه علمی در جهان و در بازه زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ میلادی انجام گرفته است که البته، برخی از شاخص‌ها، مانند ثبت اختراعات و استناد به مقالات، بر اساس داده‌های جمع‌آوری شده تا آوریل ۲۰۱۸ میلادی، ارزیابی شده است. لازم به تأکید است، مجموعه اطلاعات مورد نیاز با همکاری «Clarivate Analytics» و به‌کارگیری مجموعه‌ای از پلتفرم‌های تحقیقاتی متعلق به آن، استخراج شده است. از مهم‌ترین این پلتفرم‌ها، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- «InCites»
- «Web of Science»
- «Derwent Innovations Index»
- «Derwent World Patents Index»
- «Patents Citation Index»
یک نکته کلیدی پیرامون ارزیابی‌های صورت گرفته از سوی رویترز، در نظر گرفتن یک استاندارد حداقلی برای ورود دانشگاه‌ها به فرایند ارزیابی است که بر اساس آن، تنها دانشگاه‌هایی قابلیت ورود به لیست ۱۰۰ دانشگاه برتر را خواهند داشت که حداقل، ۷۰ تقاضانامه بین‌المللی، به ثبت رسانیده باشند. البته این استاندارد حداقلی، با موارد مشابه در ارزیابی‌های منطقه‌ای متفاوت است که عمده دلیل آن، ایجاد درکی عمیق از نهادهای فعال در مناطق جغرافیایی مختلف است. برای مثال، ارزیابی دانشگاه‌های نوآور اروپا و آسیا در سال ۲۰۱۸ میلادی، با شرط حداقل ۵۰ پتنت، انجام گرفته است.
پس از غربالگری ۶۰۰ دانشگاه و انتخاب مجموعه‌ای از دانشگاه‌های کاندید برای ارزیابی، هر یک از دانشگاه‌های مذکور، بر مبنای شاخص‌های مختلفی، نظیر چگونگی گرنت پرونده‌های ثبت اختراع، تعداد درخواست‌های ثبت پتنت در دفاتر ملی ثبت اختراع، تعداد ارجاعات به پتنت‌های متعلق به دانشگاه، تعداد مقالات پژوهشی مورد استناد قرار گرفته از سوی پتنت‌های مختلف و نیز، درصد مقالات دارای نویسنده مشترک از صنعت، مورد ارزیابی قرار گرفته و در نهایت، بر اساس امتیاز نهایی محاسبه شده، دانشگاه‌های برتر از نظر نوآوری، فهرست شده‌اند.
نکته دیگر در زمینه وضعیت ثبت اختراع از سوی دانشگاه‌ها، این است که برخی از دانشگاه‌ها، مانند دانشگاه کالیفرنیا، مجموعه فعالیت‌های ثبت پتنت خود را به صورت متمرکز انجام داده و عملاً تفکیک آمار دانشکده‌های مختلف دانشگاه، امکان‌پذیر نیست؛ در نمونه‌های این‌چنینی، سیستم کلی دانشگاه مورد ارزیابی قرار گرفته است. البته در برخی نمونه‌ها که قابلیت تفکیک آمار وجود داشته است، ارزیابی‌ها به صورت تفکیک شده‌تری انجام گرفته است؛ به عنوان مثال، در فهرست سال ۲۰۱۸ میلادی، مجموعه نهادهای آموزشی و پژوهشی دانشگاه کارولینای شمالی، برخلاف سال‌های گذشته، به صورت جداگانه مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند که تنها یک عضو از این دانشگاه (دانشکده کشتیرانی کارولینای شمالی) توانسته است در فهرست صد دانشگاه برتر قرار گیرد. علاوه بر این، بسیاری از دانشگاه‌ها، از نام عمومی خود برای ثبت پتنت استفاده نکرده و یا یک برند نسبتاً پیچیده را برای فعالیت‌های ثبت اختراع خود انتخاب نموده‌اند؛ برای مثال، دانشگاه آکسفورد از نام «ISIS Innovations Ltd»، برای ثبت درخواست‌های خود در دفاتر ثبت اختراع استفاده می‌کند. مؤسسه کلاریویت، به منظور ارزیابی دقیق‌تر، تمامی شرکت‌ها و مؤسسات این‌چنینی را، به دانشگاه مادر مرتبط نموده است.
گفتنی است، بسیاری از دانشگاه‌های مطرح، به‌رغم عملکرد مناسب در شاخص‌های متعارف علمی، نتوانسته‌اند در بین ۱۰۰ دانشگاه نوآور برتر جهان قرار گیرند. از علل عمده این امر، می‌توان به مواردی نظیر ارتباط ضعیف پژوهش‌های انجام گرفته با صنعت و عدم توانایی تولید پتنت‌های تجاری اشاره نمود. در ادامه، شاخص‌های اصلی ارزیابی، به تفصیل بیان گردیده است. با دقت در شاخص‌های مورد استفاده، می‌توان به این نتیجه رسید که از مزایای اصلی متدولوژی رتبه‌بندی در این گزارش، استفاده از داده‌های آماری کاربردی و متمرکز بر موضوعات کارآفرینی و تجاری‌سازی، نظیر تعداد پتنت و میزان استنادات پتنت است.
۱. تعداد پتنت‌ها «Patent Volume»:
در این شاخص، دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی، بر اساس تعداد کل پتنت‌های ثبت‌شده، ارزیابی می‌گردند. بنا به گفته رویترز، این شاخص، برآوردی از میزان احتمالی تجاری‌سازی‌های موفق، ارائه می‌دهد. شاخص مذکور، محدود به تعداد درخواست‌های به ثبت رسیده در «WIPO» است.
۲. موفقیت در اخذ گواهی ثبت اختراع «Patent Success»:
این شاخص، به ارزیابی نسبت پتنت‌های گرنت شده، در مقایسه با پرونده‌های ثبت پتنت و درصد موفقیت در تأیید درخواست‌ها می‌پردازد.
۳. درخواست‌های ثبت شده در چند دفتر «Global Patents»:
این شاخص، تعداد پتنت‌های ثبت‌شده در مجموعه دفاتر ثبت پتنت آمریکا، اروپا و ژاپن را پوشش می‌دهد. بدیهی است که با توجه به هزینه به نسبت زیاد فرآیند ثبت اختراع، درخواست‌های بین‌المللی به ثبت رسیده در چند دفتر ثبت اختراع مختلف، بیانگر اختراعات ارزشمند از جنبه تجاری خواهند بود.
۴. تعداد استنادات پتنت «Patent Citations»:
یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی، تعداد استناداتی است که یک پتنت، از سایر پتنت‌ها دریافت نموده است. این شاخص، تأثیر پتنت مورد نظر را در تجاری‌سازی دیگر تحقیقات نشان می‌دهد.
۵. ضریب تأثیر تعداد استنادات پتنت «Patent Citation Impact»:
در این شاخص، میزان تأثیر پتنت، با توجه به نسبت استنادات به کل پتنت‌ها محاسبه می‌گردد. اهمیت این شاخص، در عدم وابستگی آن به اندازه سازمان آن است. با توجه به ارتباط بسیار نزدیک این شاخص و شاخص بعدی (درصد پتنت‌های مورد استناد)، وزن این دو شاخص، برابر با نصف دیگر شاخص‌ها در نظر گرفته شده است.
۶. درصد پتنت‌ها مورد استناد «Percent of Patents Cited»:
این شاخص، درصدی از پتنت‌هایی که حداقل یک بار توسط سایر پتنت‌ها مورد استناد قرار گرفته‌اند، نسبت به کل پتنت‌های به ثبت رسیده را محاسبه می‌نماید. (با توجه به ماهیت این شاخص و تشابه زیاد آن با شاخص قبلی، میزان تأثیر هر یک از آن‌ها، برابر با نصف دیگر شاخص‌ها در نظر گرفته شده است.)
۷. ضریب تأثیر استنادات مقالات از پتنت‌ها «Patent to Article Citation Impact»:
این شاخص، مشابه شاخص «ضریب تأثیر استنادات پتنت» بوده با این تفاوت که میانگین تعداد دفعاتی که یک «مقاله»، توسط پتنت‌ها مورد استناد قرار گرفته است، محاسبه می‌شود. این شاخص منحصربه‌فرد، نشان می‌دهد که تحقیقات پایه و بنیادین انجام‌گرفته در محیط‌های دانشگاهی (اندازه گرفته شده توسط مقالات علمی)، چه تأثیری بر تجاری‌سازی فعالیت‌های تحقیق و توسعه (اندازه گرفته شده توسط پتنت‌ها)، خواهد داشت.
۸. ضریب تأثیر استنادات صنعتی در مقالات «Industry Article Citation Impact»:
تعداد استنادات مقالات به یکدیگر، می‌تواند به‌عنوان معیاری برای تشخیص میزان تأثیر تحقیقات علمی به شمار آید؛ با توجه به این‌که در اینجا هدف ارزیابی میزان نوآوری است، این معیار با کمی تغییر مورد استفاده قرار گرفته است. در واقع، به جای محاسبه تعداد کل استنادات، صرفاً استنادات صنعتی به مقالات مورد توجه خواهد بود. با این تغییر، میزان اهمیت و تأثیر مقالات بر تجاری‌سازی یافته‌های علمی، به صورت دقیق‌تری ارزیابی می‌گردد.
۹. درصد مقالات منتشر شده در همکاری با صنعت «Percent of Industry Collaborative Articles»:
در این شاخص، درصدی از مقالات دانشگاهی که حاصل همکاری و تعامل با بخش‌های صنعتی و تجاری (دارای نویسنده مشترک) است، مورد محاسبه قرار می‌گیرد. این شاخص، با توجه به اهمیت همکاری و مشارکت با صنعت، بر اثرات بالقوه تجاری پروژه‌های تحقیقاتی مشترک متمرکز خواهد بود.
۱۰. تعداد کل مقالات انتشار یافته «Total Web of Science Core Collection Papers»:
در این شاخص، تعداد کل مقالات انتشار یافته از سوی دانشگاه، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. مقالات انتشار یافته را به‌نوعی می‌توان خروجی کارکرد پژوهشی دانشگاه دانست.
ده دانشگاه‌های نوآور جهان در سال ۲۰۱۸ میلادی
همان‌طور که در سطور پیشین اشاره شد، دانشگاه‌های استنفورد، «MIT» و هاروارد، توانسته‌اند برای چهارمین سال متوالی، در رده‌های اول تا سوم فهرست صد دانشگاه برتر جهان در زمینه نوآوری قرار گیرند. دانشگاه استنفورد که در طی سال‌های اخیر، به یک بازیگر پیشرو در حوزه نوآوری بدل شده است، با فعالیت‌های گسترده در زمینه تحقیق و پژوهش و نیز ثبت اختراعات که غالباً از سوی دیگر دانشگاهیان در سرتاسر جهان به آن‌ها استناد می‌شود، در رده نخست فهرست رویترز جای گرفته است. این دانشگاه، با «۱۷۵۳۴» دانشجو و بهره‌مندی از «۴۳۳۹» عضو هیئت‌علمی، بیش از ۶۹۱ درخواست ثبت پتنت داشته است و از منظر نرخ موفقیت در گرنت پتنت، با ۴۱.۵ درصد، پس از دانشگاه‌های واندربیلت و «MIT»، سومین دانشگاه موفق محسوب می‌شود. این دانشگاه، همچنین از نظر «امتیاز تجاری‌سازی» که مبتنی بر معیار میزان استنادات مقالات آکادمیک از پتنت‌های به ثبت رسیده اندازه‌گیری شده است، موفق به کسب امتیاز ۷۲.۵۱ شده که در مقایسه با امتیاز میانگین (۳۸.۸۲)، اختلافی قابل‌توجه دارد. در جدول ۱، لیست ده دانشگاه برتر جهان از منظر نوآوری، ارائه شده است.
جدول ۱- وضعیت ده دانشگاه برتر نوآور جهان در ارائه درخواست پتنت و موفقیت در گرنت آن‌ها
اگر کمی دقیق‌تر به فهرست ۱۰ دانشگاه برتر فهرست رویترز بنگریم، مشاهده می‌شود که تعداد درخواست‌های ثبت اختراع و حتی نرخ گرنت پتنت، به تنهایی نمی‌تواند میزان موفقیت یک دانشگاه در زمینه نوآوری را رقم بزند. در توضیح این پدیده، باید به دیگر معیارها و شاخص‌های مرتبط با تجاری‌سازی تحقیقات، نظیر میزان استنادات پتنت، پروژه‌های همکاری تحقیقاتی با صنعت و تعداد مقالات استناد یافته از سوی دیگر پتنت‌ها، اشاره نمود. به عبارت دیگر، مجموعه‌ای عظیم از اطلاعات و آمار، با تأکید بر تجاری‌سازی و کارآفرینی که عموماً بر مبنای «پتنت» ارزیابی شده‌اند، جایگاه دانشگاه‌های مختلف را مشخص نموده است.
گفتنی است، در فهرست ۱۰ دانشگاه برتر، تنها دانشگاه‌های «Leuven» بلژیک و کالج امپریال لندن، به عنوان دانشگاه‌های غیرآمریکایی حضور دارند و این فهرست، عملاً تحت سیطره مطلق دانشگاه‌های آمریکا است.
دانشگاه‌های نوآور از منظر جغرافیایی
اگر دانشگاه‌های حاضر در فهرست ۱۰۰ دانشگاه برتر را از نظر منطقه جغرافیایی مقایسه نماییم، می‌توان گفت که آمریکای شمالی با ۴۸ دانشگاه، در رده نخست قرار داشته و پس از آن، اروپا با ۲۷، آسیا با ۲۳ و خاورمیانه با ۲ دانشگاه، در رده‌های بعدی قرار دارند.
از نظر کشور مبدأ دانشگاه‌های حاضر در فهرست مذکور، آمریکا با اختصاص ۴۶ دانشگاه، در رده نخست قرار گرفته است. آلمان و ژاپن نیز با ۹ دانشگاه، مشترکاً در جایگاه دوم قرار گرفته و کره جنوبی نیز با ۸ دانشگاه، در رده سوم قرار دارد. از نکات قابل‌توجه در این زمینه، ارتقاء جایگاه آلمان است که در سال ۲۰۱۶ میلادی با ۷ دانشگاه در رده پنجم قرار داشت. در شکل ۱، وضعیت دیگر کشورها در رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌های نوآور در سال ۲۰۱۸ تشریح گردیده است.
شکل ۱- سهم کشورهای مختلف از دانشگاه‌های نوآور
دانشگاه‌های نوآور در اروپا و آسیا
مؤسسه رویترز، در کنار ارزیابی و انتشار فهرست ۱۰۰ دانشگاه نوآور جهان، اقدام به ارزیابی منطقه‌ای دانشگاه‌ها نیز نموده است که نتیجه آن، انتشار فهرست‌های «۱۰۰ دانشگاه نوآور اروپا» و «۷۵ دانشگاه نوآور آسیا و اقیانوسیه» است. همان طور که در بخش متدولوژی و روش ارزیابی بیان شد، برای آن‌که یک دانشگاه اروپایی یا آسیایی به فرایند ارزیابی وارد شود، می‌بایست حداقل ۵۰ پتنت در وایپو به ثبت رسانیده باشد.
در بین دانشگاه‌های اروپایی، دانشگاه «Leuven» بلژیک، برای سومین سال متوالی، عنوان نوآورترین دانشگاه را به خود اختصاص داده است. کالج امپریال لندن و دانشگاه کمبریج نیز در رده‌های دوم و سوم جای دارند. مؤسسه فدرال لوزان، دانشگاه ارلانگن نورنبرگ، دانشگاه فنی مونیخ، دانشگاه منچستر، دانشگاه مونیخ، دانشگاه فنی دانمارک و «ETH» زوریخ نیز، دیگر دانشگاه‌های فهرست ۱۰ دانشگاه برتر اروپایی در زمینه نوآوری را تشکیل می‌دهند.
نکته قابل‌توجه پیرامون فهرست دانشگاه‌های نوآور اروپایی، تنزل دانشگاه‌های انگلیسی در این فهرست است که نشان از نقش منفی عدم قطعیت‌های سیاسی، در عملکرد نوآورانه مؤسسات آموزشی و پژوهشی دارد. خروج انگلیس از اتحادیه اروپا یا برکسیت «Brexit» که موجب تلاطم بسیار زیاد در سطوح مختلف کشور انگلیس شده است، از مهم‌ترین دلایل این پدیده محسوب می‌شود. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که بسیاری از دانشگاه‌های آلمانی، به برکسیت به‌عنوان یک فرصت ارزشمند برای جذب محققین و دانشمندان انگلیسی نگاه می‌کنند. از سوی دیگر، بسیاری از صنایع و نهادهای فعال در اتحادیه اروپا، به منظر اجتناب از سردرگمی‌های قانونی و مالیاتی، سعی دارند تا سرمایه‌گذاری‌های خود را به دیگر کشورهای عضو اتحادیه اروپا انتقال داده و سطوح همکاری خود با دانشگاه‌های انگلیسی را کاهش دهند.
نکته مهم دیگر، نقش کشورهای کوچک‌تر در اکوسیستم نوآوری جهانی است. بلژیک با ۱۱ میلیون جمعیت، ۷ دانشگاه در فهرست دانشگاه‌های نوآور اروپایی را به خود اختصاص داده است و می‌تواند یک مثال بارز برای این موضوع قلمداد شود. در نقطه مقابل، روسیه به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور اروپایی و پنجمین اقتصاد بزرگ جهان، هیچ نماینده‌ای در فهرست ۱۰۰ دانشگاه نوآور اروپایی ندارد که این هم از نکات جالب‌توجه این فهرست به شمار می‌رود.
فهرست دانشگاه‌های نوآور در آسیا و اقیانوسیه، با سردمداری دانشگاه «KIAST» کره جنوبی، به‌عنوان نوآورترین دانشگاه آسیایی برای سومین سال متوالی، متقارن شده است. این دانشگاه که قدیمی‌ترین نهاد علم و فناوری این کشور به‌حساب می‌آید، در سال ۱۹۷۱ میلادی تأسیس شده است و اختراعات ارزشمندی، به‌ویژه در حوزه خودروهای الکتریکی و سلول‌های سوختی داشته است.
پس از دانشگاه «KIAST» کره جنوبی، دانشگاه‌های توکیو ژاپن و «POSTECH» کره، در رده‌های دوم و سوم جای گرفته‌اند. دانشگاه‌های سئول کره جنوبی، «Tsinghua» چین، اوزاکا، کیوتو، «Sungkyunkwan»، توهوکو و نیز دانشگاه ملی سنگاپور، دیگر دانشگاه‌های فهرست ۱۰ دانشگاه برتر آسیا را تشکیل می‌دهند.
نکته جالب‌توجه در مورد دانشگاه‌های نوآور آسیایی، ورود تنها سه دانشگاه جدید به فهرست ۷۵ دانشگاه برتر است که تمامی آن‌ها نیز، چینی هستند. این دانشگاه‌ها عبارتند از «معدن و فناوری چین»، «شاندونگ» و «Xiamen» که به ترتیب در رده‌های ۵۶، ۶۷ و ۷۴ قرار گرفته‌اند.
