مقدمه
در برخی از کشورها، به منظور حفاظت از اختراعات و دستاوردهای فناورانه، علاوه بر سیستم پتنت، از یک سیستم دیگر به نام یوتیلیتی مدل «Utility Model» نیز استفاده می‌شود که عملاً حفاظت از اختراعات کوچک را بر عهده دارد. یوتیلیتی مدل‌ها، در برخی از کشورهای جهان مانند چین، کره جنوبی و آلمان، با هدف حفاظت از برخی اختراعات و نوآوری‌های محلی که نمی‌توانند الزامات و پیش‌نیازهای پتنت شدن را برآورده سازند، بکار گرفته می‌شوند.
چین طی دو دهه اخیر، توانسته است با شتابی فزاینده، خود را به کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی نزدیک نماید. رشد اقتصادی اعجاب‌برانگیز این کشور، هماهنگی زیاد بخش‌های مختلف سیاست‌گذاری و اقتصادی و بازار به‌شدت وسیع و جذاب آن، موجب شده است تا بسیاری از شرکت‌ها و فناوران خارجی، به فکر سرمایه‌گذاری و حضور در این کشور بیفتند. اتاق بازرگانی آمریکا، به‌عنوان بزرگ‌ترین فدراسیون تجاری در جهان که منافع بیش از ۳ میلیون کسب‌وکار آمریکایی را پشتیبانی می‌نماید، معتقد است که مهم‌ترین رابطه اقتصادی و تجاری دوجانبه در جهان، مربوط به دو کشور آمریکا و چین است. با توجه به منافع و مزایای این رابطه تنگاتنگ، باید اطمینان حاصل نمود که از حداکثر پتانسیل‌های اقتصادی و تجاری در روابط دوطرفه استفاده گردد.
از چالش‌های بزرگ چین برای حفظ ثبات اقتصادی، سرعت بخشیدن به فرآیند حرکت به سوی اقتصاد دانش‌بنیان است، تا بتواند در فضای رقابتی حال حاضر، به جایگاهی مطلوب دست یابد. چین به درستی متوجه شده است که ارتقاء نوآوری، در گرو تقویت سیستم‌های مالکیت فکری و به‌ویژه سیستم پتنت است که به فناوران و مخترعین کمک نموده، تا از نوآوری‌های خود در مقابل بهره‌برداری‌های غیرمجاز دیگران محافظت نمایند. لازم به ذکر است که اهداف بلندپروازانه چین برای افزایش چشمگیر درخواست‌های ثبت اختراع و نرخ افزایش درخواست‌ها در سیستم پتنت این کشور، نگرانی‌هایی را پیرامون کیفیت پتنت‌ها نیز ایجاد نموده است. بر همین اساس، اتاق بازرگانی آمریکا، اقدام به بررسی اقدامات و مسئولیت‌های دولت چین، در راستای ارتقاء نوآوری و قابلیت‌های فناورانه نموده است که می‌تواند نحوه فعالیت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های شرکت‌های آمریکایی حاضر در این کشور را نیز تحت تأثیر قرار دهد. با توجه به پیچیدگی‌های اکوسیستم نوآوری و نقش بسیار پررنگ سیستم پتنت در حفاظت و انتشار نوآوری، در این نوشتار به مرور اجمالی گزارش اتاق بازرگانی آمریکا از سیستم یوتیلیتی مدل چین یا «UMP» پرداخته و مزایا، چالش‌ها، تأثیرات احتمالی و برخی پیشنهادات سازنده برای بهبود این رژیم در چین را تبیین خواهیم کرد.
تاریخچه یوتیلیتی مدل‌ها در چین
هنگامی که در سال ۱۹۸۵ میلادی، قانون ثبت اختراع چین به تصویب رسید، سیستم یوتیلیتی مدل، به‌عنوان یکی از سه فرم حفاظت از اختراعات، در کنار «Invention Patent» و «Design Patent»، در دسترس متقاضیان قرار گرفت. از آن زمان تاکنون، یوتیلیتی مدل‌ها توانستند به خوبی با فرآیند نوآوری در چین تطبیق یافته و مزایای بسیاری را برای جامعه مخترعین و نوآوران چینی فراهم نماید.
یوتیلیتی مدل‌ها، یک مسیر ارزان و سریع برای مخترعین و شرکت‌های استارت‌آپی محسوب می‌شود که از طریق آن، می‌توانند از دستاوردهای فنی و فناوری‌های پیشرفته خود، در مقابل بهره‌برداری‌های غیرمجاز دیگران محافظت نمایند. هزینه کم و از آن مهم‌تر، الزامات کمتر سخت‌گیرانه این سیستم، موجب می‌شود تا از آن به‌عنوان یک ابزار کارآ و مؤثر در شرکت‌های کوچک و دارای منابع ضعیف مالی استفاده شود. تمامی این مزایا و منافع، موجب شده است تا بیش از ۵۰ کشور جهان، از سیستم یوتیلیتی مدل در کنار سیستم پتنت خود، برای حفاظت از اختراعات و دستاوردهای فنی استفاده نمایند. بنا بر گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO»، در سال ۲۰۱۷ میلادی، پس از چین که در رده نخست کشورهای جهان از نظر تعداد یوتیلیتی مدل‌های به ثبت رسیده قرار دارد، کشورهای آلمان، روسیه، اوکراین، کره جنوبی و ژاپن، در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. در شکل ۱، ده کشور برتر از نظر تعداد پرونده‌های یوتیلیتی مدل در سال ۲۰۱۷ میلادی قابل مشاهده است.
شکل ۱- ده کشور برتر از نظر تعداد یوتیلیتی مدل‌های به ثبت رسیده در سال ۲۰۱۷ میلادی
به صورت کلی، در مقایسه یوتیلیتی مدل‌ها با دیگر انواع پتنت، بایستی در نظر داشت که:
- این سیستم، برای اختراعات کمتر پیشرفته طراحی شده است.
- استانداردها و الزامات ثبت یک یوتیلیتی مدل، در سطح پایین‌تری قرار دارد.
- ارزیابی‌های به نسبت کمتر یوتیلیتی مدل‌ها موجب می‌شود تا هزینه و پیچیدگی فرآیند ثبت اختراع به‌شدت کاهش یابد.
باید دقت داشت که دولت چین و به‌ویژه دفتر ثبت پتنت این کشور «SIPO»، به استفاده‌های بعضاً نامناسب یوتیلیتی مدل‌ها که به دلیل عدم وجود ارزیابی‌های جامع و دقیق اتفاق می‌افتد، کاملاً آگاه است؛ اما این چالش‌ها را به‌عنوان عواقب ناخواسته در مقابل مزایای شکل فعلی سیستم، توجیه می‌نماید. به عبارت دیگر، پیامدهای منفی ناشی از یوتیلیتی مدل‌ها، در مقایسه با نقش کلیدی آن‌ها در ارتقاء نوآوری و حفاظت از دارایی‌های فکری شرکت‌های محلی ناچیز بوده و همین عامل، موجب می‌شود تا تقاضا برای ثبت یوتیلیتی مدل‌ها، روندی افزایش داشته باشد.
قانون ثبت اختراع چین، دارای یک قانون واحد و یکپارچه برای حفاظت از اختراعات و دستاوردهای فناورانه است که سه بخش اصلی «Invention Patent»، پتنت طراحی «Design Patent» و یوتیلیتی مدل «Utility Model Patent» را در بر می‌گیرد. در ماده 2 این قانون، یک اختراع به معنای «هر راهکار فنی جدید مرتبط با یک محصول، فرآیند و یا بهبودهای مرتبط با آن‌ها» است که بر این اساس، محصولات و فرآیندها را می‌تواند پوشش دهد. این در حالی است که یک یوتیلیتی مدل، به معنای «هر راهکار فنی جدید مرتبط با شکل، ساختار و یا ترکیبی از آن‌ها و نیز، محصولی است که کاربرد عملی داشته باشد» و بر همین اساس، شامل ساختارها و سازه‌های مکانیکی است.
با وجود تعریف دقیق یوتیلیتی مدل در قانون ثبت اختراع چین، تجربه نشان داده است که نوع اختراعات تحت پوشش یوتیلیتی مدل‌ها در بیشتر موارد بسیار گسترده‌تر بوده و علاوه بر «شکل‌ها و ساختارها»، مواردی مانند ترکیبات دارویی، مدارهای الکتریکی و حتی نرم‌افزارهای کامپیوتری را نیز در بر می‌گیرند.
طبق ماده ۲۲ قانون ثبت اختراع چین، یک اختراع برای آن‌که شرایط و الزامات پتنت شدن را داشته باشد، باید جدید بودن، گام ابتکاری و کاربردپذیری را احراز نماید. منظور از جدید بودن یا «Novelty» این است که یوتیلیتی مدل مدنظر، جزئی از دانش پیشین محسوب نشود. باید توجه داشت، الزام تازگی و جدید بودن، کاملاً مطلق بوده و استاندارد ارزیابی آن، مشابه با «Invention Patent»ها است. گام ابتکاری یا «Inventiveness»، به معنای داشتن ویژگی‌های ذاتی است که نشان از نوعی پیشرفت و تکامل دارد. این الزام، در مقایسه با گام ابتکاری در «Invention Patent» که به‌صورت «ویژگی‌های برجسته و نشان‌دهنده پیشرفت و تکامل قابل‌توجه» تعریف می‌شود، تا حدی متفاوت است.
متقاضی ثبت یوتیلیتی مدل در چین، می‌بایست مجموعه‌ای از فرم‌های استاندارد مرتبط با مشخصات مرتبط با مخترعین، تشریح اختراع و ادعاهای مرتبط با آن و در صورت لزوم، برخی مستندات جانبی را به دفتر ثبت پتنت چین ارسال نماید. درخواست می‌بایست به زبان چینی ترجمه شده و هزینه‌های مالی مرتبط با ثبت درخواست، در حدود ۷۸ دلار است. این هزینه، بابت درج ۱۰ ادعا در پرونده ثبت اختراع بوده و ادعاهای بیشتر از این تعداد، با پرداخت هزینه‌های اضافی همراه است.
پس از ثبت درخواست از سوی مخترع، ارزیابی‌های اولیه برای بررسی درخواست آغاز می‌گردد که این ارزیابی، بیشتر مرتبط با مرور اجمالی ادعاهای پتنت، باهدف تأیید ارتباط موضوع اختراع با یوتیلیتی مدل‌ها است. به این ترتیب، جستجو و مقایسه ادعاهای پتنت با دانش پیشین و ارزیابی‌های عمیق‌تر که در شکل‌های دیگر ثبت اختراع در چین رایج است، برای یوتیلیتی مدل‌ها انجام نمی‌گیرد.
فرآیند گرنت شدن یک یوتیلیتی مدل در چین، در بند ۴۰ قانون ثبت اختراع این کشور توضیح داده شده است که بر مبنای آن، پس از انجام ارزیابی‌های اولیه و عدم وجود دلیل برای رد درخواست، دفتر مالکیت فکری این کشور، می‌بایست نسبت به اعطای گرنت برای درخواست ارزیابی‌شده، تصمیم‌گیری نماید. قانون ثبت اختراع چین، در این زمینه منحصربه‌فرد به شمار می‌آید، چرا که عملاً ارزیابی‌های دقیق، شامل جستجوی پتنت و مقایسه با دانش پیشین کم‌رنگ بوده و تنها نوعی ارزیابی شکلی و ساختاری اولیه انجام می‌گیرد.
کسب‌وکارها چگونه می‌توانند از منافع و مزایای یوتیلیتی مدل‌ها بهره‌مند شوند؟
یک پرسش کلیدی که برای بسیاری از سیاست‌گذاران حوزه علم، فناوری و نوآوری مطرح است، اهمیت سیستم پتنت و چگونگی اثرگذاری آن بر فرآیند کارآفرینی فناورانه است. به معنای بهتر، آیا ابزارهایی مانند یوتیلیتی مدل‌ها، می‌توانند بخشی ارزشمند و مؤثر از پروتکل حفاظت از دارایی‌های فکری شرکت‌ها و کسب‌وکارهای فناور محسوب شوند؟ باید توجه داشت که یوتیلیتی مدل‌ها، برای اختراعات ساده و سطح پایین مناسب است که با ایجاد نوعی حفاظت کوتاه‌مدت، می‌تواند به تجاری‌سازی ایده و بهره‌برداری از فناوری، کمک شایانی نماید. استاندارد پایین‌تر گام ابتکاری در یوتیلیتی مدل‌ها، موجب می‌شود تا شرکت‌های فناور محلی که بر بهبود جزئی محصول یا فناوری متمرکز هستند نیز بتوانند از چتر حمایتی سیستم پتنت، برای محافظت از دارایی‌های فکری خود استفاده نمایند.
بررسی فضای کسب‌وکار در چین، نشان می‌دهد که دلایلی متنوع و فراتر از حفاظت از دارایی فکری در مقابل اقدامات نقض‌کننده دیگران، برای علاقه‌مندی شرکت‌ها به ثبت یوتیلیتی مدل‌ها وجود دارد. یوتیلیتی مدل‌ها را می‌توان به‌عنوان یک دارایی ارزشمند در مذاکرات مجوزهای متقابل بهره‌برداری از پتنت استفاده نمود و از این طریق، بهره‌برداری از دیگر یوتیلیتی مدل‌های در اختیار شرکت‌های رقیب را نیز در دستور کار قرار داد. در واقع، استراتژی ترکیب سبد یوتیلیتی مدل خود با دیگر یوتیلیتی مدل‌ها و استفاده از آن به‌عنوان یک ابزار ارزشمند تجاری، یکی از مهم‌ترین دلایل استقبال شرکت‌های چینی از سیستم یوتیلیتی مدل به‌حساب می‌آید.
هزینه پایین ثبت یوتیلیتی مدل نسبت به یک پتنت معمول (۷۸ دلار در مقابل ۵۶۵ دلار)، همراه با گرنت بسیار سریع (بازه زمانی ۷ الی ۱۰ ماه از تاریخ ثبت درخواست)، موجب می‌شود تا یوتیلیتی مدل‌ها به یک ابزار بسیار مناسب برای مخترعین و شرکت‌های کوچک و متوسط فناور که عموماً دارای فناوری‌های مکانیکی با دوره عمر به نسبت کوتاه هستند، بدل شود.
پرسشی که در این میان به ذهن می‌رسد، این است که آیا صرفاً شرکت‌های محلی و کوچک، نسبت به ثبت یوتیلیتی مدل‌ها اقدام می‌نمایند. به عبارت بهتر، آیا شرکت‌های فناور بزرگ چینی که دارای سرمایه و منابع مالی قوی‌تر بوده و از سبد پتنت گسترده‌ای بهره‌مند هستند نیز به سیستم یوتیلیتی مدل علاقه نشان می‌دهند؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که این بخش از کسب‌وکارها نیز تا حدی از یوتیلیتی مدل، به‌عنوان ابزاری برای حفاظت از دارایی‌های فکری خود استفاده می‌نمایند. با وجودی که قانون ثبت اختراع چین، اجازه نمی‌دهد که یک ادعای مشابه همزمان در دو پرونده پتنت (یوتیلیتی مدل و پتنت‌های معمول) به ثبت برسد، شرکت‌های چینی در ابتدا یک یوتیلیتی مدل به ثبت رسانیده و در ادامه و با آغاز فرآیند ارزیابی‌های دقیق و اساسی مرتبط با پرونده ثبت اختراع دوم، متقاضی می‌تواند بین یوتیلیتی مدل گرنت شده و پرونده پتنت در حال ارزیابی، یکی را انتخاب نماید. این فرآیند، در بند 9 قانون ثبت اختراع چین به تفصیل بیان گردیده است.
همان‌گونه که در سطور پیشین ذکر شد، امکان ثبت یوتیلیتی مدل، برای کسب‌وکارها دارای منافع فراوانی است. اما چرا متقاضیان خارجی در سیستم پتنت چین، تمایل خاصی به یوتیلیتی مدل‌ها ندارند؟ در پاسخ به این پرسش مهم، باید گفت که اکثر حقوقدانان و شرکت‌های ثبت اختراع آمریکایی که برای مشاوره و کمک به متقاضیان آموزش دیده‌اند، تجربه‌ای در مورد یوتیلیتی مدل‌ها ندارند و به همین دلیل، نگاه آن‌ها به سیستم یوتیلیتی مدل به‌عنوان یکی از فرم‌های حفاظت از اختراعات، با ابهام روبرو است. عمده این ابهام، به دلیل عدم وجود سیستمی مشابه در آمریکا و عدم آشنایی با فرآیندهای مرتبط و نیز، سوءظن نسبت به ارزش واقعی یوتیلیتی مدل‌ها در سایر حوزه‌های قضایی است. آمار نشان می‌دهد که این رویکرد، مختص آمریکایی‌ها نیست و بسیاری از کشورهای دیگر نیز همین عقیده را دارند. بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد که در کشورهایی که سطح دومی از سیستم ثبت اختراع، مانند یوتیلیتی مدل، در کنار سیستم ثبت اختراع اصلی وجود دارد، اغلب متقاضیان سیستم فوق، شرکت‌ها و مخترعین داخلی بوده و متقاضیان خارجی عموماً در اقلیت هستند. برای مثال، رویکرد رسمی آمریکایی‌ها برای ثبت اختراعات خود در چین، مبتنی بر اولویت داشتن «Invention Patents» بوده و پتنت‌های طراحی و یوتیلیتی مدل‌ها، در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند. این در حالی است که چینی‌ها کاملاً متفاوت عمل نموده و اولویت آن‌ها در سیستم ثبت اختراع، به ترتیب با یوتیلیتی مدل‌ها، پتنت‌های طراحی و در نهایت، «Invention Patents» است.
علاوه بر فقدان آشنایی با یوتیلیتی مدل‌ها توسط متقاضیان خارجی، در برخی موارد، یوتیلیتی مدل به خوبی با محصولات یا مدل کسب‌وکار شرکت نیز همخوانی ندارد. برای مثال، به دلیل ممنوعیت حفاظت از روش‌ها و فرایندها توسط سیستم یوتیلیتی مدل، بسیاری از نوآوری‌های مرتبط با محصولات دارویی را نمی‌تواند شامل گردد. علاوه بر این، پیشرفته بودن فناوری و پیچیدگی دانشی محصول نیز از عوامل عدم سازگاری کسب‌وکارها با سیستم یوتیلیتی مدل به شمار می‌رود. یک سازنده تجهیزات پزشکی مستقر در آمریکا می‌گوید که تجهیزات شرکت وی، بسیار پیچیده بوده و عملاً نمی‌توان با استفاده از یوتیلیتی مدل‌ها از آن‌ها در برابر استفاده‌های غیرمجاز، حفاظت نمود. در واقع، پیشرفته بودن فناوری و سطوح دانشی بالای محصول، خود از موانع طبیعی استفاده از یوتیلیتی مدل توسط کسب‌وکارهای مختلف به شمار می‌رود.
یک دلیل دیگر برای عدم همخوانی شرکت‌ها با سیستم یوتیلیتی مدل، مدت‌زمان حفاظت از اختراع است. بسیاری از فناوری‌های پزشکی و دارویی، با توجه به دوره عمر طولانی، نیازمند یک حفاظت بلندمدت هستند و عملاً سیستم یوتیلیتی مدل با طول عمر حداکثر ۱۰ ساله، نمی‌تواند جوابگوی نیاز این دسته از فناوری‌ها باشد. در کنار این فاکتور، بحث مالی و هزینه نیز می‌تواند در تصمیم شرکت‌های فناور نسبت به انتخاب یوتیلیتی مدل‌ها اثرگذار باشد. در نگاه اول به نظر می‌رسد که هزینه‌های پایین‌تر یک یوتیلیتی مدل در مقایسه با «Invention Patent»، یک برتری محسوس است. با این حال، بسیاری از شرکت‌ها بین یک پتنت گران‌تر که البته حفاظت‌های گسترده‌تری را به همراه دارد و یک یوتیلیتی مدل ارزان‌تر همراه با حفاظت ضعیف‌تر، گزینه اول را به‌صرفه می‌دانند.
نکته پایانی در این زمینه، به استراتژی شرکت‌های فناور باز می‌گردد که در بسیاری از مواقع، بین ثبت درخواست در سیستم پتنت و تجاری‌سازی و بهره‌برداری از فناوری توسعه‌یافته، مدت‌زمان به نسبت زیادی وجود دارد. در واقع، این شرکت‌ها زمان به اندازه کافی برای بهره‌برداری نهایی ایده در اختیار داشته و فرآیند کوتاه ارزیابی و گرنت یوتیلیتی مدل‌ها، نمی‌تواند جذابیت کافی برای آن‌ها داشته باشد.
اگر بخواهیم کمی کلان‌تر به چالش عدم همخوانی سیستم یوتیلیتی مدل و مدل‌های کسب‌وکار شرکت‌های فناور بنگریم، می‌توان چنین نتیجه گرفت که نکته کلیدی برای تصمیم‌گیری بین یک پتنت و یک یوتیلیتی مدل، کیفیت اختراع و شرایط احراز الزامات و شرایط پتنت شدن است. به عبارت دیگر، اگر یک اختراع نتواند الزامات پتنت شدن را پشت سر گذارد، عملاً گزینه‌ای به جز یوتیلیتی مدل باقی نمی‌ماند. حال تصور نماییم که یک اختراع خاص، شرایط و الزامات پتنت شدن را احراز می‌کند؛ اینجا است که استراتژی‌های مالکیت فکری و فناوری شرکت و نیز برخی موانع و محدودیت‌های محیطی وارد می‌شود. در این شرایط، استفاده از یوتیلیتی مدل، منوط به عدم وجود محدودیت‌های طبیعی (محدودیت موضوعی مانند محصولات دارویی، محدودیت‌های مرتبط با ماهیت فناوری مانند پیشرفته بودن فناوری و یا دوره عمر طولانی)، بودجه و منابع در اختیار بخش مالکیت فکری و نیز، سیاست شرکت فناور (برای مثال، حساسیت به اثرات سوء یوتیلیتی مدل‌ها بر شهرت و اعتبار شرکت به‌عنوان یک شرکت دارنده پتنت‌های کم‌ارزش) خواهد بود.
تغییر چشم‌انداز یوتیلیتی مدل‌ها در چین: محرک‌های سیستم یوتیلیتی مدل
مقامات دولت چین در بالاترین سطوح، معتقدند که تغییر شعار «Made in China» به «Innovate in China»، یکی از مهم‌ترین محرک‌ها، برای ایجاد و توسعه فضایی تحت عنوان «نوآوری بومی» در این کشور است. همین نگاه و استراتژی افزایش درخواست‌های ثبت اختراع، به‌عنوان نمادی از نوآوری‌های انجام گرفته، موجب شده است تا رقابتی شدید بیت استان‌های مختلف چین، برای افزایش تعداد پتنت‌ها صورت گیرد. بسیاری از دانشگاه‌ها، به این سمت هدایت شده‌اند که ثبت اختراع را به‌عنوان یکی از فرآیندهای کلیدی و معمول خود، برای کمک به تجاری‌سازی نتایج تحقیقات علمی انجام‌گرفته قرار دهند. این نیروی محرکه سراسری و یکپارچه برای توسعه نوآوری‌های بومی که تمامی سطوح کشور، اعم از سیاست‌گذاران کلان، مخترعین و فناوران بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و حتی نهادهای سرمایه‌گذاری چین را تحت‌الشعاع قرار داده است، اثرات قابل‌توجهی بر نهادهای مالکیت فکری و به‌ویژه سیستم پتنت این کشور داشته است. سیل درخواست‌های ثبت اختراع وارد شده به «SIPO»، موجب شده است تا نظارت بر فرآیند ارزیابی و در مقیاس کلان‌تر، اصلاح و بهبود سیستم پتنت چین، با چالش‌های زیادی مواجه شود.
یکی از سیاست‌های دولت چین که در افزایش تقاضا برای ثبت یوتیلیتی مدل‌ها تأثیرگذار بوده است، اتخاذ پاداش برای فناوری‌های جدید و پیشرفته است که در قالب معافیت‌های مالیاتی سال ۲۰۰۸ میلادی از سوی دولت این کشور به تصویب رسید. بر این اساس، توسعه یک محصول مبتنی بر فناوری کلیدی پیشرفته، می‌تواند تا ۱۵ درصد در کاهش مالیات‌های اخذشده مؤثر باشد و حتی مالیات بر ارزش‌افزوده را نیز حذف نماید. همین سیاست و یارانه‌های محلی تخصیص داده شده از سوی سیاست‌گذاران محلی، موجب شده است تا بسیاری از شرکت‌های فناور، به سوی ثبت یوتیلیتی مدل‌ها (با توجه به هزینه کمتر و فرآیند ارزیابی و گرنت کوتاه‌تر) سوق یابند.
درست است که بسیاری از متخصصین و صاحب‌نظران بر این عقیده هستند که سیاست افزایش کمی ثبت اختراعات در چین، بدون توجه به کیفیت آن‌ها، می‌تواند اثرات سوء در بر داشته باشد، با این حال، باید اذعان نمود که مجموعه سیاست‌های اتخاذ شده و محرک‌های تعریف‌شده برای افزایش تعداد ثبت اختراعات، موجب شده است تا یک ذهنیت مبتنی بر نوآوری، در محققین، فناوران و حتی دانشگاه‌های چینی شکل گیرد. همین مزیت، می‌تواند به هدف بزرگ چین برای انتقال به اقتصاد دانش‌بنیان و نوآوری بومی، کمک شایان توجهی نماید.
رشد فزاینده باج‌گیران پتنت
یکی از پدیده‌های نوظهور در سیستم‌های پتنت، باج‌گیران پتنت یا پتنت ترول‌ها هستند که با هدف کسب درآمد، وارد فضای مبادلات پتنت و فعالیت‌های ثبت اختراع می‌شوند. باید توجه داشت که تفاوت‌های عمده‌ای بین باج‌گیران پتنت، به‌عنوان شرکت‌های سوءاستفاده‌گر و مخل نظم، با دسته کلان‌تر و مرجع نهادهای غیرعامل در تجاری‌سازی پتنت یا «NPE»ها وجود دارد. تقریباً در تمامی جهان، نهادهای «NPE»، به‌عنوان صاحبان امتیاز پتنت‌هایی که قصدی برای تجاری‌سازی و یا بهره‌برداری از آن‌ها نداشته و صرفاً بر کسب درآمد از طریق صدور مجوزهای بهره‌برداری از پتنت و یا آغاز دادرسی‌های حقوقی نقض پتنت متمرکز هستند، شناخته می‌شوند. «NPE»ها، شامل طیف وسیعی از بازیگران و نهادهای فناور، از جمله دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی عمومی هستند که به دلیل عدم دسترسی به منابع و تخصص‌های لازم برای بهره‌برداری از فناوری، اقدام به واگذاری حق بهره‌برداری از آن، از طریق صدور مجوز پتنت، به شرکت‌های متقاضی می‌نمایند. مثال دیگر، شرکت‌هایی مانند کوآلکام هستند که بخش عمده‌ای از کسب‌وکار آن‌ها، بر مبنای توسعه فناوری و ثبت آن در سیستم پتنت، با هدف صدور مجوز به دیگر شرکت‌های فناور بنیان نهاده شده است. این دو مثال، نشان می‌دهد که نباید تمامی بازیگرانی که با هدف کسب درآمد، به مبادلات پتنت و فعالیت‌های ثبت اختراع وارد می‌شوند را به دید منفی نگریست و صرفاً دسته‌ای از شرکت‌ها که می‌خواهند از مجموعه قوانین و حفاظت‌های صورت گرفته از دارایی‌های فکری، سوءاستفاده نمایند، نقش منفی دارند. این شرکت‌ها، همان باج‌گیران پتنت می‌باشند.
روند رو به افزایش پتنت ترول‌ها و نقش آن‌ها در سیستم پتنت آمریکا، پدیده‌ای است که در مقالات و مطالعات متعددی به آن اشاره شده و مورد بررسی دقیق محققین قرار گرفته است. این در حالی است که با افزایش توجهات به سیستم پتنت چین و تقویت رژیم‌های مالکیت فکری در این کشور، باج‌گیران پتنت نیز در فضای کسب‌وکار چین به‌شدت فعال شده‌اند. برآوردها نشان می‌دهد که بیش از ۵۰ درصد از پتنت‌ها در چین، با هدفی غیر از بهره‌برداری و تنها برای آغاز دادرسی‌های حقوقی و یا مقابله با دادرسی‌های احتمالی، به ثبت می‌رسند. بدیهی است که در این مسیر، یوتیلیتی مدل‌ها با توجه به هزینه ثبت کمتر و فرآیند ارزیابی سهل‌گیرانه، گزینه‌ای مطلوب برای باج‌گیران پتنت محسوب می‌شود.
نظرسنجی‌های میدانی از شرکت‌های فناور چینی، نشان می‌دهد که بسیاری از شرکت‌هایی که هنوز هدف باج‌گیران پتنت قرار نگرفته‌اند نیز، مسئله اصلی را زمان می‌دانند و معتقدند که دیر یا زود، با این پدیده مواجه خواهند شد. تقریباً تمامی دست‌اندرکاران سیستم پتنت در چین، با این جمله که افزایش قابل ملاحظه‌ای در فعالیت‌های ترول‌ها مشاهده می‌شود، موافقند که این امر، با پیچیدگی‌های رو به رشد «NPE»ها تشدید شده است.
گفتنی است، سیاست‌گذاران چینی با هدف تشویق افراد و شرکت‌های استارت‌آپی، در تلاش برای اصلاح و بهبود سیستم پتنت بوده و اختراع و نوآوری واقعی را در دستور کار خود قرار داده‌اند. بر همین اساس، بازبینی دستورالعمل‌های گرنت و تعیین غرامت در حال انجام است، تا آسیب‌های ناشی از فعالیت‌های پتنت ترول‌ها، تا حدی کاهش یابد. یک نکته کلیدی در مورد پدیده باج‌گیری پتنت در چین، تهاجمی بودن چشمگیر ترول‌ها در این کشور است که با توجه به فرصت‌های زیاد برای خرید پتنت از مخترعین، شرکت‌های کوچک و دانشگاه‌های دارای محدودیت در منابع لازم برای بهره‌برداری از پتنت، بازاری وسیع برای فعالیت‌های آن‌ها فراهم نموده است.
استراتژی نوآوری در چین؛ اهمیت تعادل در اکوسیستم
استراتژی حقوق مالکیت فکری چین، مصوب ژوئن ۲۰۰۸ میلادی، بر اهمیت ارتقاء ظرفیت چین در ایجاد، بهره‌برداری، حفاظت و مدیریت مالکیت فکری تأکید دارد که می‌تواند قدمی بزرگ برای بهبود ظرفیت نوآوری در این کشور به شمار آید. این جاه‌طلبی چین که به دنبال تغییر وضعیت از «کارخانه جهانی»، به یک «رهبر نوآوری» است، فشاری همه‌جانبه بر نوآوری بومی وارد می‌آورد که اثرات آن در سیستم مالکیت فکری این کشور، بسیار ملموس است.
بحث‌های فراوانی بین موافقان و مخالفان یوتیلیتی مدل در چین وجود دارد. مخالفان بر این نکته تأکید دارند که عدم وجود ارزیابی‌های اساسی و عمیق برای تأیید و گرنت درخواست‌ها، موجب می‌شود تا یوتیلیتی مدل‌های چینی، تنها برای افزایش آمار ثبت اختراع مفید باشند و عملاً چالش‌های زیادی را برای فناوران و اکوسیستم نوآوری این کشور پدید آورند. این در حالی است که موافقان با برشمردن مزایای متعدد یوتیلیتی مدل‌ها و استقبال فزاینده فناوران و مخترعین چینی از آن‌ها برای حفاظت از اختراعات کوچک خود، حذف آن از سیستم ثبت اختراع چین را اشتباهی بزرگ می‌دانند.
درس‌هایی از تجارب دیگر کشورها
در بخش پایانی این نوشتار، مروری سریع بر تجارب برخی از کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی، در زمینه یوتیلیتی مدل‌ها خواهیم داشت که می‌تواند فرآیند اصلاح و بهبود سیستم یوتیلیتی مدل چین را تسهیل نماید.
الف) آلمان:
آلمان پس از چین، دارای بیشترین تعداد درخواست ثبت یوتیلیتی مدل است. یوتیلیتی مدل‌ها در سیستم ثبت اختراع آلمان، به‌عنوان یک روش نسبتاً ارزان برای حفاظت از دستاوردهای فنی محسوب می‌شوند که معمولاً ظرف چند هفته، در دسترس متقاضی ثبت اختراع خواهد بود. الزامات جدید بودن، گام ابتکاری و کاربرد صنعتی نیز در ارزیابی‌های یوتیلیتی مدل‌ها مدنظر قرار گرفته و در صورت تأیید درخواست، یک بازه زمانی ۱۰ ساله، برای حفاظت از آن تعریف می‌گردد. مشکل باج‌گیران پتنت در آلمان نیز به چشم می‌خورد که البته در مقیاس‌هایی به مراتب کوچک‌تر از چین است. تفاوت ظریف سیستم یوتیلیتی مدل آلمان و چین، در جستجوهای مرتبط با دانش پیشین است. با انتشار یوتیلیتی مدل در آلمان، متقاضی و یا هر فرد دیگر، می‌تواند با پرداخت هزینه‌های لازم، درخواست انجام جستجوهای فوق را داشته باشد. این در حالی است که در سیستم پتنت چین، این کار تنها در هنگام دادرسی‌های حقوقی امکان‌پذیر است.
ب) کره جنوبی:
طبق قانون ثبت اختراع کره (ماده ۴)، یک یوتیلیتی مدل می‌تواند برای دستگاه‌های دارای کاربرد صنعتی و شکل یا ساختار یک چیز جدید یا ترکیبی از آن‌ها اعطا شود. کره جنوبی، در سال ۱۹۹۹ میلادی، با هدف کاهش فشار کاری دفتر ثبت اختراع خود، اقدام به لغو الزام ارزیابی‌های دقیق و اساسی در مورد درخواست‌های ثبت یوتیلیتی مدل نمود که در ادامه، در سال ۲۰۰۶ میلادی، مجدداً این الزام در دستور کار قرار گرفت. دلیل اصلی «KIPO» از این اقدام، کنترل و نظارت بیشتر بر فرآیند ثبت یوتیلیتی مدل‌ها بود که به اعتقاد این نهاد، «ثبت یوتیلیتی مدل‌ها بدون انجام ارزیابی‌های دقیق، موجب ایجاد برخی حقوق انحصاری ناپایدار و در نتیجه، بروز اختلافات بی‌اهمیت، بر سر لغو این حقوق می‌گردد».
ج) ژاپن:
در ژاپن، روش‌ها نمی‌توانند توسط سیستم یوتیلیتی مدل محافظت شوند. دوره حفاظت برابر با ۱۰ سال بوده و نوعی ارزیابی رسمی، به‌عنوان الزام اولیه وجود دارد. مهم‌ترین تفاوت بین یوتیلیتی مدل‌ها در چین و ژاپن، به میزان مسئولیت صاحب‌امتیاز یوتیلیتی مدل باز می‌گردد. وی موظف به احتیاط در بهره‌برداری از حقوق انحصاری اعطا شده بوده و ممکن است، اقدامات وی با توجه به این الزام، موجب تعیین «جبران خسارت» از سوی نهادهای قضایی گردد. همین عامل، موجب شده است تا تعداد یوتیلیتی مدل‌ها در ژاپن، در مقایسه با چین، بسیار کمتر باشد.
