مقدمه
امروزه فناوری و نوآوری بهعنوان یکی از پیشرانهای اقتصاد مبتنی بر دانایی به شمار رفته که میتواند نقشی تعیینکننده در موفقیت و یا شکست کسبوکارهای مختلف ایفاء نماید. با توجه به ضرورت حفاظت از داراییهای فکری و روند فزاینده بهکارگیری سیستمهای مالکیت فکری از سوی نهادهای عمومی و بنگاههای اقتصادی، موضوع حقوق مالکیت فکری «IPR»، به یک موضوع حیاتی و فراگیر در بین کارآفرینان، محققین و فناوران بدل گردیده است. در این بین، سیستم پتنت بهعنوان یکی از ابزارهای کارآمد مدیریت مالکیت فکری، علاوه بر حفاظت از اختراعات و فناوریهای توسعهیافته، نقش تسهیلگر و تسریعکننده در افشاء و ترویج نوآوری و دانش را نیز بر عهده دارد.
یک نکته بسیار مهم که بسیاری از کارآفرینان و شرکتهای فناور از آن غفلت میورزند، کارکردهای جانبی پتنت در موفقیت کسبوکار است. لازم به تأکید است که پتنتها، حاوی مجموعهای عظیم از اطلاعات فنی هستند که شاید در هیچ منبع دیگری قابلدسترس نباشند. همچنین، پتنتها بیانگر روند توسعه فناوری، بازیگران پیشرو و بسیاری اطلاعات مفید دیگر میباشند که از تمامی این اطلاعات، میتوان برای پیشبرد مقاصد و اهداف کسبوکار استفاده نمود. همین ویژگی، موجب شده است تا تحلیل پتنت، بهعنوان ابزاری بسیار کلیدی، از سوی شرکتهای فناور مورد استفاده قرار گیرد.
بنا به اهمیت فناوری و نوآوری در فضای رقابتی صنایع مختلف و دادههای اطلاعاتی ارزشمند حاصل از پتنتهای به ثبت رسیده، در نوشتار حاضر سعی میگردد تا نقش تحلیل پتنت در بخش تحقیق و توسعه و حتی فراتر از آن، اتخاذ سیاستها و استراتژی کسبوکار مناسب، مورد بررسی و تجزیهوتحلیل قرار گیرد.
تحلیل پتنت چیست؟
اگر سیستم پتنت را از دیدگاه کلان بنگریم، میتوان برخی جنبههای پنهان در زمینه ارتباط با رفاه عمومی جامعه را نیز در آن دریافت. انتشار گسترده دانش جدید در کوتاهترین زمان ممکن، یکی از فاکتورهای ارتقاء رفاه اجتماعی به شمار میرود که با توجه به ویژگیهای جدید جوامع بشری و نقش پررنگ دانش و فناوری در آن، نقشی حیاتی در رشد اقتصادی جوامع جدید خواهد داشت. با این وجود، انتشار سریع دانش، اثراتی منفی در بازده سرمایهگذاریهای انجامگرفته از سوی بخش خصوصی در فعالیتهای تحقیق و توسعه خواهد داشت؛ یکی از راهکارهای مناسب برای تأمین برخی منافع حداقلی برای نوآوران و حل چالش میان حداکثرسازی منافع خصوصی توسعه دانش از یکسو و استفاده اجتماعی بهینه از دانش توسعهیافته از سوی دیگر، سیستم پتنت است. حق اختراع، نوعی حق انحصار موقت برای صاحبان آن ایجاد مینماید و در عین حال، با افشای جزئیات فنی مرتبط با اختراع، نوعی تعادل بین منافع عمومی و منافع مخترعین برقرار میسازد.
متن پتنتهای منتشر شده، منبعی غنی از اطلاعات بوده که میتواند سیر تغییر و تحولات رخ داده در حوزههای مختلف، اعم از اقتصاد، علم و فناوری را رمزگشایی نماید. برای شفافتر شدن مسئله، میتوان به مطالعهای که اخیراً با هدف بررسی روند ظهور کلمات کلیدی در عناوین پتنتهای انتشاریافته،انجام شده است، اشاره نمود. این مطالعه که شامل استخراج اطلاعات «USPTO» از سال ۱۹۷۷ تا ۲۰۱۶ میلادی بوده، ۷.۷ میلیون پرونده ثبت اختراع را در بر گرفته است. اگر ابر کلمات پرکاربرد در ابتدا و انتهای این بازه زمانی را بررسی نماییم، میتوان دریافت که موضوعات، فناوریها و صنایع مورد توجه در خلال این سالها، چه تغییری را در پیش گرفته و به کدام سمت حرکت نموده است. به عنوان مثال، در سال ۱۹۷۷ میلادی، کلماتی نظیر «ماشین»، «ترکیبات» و «مکانیسمهای اندازهگیری مواد» و «فلز»، از کلمات رایج در عناوین پتنت محسوب میشد. در حالی که در سال ۲۰۱۶ میلادی، موضوعاتی نظیر «ارتباطات»، «برنامههای پردازش تصاویر» و «نیمههادیها»، حرف اول را در میان عناوین ثبت اختراع میزدند.
با توجه به اطلاعات ارزشمند فنی و حقوقی موجود در پتنتها، تحلیل پتنت میتواند ابزاری بسیار کلیدی، برای استفاده از این اطلاعات محسوب شود. اهمیت این اطلاعات، به حدی است که بر اساس گزارشهای معتبر جهانی، بیش از ۸۰ درصد از اطلاعات جدید در حوزه فناوریها، تنها از طریق پتنتها قابلدستیابی است.
بر همین اساس است که شرکتهای بزرگ فناور جهان، به دنبال رصد پتنتهای ارائه شده توسط رقبا هستند، چراکه بهروزترین اطلاعات مورد نیاز برای آینده کاری خود و رقبا را به راحتی با رصد اطلاعات ارائه شده در پتنتها میتوانند دنبال نمایند. آنالیز روندهای اصلی توسعه فناوری، یکی دیگر از مزایای تحلیل پتنت است که میتواند منجر به شناسایی فناوریهای نوظهور، جهت واکنشهای مناسب در قبال آنها شود. با توجه به کاهش چشمگیر دوره عمر فناوری و تسریع روند جایگزینی فناوریها که به منسوخ شدن فناوریهای موجود میانجامد، درک مناسب پیرامون مهمترین حوزههای فناوری جهت سرمایهگذاریهای تحقیق و توسعه، از ضروریترین اقدامات شرکتها و سازمانهای فعال در حوزه فناوریهای پیشرفته است.
اولین پرسشی که ممکن است به ذهن خطور نماید، این است که تحلیل پتنت به چه معنا است و چه اطلاعاتی میتواند در اختیار ما بگذارد؟ در پاسخ میتوان گفت که به صورت کلی، دو نوع اصلی از تحلیل پتنت وجود دارد که آنها را میتوان اصطلاحاً «Core Patent Analytics» و «Business Driven Patent Research» نام نهاد. در آنالیزهای مرتبط با نوع اول، تیمهای بخش تحقیق و توسعه، مشاوران سیستم پتنت و تیمهای توسعه محصول، هدف قرار گرفته و مواردی نظیر هوش رقابتی، چشمانداز ثبت اختراع، جستجو پیرامون اعتبار یا عدم اعتبار پتنتها و ارزیابی پتنت، مدنظر قرار میگیرد. در مقابل، در تحلیل پتنتهای نوع دوم، بر یک سطح کلانتر متمرکز شده و رهبران نوآوری هدف قرار میگیرند. در این حالت، تحلیل پتنت شامل تجزیهوتحلیل رقبا و رصد فعالیتهای ثبت اختراع آنها، شناسایی رقبای تازهوارد، بررسی روند فناوری و شناسایی نوآوریهای برافکن و رادیکال و نیز، تجزیهوتحلیل وضعیت بازار است.
پتنتها و اطلاعات مندرج در آنها، از چند ویژگی منحصربهفرد برخوردارند که موجب میشود تا استفاده از آنها، اهمیت بالایی داشته باشد. این ویژگیها عبارتند از:
- گستردگی: ثبت و انتشار بیش از ۶۰ میلیون پتنت در سرتاسر جهان با اقیانوسی از اطلاعات فنی خاص؛
- منبع انحصاری اطلاعات: فناوریهای پتنت شده، عموماً از حساسیت تجاری فوقالعادهای برخوردارند و به همین دلیل، پتنتهای مرتبط با آنها، تنها منبع اطلاعاتی معتبر به شمار میروند؛
- شرح فنی دقیق: بر اساس الزامات مورد نیاز، محتوای پتنت میبایست حاوی تشریح کامل، دقیق و کاربردی ثبت اختراع باشد، تا هر متخصص فنی صاحب تجربه در آن حوزه، بتواند اختراع را بدون سعی و خطای زائد بازآفرینی نماید؛
- ساختار واحد: ساختار واحد و استاندارد پتنت، مطالعه و استخراج نکات و اطلاعات لازم را تسهیل مینماید؛
- اطلاعات متمرکز: اطلاعات فنی منعکسشده در پتنتها، متمرکز و مفید بوده لذا دسترسی به آنها، در کوتاهترین زمان ممکن فراهم میشود؛
- دسترسی آسان: امکان دسترسی به تمامی اسناد پتنت و متن کامل آنها از طریق اینترنت وجود دارد؛
- هزینه ناچیز: دسترسی به متون ثبت اختراع، معمولاً از طریق وبسایتهای اینترنتی بهصورت رایگان امکانپذیر است. امکان دسترسی کامل به اسناد پتنت در دفاتر ثبت اختراع و نیز برخی دادههای موجود در بانکهای اطلاعاتی حرفهای نیز قابل خریداری است که میتواند قابلیتهای منحصربهفردی برای جستجوی تخصصی پتنت ارائه نماید؛
- طبقهبندی استاندارد: سیستم طبقهبندی استاندارد پتنت، مبتنی بر یک معاهده بینالمللی چندجانبه بوده که توسط سازمانهای بینالمللی مالکیت فکری تدوین شده و از سوی بیش از ۱۰۰ کشور، پذیرفته شده است. این طبقهبندی گسترده و دقیق، امکان دسترسی سریع و مناسب به اطلاعات مورد نیاز را فراهم میآورد.
تحلیل پتنت، برای شرکتها و بنگاههای اقتصادی، منافعی سرشار به همراه دارد که آنها را میتوان در سه سطح مجزا و در عین حال به هم پیوسته «استراتژیک»، «رقابتی» و «فنی» طبقهبندی نمود. اصولاً در پروژههای پژوهشی و توسعه فناوری، سه عامل هزینه، عدم قطعیت و ریسک، دارای نقشی محوری هستند که میتوانند ریسک عدم نتیجهگیری را افزایش دهند. انتخاب هوشمندانه پروژه، یکی از بهترین راهکارهای کاهش ریسک است که نیازمند برنامهریزی بلندمدت برای یک فناوری خاص و بهرهمندی از تخصصهایی مانند پیشبینی فناوری، برنامهریزی راهبردی و ... دارد. اطلاعات حاصل از تحلیل پتنت در سطح استراتژیک، میتواند از طریق استخراج روند فناوری، به شرکتها در تعریف پروژههای توسعه فناوری مناسب، تعیین مسیر و نحوه جهتگیری فناورانه شرکتهای بزرگ در هر یک از حوزههای فناوری و انتخاب شرکای مناسب برای پروژههای توسعه فناوری راهبردی، کمک نماید. از سوی دیگر، فعالیت در عرصه ملی و بینالمللی، بدون شناخت کافی از سایر رقبا، تقریباً غیرممکن است و تحلیل پتنت در سطح رقابتی، میتواند اطلاعاتی مفید در این زمینه در اختیار شرکتها و بنگاههای اقتصادی قرار دهد. شناسایی رقبای کلیدی، شناسایی مخترعین، پیشگیری از پرداخت غرامت ناشی از نقض پتنت، شناسایی واگذارکنندگان مجوزهای بهرهبرداری از پتنت یا فناوری، آگاهی از استفادههای غیرمجاز و توان چانهزنی در فرآیند انتقال فناوری، از مهمترین مزایای تحلیل پتنت در سطح رقابتی است. سطح سوم از تحلیل پتنت، تحلیل تکنیکال است که دستیابی به اطلاعات فنی ارزشمند، استفاده از فناوریهای محافظت نشده، دستیابی به ایدههای جدید برای اختراع و اجتناب از دوبارهکاری در فرآیند پرهزینه و زمانبر توسعه فناوری را به همراه دارد.
گفتنی است، پایگاههای مختلفی جهت جستجو برای یافتن مجموعه پتنتهای مختلف وجود دارد که از آن جمله، میتوان به «Google Patent» و «Free Patents Online» و «Patent Scope» و «Espacenet» و «Thomson» و «Orbit» اشاره نمود.
زمینههای بکارگیری تحلیل پتنت
با وجود آنکه پتنتها بهعنوان یک منبع اطلاعاتی غنی برای دسترسی به دانش و فناوریهای جدید محسوب میشوند و بسیاری از صاحبنظران با این گفته که «بسیاری از اطلاعات فناورانه، تنها از طریق پتنتها قابلدسترس هستند»، موافقت دارند، با این حال، بسیاری از سازمانها، دچار نوعی ذهنیت سنتی بوده و نقش تحلیل پتنت در تصمیمگیریها و اتخاذ استراتژی کسبوکار را به رسمیت نمیشناسند. این در حالی است که با استفاده از اطلاعات استخراجشده از پتنتها، میتوان شناختی عمیق از وضعیت بازار، بازیگران پیشرو، مسیر آتی توسعه فناوری و فرصتهای پیش رو به دست آورد و با رصد نشانههای اولیه از تغییرات فزاینده، استراتژیهای مطلوب برای تعامل با رقبا، تأمینکنندگان و مشتریان را اتخاذ نمود.
تحلیل پتنت، ابزاری بهشدت تخصصی و کارآمد است که از آن میتوان برای اهداف متنوعی استفاده نمود. با توجه به طیف وسیع کاربردهای تحلیل پتنت، در ادامه سعی شده تا چهار زمینه استفاده از این ابزار کارآ، برای پیشبرد اهداف کسبوکار را تشریح نماییم. لازم به تأکید است که این زمینهها، بهعنوان کارکردهای جانبی مطرح بوده و شامل کاربرد اصلی تجزیهوتحلیل پروندههای ثبت اختراع، با هدف جذب دانش جدید نخواهد بود. این کارکردهای جانبی، از زبان «پاراس کومار»، از فعالان حوزه علوم زیستی و صنایع دارویی، معرفی شده است. گفتنی است، علوم زیستی و صنایع پزشکی و دارویی، به دلیل هزینههای به نسبت زیاد سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیق و توسعه و نیز، تقلیدپذیری سادهتر محصولات و فناوریها در مقایسه با صنایع دیگر، ید طولایی در فعالیتهای ثبت اختراع و حفاظت از داراییهای فکری از طریق سیستم پتنت دارند. کومار بر این نکته تأکید دارد که از طریق تجزیهوتحلیل پتنت، میتوان به دادههای اطلاعاتی ارزشمندی دست یافت که شاید استراتژی کلی سازمان را نیز، دگرگون سازد.
الف) مسیر نوآوری:
یک بحث مهم در ابداعات و نوآوریهای دارویی، شناسایی دقیق دامنه و محدودهای است که پتنت میتواند ارزشی فوقالعاده ایجاد نماید. توسعه فناوری و در نهایت، ثبت آن در سیستم پتنت را میتوان قسمتی محدود از مسیر تجاریسازی نوآوری دانست. در واقع، پس از اطمینان خاطر از حفاظت از اختراع، تازه باید به مسیر پرچالش ساخت محصول مبتنی بر نیاز بازار پای نهاد. تحلیل پتنت، کمک مینماید تا با تمرکز بر فناوریها و محصولات مشابه پتنت شده، آخرین تغییر و تحولات بازار را رصد نموده و دامنه کاربرد نوآوری را به دقت شناسایی نماییم. بدیهی است که تجاریسازی موفق نوآوری، منوط به انتخاب کاربرد متناسب با ذائقه بازار (نیاز موجود و یا پنهان) و تطابق با خواستها و علایق مشتریان خواهد بود.
با این فرض که دامنه ارزش پتنتهای به ثبت رسیده را «مسیر نوآوری» بنامیم، تجزیهوتحلیل عمیق پتنتهای موجود، به ما کمک میکند تا انتظارات مصرفکنندگان، تأمینکنندگان کلیدی احتمالی و نیز، اثرات هر یک از این عوامل در عملیات تولید محصول و تدارکات را به دقت شناسایی نماییم.
ب) شناسایی شرکا:
یکی دیگر از زمینههای کلیدی که تحلیل پتنت میتواند مفید واقع شود، شناسایی شرکای تجاری مناسب است. این امر، به ویژه در زمانهایی که شرکت فناور در نظر دارد تا توسعه مشترک، ادغام و یا خرید را بهعنوان بخشی از طرح کسبوکار خود در نظر بگیرد، اهمیت قابلتوجهی خواهد داشت. علاوه بر این، تحلیل پتنت با هدف شناسایی شرکای توانمند، میتواند نوآوری در چرخه عمر محصولات را تضمین نماید.
برای درک بهتر این کارکرد تحلیل پتنت، موقعیتی را تصور نمایید که بهعنوان یک شرکت دارویی، قصد انتخاب یک شریک تجاری مناسب برای کمک به توسعه قابلیتها در زمینه پروتئینهای دارویی (حوزهای بهشدت مورد توجه برای کشف و توسعه داروهای پیشرفته و خاص) را دارید. طبیعی است که در اولین گام، باید به این پرسش پاسخ دهید که کدام شرکتها، هدایت نوآوری در این حوزه را بر عهده دارند؟ به عبارت دیگر، بازیگران پیشرو و دارای پتانسیل برای مشارکت کدامند؟
تحلیل پتنت، میتواند به شما کمک نموده تا سه دسته از شرکای بالقوه را شناسایی نمایید: ۱) شرکتهای تحلیلی بزرگ که از ابزارهای نرمافزاری، برای توسعه علوم زیستی بهره میبرند. ۲) شرکتهای استارتآپی کوچک یا هستههای زایشی دانشگاهی که ممکن است هنوز محصولی به بازار عرضه نکرده باشند، اما از فناوری انحصاری قوی و خاصی بهرهمند هستند که میتواند به یک ابزار تحلیلی مد نظر شما بدل شود. ۳) شرکتهای ساختاریافته و دارای محصولات توسعهای در حوزه بیوفناوری.
پس از شناسایی تمامی شرکای احتمالی، با توجه به شرایط بازار و نیز قابلیتها و پتانسیلهای موجود در شرکت خودتان، میتوانید اقدام به مذاکره برای آغاز یک پروژه تحقیق و توسعه مشترک نمایید. انتخاب یک شرکت استارتآپی یا یک شرکت زایشی دانشگاهی، به دلایلی نظیر توانمندیهای فناورانه، ابعاد کوچک شرکت و عدم توانمندی مالی و در نتیجه، مطابقت و هماهنگی سریعتر دو طرف، انتخابی مطلوب در این شرایط به نظر میرسد.
همانطور که در این مثال فرضی بیان گردید، از تحلیل پتنت میتوان برای شناسایی انواع شرکای احتمالی و سپس، انتخاب شریک مناسب بهره گرفت. گفتنی است، با تغییر فضای کسبوکار در اغلب صنایع و ظهور پارادایم نوظهور «نوآوری باز»، انتخاب شرکای مناسب، نه یک گزینه پیشنهادی، که یک ضرورت برای کسبوکارهای امروزی محسوب میشود.
ج) استراتژی منبع یابی:
شرکتهای فناور، میتوانند تحلیل پتنت را برای دریافت سیگنالهای اولیه در مورد اینکه «آیا به منظور ارتقاء نوآوری، نیازی به اعمال تغییرات در تأمینکنندگان خود دارند یا خیر»، بکار گیرند. در این صورت، مراحل زیر میتواند مفید واقع شود:
- جستجو و رصد مواد اولیه خاص در پتنتهای انتشاریافته که مرتبط با مناطق جغرافیایی مشخص هستند و سپس بررسی تولیدکنندگان و تأمینکنندگان جدید مواد فوق در نواحی مشخصشده؛
- شناسایی یک گزینه جایگزین کاملاً نوآورانه در پتنتهای انتشاریافته (مانند یک ماده خام کاملاً جدید، یک تولیدکننده جدید مواد دارویی موجود در بازار و یا حتی، قطعات الکترونیکی جدید برای بهبود تجهیزات پزشکی)؛
- مذاکره برای کاهش قیمت قرارداد با تأمینکنندگانی که محصولات آنها از چتر حفاظتی سیستم پتنت خارج شده است.
اجازه دهید تا باز هم به یک مثال فرضی روی آوریم. شما یک شرکت تحقیقاتی مبتنی بر مواد زیستی هستید که برای تأمین یک ماده دارویی مهم، تحت فشار هستید. با توجه به استقرار واحد ساخت محصول شما در اروپا و تأمین ماده دارویی از یک تأمینکننده دارویی، خواهان تجدیدنظر در استراتژی منبعیابی خود و کاهش هزینههای نهایی هستید. در واکنش به این شرایط، میبایست تأمینکنندههای دیگر و سایر مقاصد خرید مواد فوق را شناسایی نموده و مورد بررسی قرار دهید.
علاوه بر تحقیقات مرسوم و استفاده از بانکهای اطلاعاتی، تحلیل پتنت میتواند به شما برای یافتن تولیدکنندگان مرتبط با این ماده و در حالت خوشبینانه، مواد جایگزین معرفیشده، کمک نماید. در این راستا، تحلیل پتنت از طریق فراهم نمودن دادههای اطلاعاتی زیر، شما را یاری خواهد کرد:
- تأمینکنندگان جایگزین و یا مقاصد خرید جدید جهت ارزیابی قیمتها؛
- شناسایی فناوریهای ساخت، ذخیرهسازی و حملونقل مواد که ادعا میشود دارای کارکردی بهتر در مقایسه با روشهای مورد استفاده از سوی تأمینکنندگان فعلی است؛
- وضعیت فناوری مورد استفاده از سوی تأمینکننده فعلی، از نظر اعتبار پتنت، مدتزمان و محدوده جغرافیایی تحت پوشش؛
- شناسایی پیشگامان توسعه روشها و فناوریهای جایگزین و برآورد زمان تجاریسازی و عرضه آنها به بازار.
د) اکتشاف بازار و اتخاذ استراتژی:
یکی از مهمترین کارکردهای تحلیل پتنت، اطلاع از روند تغییرات فناوری و آخرین نوآوریهای معرفی شده از سوی رقبا است. علاوه بر این، تحلیل پتنت کمک نموده تا دریابیم که کدامیک از نوآوریهای جدید، میتواند فرصتی برای کسبوکار تلقی شود. کدامیک از آنها ناخوشایند بوده و باید تدابیر مناسب برای واکنش در قبال آن داشته باشیم.
تحلیل پتنت، همچنین کمک نموده تا درکی مناسب، از چشمانداز رقابتی موجود و چگونگی مواجهه با رقبا ایجاد شود. بدیهی است، اطلاع از آخرین فعالیتها و دستاوردهای نوآورانه رقبا، میتواند انتخاب استراتژیهای رقابتی را سادهتر نموده و زمانبندی عرضه نوآوریهای جدید به بازار را ممکن سازد.