مقدمه
با افزایش نقش دانش و فناوری در اقتصاد جوامع مختلف و تشدید رقابتها در فضاهای کسبوکار، سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیقوتوسعه، یکی از مهمترین ابزارهای موفقیت شرکتها محسوب میگردد. به موازات افزایش توجهات به نوآوری و توسعه فناوری، حفاظت از دستاوردهای فناورانه شرکتها نیز از اهمیت شایان ذکری برخوردار گردیده است. نظام مالکیت فکری و بهطور خاص، سیستم پتنت، بهعنوان یکی از ابزارهای کلیدی حفاظت از داراییهای فکری، میتواند نگرانی شرکتها از بهرهبرداریهای غیرمجاز توسط رقبا را تا حدی رفع نماید. علاوه بر این، پتنت بهعنوان یکی از مهمترین مکانیسمهای انگیزشی اقتصادی در توسعه فناوری و نوآوری به شمار میآید که علاوه بر ایجاد انگیزه در مخترعین و فناوران، میتواند به رشد و توسعه اقتصادی نیز کمک نماید. در یک نگاه تاریخی به روند تغییر و تحولات سیستم پتنت و گسترش آن، میتوان دریافت که توسعه این حوزه از نظام مالکیت فکری، نتیجه توسعه اقتصادی بوده و در عین حال، توسعهیافتگی اقتصادی را هم سبب شده است. لازم به ذکر است که در سالهای اخیر، علاوه بر کارکردهایی همچون حفاظت از نوآوریها و دستاوردهای فناورانه، افزایش انگیزه در مخترعین و نوآوران برای سرمایهگذاری در فعالیتهای تحقیقوتوسعه و ترویج و ارتقاء نرخ نوآوری از طریق الزام افشای اطلاعات پتنت، کارکردهای نوین دیگری نیز برای سیستم پتنت مطرح شده است که آنها را اصطلاحاً کارکردهای ثانویه یا استراتژیک مینامند. از مهمترین این کارکردها، میتوان به تسهیل در تأمین مالی و جذب سرمایه، افزایش اعتبار و شهرت کسبوکار، جلوگیری از فعالیتهای تحقیقاتی و توسعهای رقبا، کسب منافع اقتصادی از طریق صدور مجوزهای بهرهبرداری از پتنت و ... اشاره نمود.
گزارش جدید وایپو «WIPO»، از وضعیت حقوق مالکیت فکری در جهان که تحت عنوان «World Intellectual Property Indicators 2018» انتشار یافته است، به بررسی تغییر و تحولات رخ داده در حوزه مالکیت فکری «IP» در نقاط مختلف جهان میپردازد. در این گزارش، شاخصهای جهانی مالکیت فکری در حوزههای پتنت، نشانهای تجاری، طراحیهای صنعتی، نشانهای جغرافیایی و گونههای گیاهی، مورد بررسی و تجزیهوتحلیل قرار گرفته است.
در نوشتار حاضر، سعی خواهد شد تا در ابتدا مروری اجمالی بر گزارش جدید وایپو انجام گرفته و روند کلی تغییرات در زمینه ثبت حقوق مالکیت فکری در سال ۲۰۱۷ میلادی، بررسی و آنالیز گردد. در ادامه نیز، فعالیتهای ثبت اختراع در کشورها و مناطق مختلف جهان، به تفصیل مورد بررسی و تجزیهوتحلیل قرار گرفته است.
نگاه کلی بهوضعیت حقوق مالکیت فکری در سال ۲۰۱۷
اگر بخواهیم خلاصهای از گزارش شاخصهای ارائه شده توسط وایپو را ارائه نماییم، میتوان به پیشدرآمدی که «فرانسیس گری»، مدیر این سازمان، در ابتدای گزارش ارائه نموده است، اشاره داشت: «بهرغم نوسانات رشد اقتصادی در مناطق مختلف جهان، روند فعالیتها در زمینه «IP» در سال ۲۰۱۷ میلادی، رکورد جدیدی را ثبت نموده است. درخواستهای ثبت پتنت در این سال، به عدد چشمگیر ۳.۱۷ میلیون رسیده است که در حدود ۵.۸ درصد رشد، در مقایسه با سال ۲۰۱۶ را نشان میدهد. ثبت علائم و نشانهای تجاری نیز، با ۲۶.۸ درصد افزایش، به ۱۲.۳۹ میلیون درخواست رسیده که حاکی از توجه بیشتر صاحبان کسبوکار به این موضوع است. تعداد طراحیهای صنعتی به ثبت رسیده در سال ۲۰۱۷ نیز، برابر با ۱.۲۴ میلیون بوده است. عامل اصلی رشد جهانی فعالیتهای ثبت حقوق مالکیت فکری، کشور چین بوده که با رشدی ۱۴.۲ و ۵۵.۲ درصدی در زمینه پتنت و نشانهای تجاری، توانسته است سهمی ۴۳.۶ و ۴۶.۳ درصدی از کل درخواستهای به ثبت رسیده در این دو حوزه کلیدی را به خود اختصاص دهد.»
پس از چین، ژاپن و آمریکا، از دیگر کشورهایی هستند که رشدی قابلتوجه در زمینه ثبت نشانهای تجاری را در سال ۲۰۱۷ میلادی تجربه نمودهاند. این دو کشور، به ترتیب ۲۴.۲ و ۱۲.۶ درصد افزایش در تعداد درخواستهای ثبت علائم تجاری داشتهاند و در مقابل، تعداد درخواستهای ثبت پتنت در این دو کشور، هیچ رشدی نداشته است. کره جنوبی، بهعنوان یکی دیگر از کشورهای بسیار فعال در زمینه ثبت پتنت و نشانهای تجاری، برای دومین سال متوالی، با کاهش در این زمینه مواجه شده است. از دیگر روندهای قابلتوجه، افزایش چشمگیر فعالیتهای مرتبط با ثبت علائم تجاری در ایران (۸۷.۹ درصد)، انگلیس (۲۴.۱ درصد) و کانادا (۱۹.۵ درصد) و نیز، رشد دو رقمی فعالیتهای مرتبط با ثبت طراحیهای صنعتی در کشورهای انگلیس (۹۲.۱ درصد)، اسپانیا (۲۳.۵ درصد) و سوئیس (۱۷.۹ درصد) بوده است.
در جدول ۱، تعداد درخواستهای به ثبت رسیده و سه کشور برتر، به همراه سهم آنها از درخواستهای فوق، در حوزههای پتنت، یوتیلیتی مدل، علائم تجاری، طراحیهای صنعتی و گونههای گیاهی، ارائه شده است.
جدول ۱- تعداد درخواستهای ثبت حقوق مالکیت فکری و سه کشور برتر به تفکیک حوزه
همانگونه که در جدول ۱ مشاهده شد، در سال ۲۰۱۷ میلادی، کشور چین در صدر فهرست برترین کشورها در زمینه ثبت درخواست و بهکارگیری انواع حقوق مالکیت فکری قرار گرفته است. این کشور، در تمامی حوزهها، اعم از پتنت، یوتیلیتی مدل، علائم تجاری، طراحیهای صنعتی و گونههای گیاهی، در جایگاه نخست قرار دارد.
با نگاهی دقیقتر به فعالیتهای کشورهای مختلف در حوزههای پتنت، علائم تجاری و طراحیهای صنعتی، میتوان به نکات قابلتوجهی پی برد. برای مثال، پس از چین که در هر سه حوزه توانسته است جایگاه نخست را به خود اختصاص دهد، آمریکا، آلمان و ژاپن، از دیگر کشورهایی هستند که جایگاه مطلوبی دارند. شایان ذکر است که عدم حضور آمریکا در لیست کشورهای برتر از نقطه نظر یوتیلیتی مدل، به دلیل عدم وجود چنین سیستمی در این کشور است.
کره جنوبی، یکی از کشورهایی است که تفاوتهای معنیداری در حوزههای سهگانه دارا است. این کشور که با ایستادن در ردههای چهارم و سوم پتنت و طراحیهای صنعتی، وضعیت مطلوبی در این دو حوزه دارد، در زمینه ثبت علائم و نشانهای تجاری، تا حدی از رقبا عقب افتاده و در رده یازدهم قرار گرفته است. ایتالیا نیز از دیگر کشورهایی است که با وجود جایگاه خوب پنجم، در زمینه ثبت طراحیهای صنعتی، در ردههای ده و دوازده فهرست کشورهای برتر ثبتکننده پتنت و نشانهای تجاری جای گرفته است. حضور کشورهای ایران، ترکیه و هند در بین فهرست ده کشور برتر دارنده درخواستهای ثبت نشان تجاری، از دیگر نکات قابلتوجه است. گفتنی است، ایران توانسته است در ردههای ۱۶ و ۱۲ فهرست برترین کشورهای دارای درخواست ثبت پتنت و طراحی های صنعتی قرار گیرد. در جدول ۲، کشورهای برتر در هر یک از سه حوزه یاد شده، قابل مشاهده است.
جدول ۲- ده کشور برتر از منظر فعالیتهای ثبت حقوق مالکیت فکری در حوزههای پتنت، نشانهای تجاری و طراحیهای صنعتی در سال ۲۰۱۷ میلادی
وضعیت ثبت اختراع در سال ۲۰۱۷ میلادی
در حالی که بر اساس آمار درخواستهای ثبت پتنت، در سال ۲۰۱۶ میلادی برای نخستین بار، تعداد درخواستها در سرتاسر جهان، به بالای سه میلیون درخواست رسیده بود، در سال ۲۰۱۷ نیز روند صعودی تعداد درخواستهای به ثبت رسیده ادامه داشته است. همانگونه که اشاره شد، کشور چین با «۱۳۸۱۵۹۴» درخواست ثبت پتنت، سهمی ۴۳.۶ درصدی از کل درخواستهای ثبتشده را به خود اختصاص داده است. گفتنی است، در سال ۲۰۱۷ میلادی، دفتر ثبت پتنت چین، روش محاسبه آمار خود را تغییر داد، به طوری که به جای در نظر گرفتن تمامی درخواستهای ارسالی، صرفاً درخواستهایی را مدنظر قرار داده است که هزینههای ثبت درخواست را پرداخت نمودهاند. با وجود این تغییر، باز هم این کشور با رشدی ۱۴.۲ درصدی در تعداد درخواستهای به ثبت رسیده مواجه شده است که همین رشد قابلتوجه، موجب برآورد رشد ۵.۸ درصدی درخواستها در کل جهان گردیده است. لازم به تأکید است که مطابق با آمار و گزارشات وایپو، روند صعودی تعداد پتنتهای به ثبت رسیده از ابتدای قرن جدید (سال ۲۰۰۳ میلادی) به چشم میخورد که این روند افزایشی، در سال ۲۰۰۹ میلادی، به دلیل بحرانهای مالی متوقف شد (کاهش ۳.۸ درصدی) و در ادامه، با رشدی فزاینده به حرکت خود ادامه داده است. البته، بررسی کلی این روند، نشان میدهد که سال ۲۰۱۷ میلادی، با وجود روند افزایشی، نرخ رشد با کاهش روبرو شده است.
در زمینه پتنتهای گرنت شده نیز میتوان یک روند افزایشی نسبت به سالهای قبل مشاهده نمود. در سال ۲۰۱۶ میلادی، در حدود ۱.۳۵ میلیون پتنت موفق به اخذ گواهی ثبت اختراع شد که این میزان در سال ۲۰۱۷، با ۳.۹ درصد رشد، به ۱.۴ میلیون پتنت گرنت شده افزایش یافته است. بنا بر گزارشهای پیشین وایپو، بیشترین رشد از سال ۲۰۱۲ میلادی به این سو، متعلق به سال ۲۰۱۶ میلادی است که رشدی ۸.۹ درصدی در تعداد پتنتهای گرنت شده را شاهد بودیم. چین با ۴۲۰۱۴۴ پتنت گرنت شده، برای هفدهمین سال متوالی، رشد در این زمینه را تجربه نمود. پس از چین که در صدر فهرست کشورهای دارای بیشترین پتنت گرنت شده قرار گرفته است، آمریکا (۳۱۸۸۲۹)، ژاپن (۱۹۹۵۷۷)، کره جنوبی (۱۲۰۶۶۲) و «EPO» (۱۰۵۶۴۵)، در ردههای بعدی جای دارند. لازم به ذکر است که مجموع تعداد پتنتهای گرنت شده «IP5»، برابر با ۱.۱۶ میلیون مورد است که ۸۳ درصد از کل پتنتهای گرنت شده در جهان را تشکیل میدهد. در بین ده کشور برتر دارنده پتنتهای گرنت شده، هند با ۵۲ درصد افزایش نسبت به سال ۲۰۱۶ میلادی (از ۸۲۴۸ به ۱۲۳۸۷)، دارای رشدی قابلتوجه بوده است.
گفتنی است، بررسی سهم مناطق جغرافیایی مختلف از پتنتهای گرنت شده، نشان میدهد که آسیا با ۵۷.۲ درصد، دارای بیشترین پتنت گرنت شده است. پس از آسیا نیز، آمریکای شمالی با ۲۴.۴ درصد و اروپا با ۱۴.۵ درصد، در ردههای بعدی جای دارند. سهم آفریقا و اقیانوسیه نیز برابر با ۳.۹ درصد بوده است. در شکل ۱، روند افزایشی درخواستهای ثبت اختراع و پتنتهای گرنت شده در بازه زمانی سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۷ میلادی، قابل مشاهده است.
شکل ۱- روند صعودی تعداد درخواستهای ثبت اختراع و پتنتهای گرنت شده در بازه زمانی ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۷ میلادی
کشورهای چین، آمریکا، ژاپن، کره جنوبی و اتحادیه اروپا، در ردههای اول تا پنجم ثبتکنندگان برتر پتنت قرار دارند که در مجموع، ۸۴.۵ درصد از کل پتنتهای به ثبت رسیده را به خود اختصاص دادهاند. دفاتر ثبت پتنت این پنج کشور که اصطلاحاً «IP5» نامیده میشوند، بازیگران عمده فعالیتهای ثبت و انتشار پتنت در جهان محسوب میشوند که توانستهاند سهم خود از کل درخواستهای ثبت اختراع را در یک دهه اخیر، از ۷۵.۲ درصد در سال ۲۰۰۷ میلادی، به ۸۴.۵ درصد در سال ۲۰۱۷، افزایش دهند. افزایش سهم فوق، به دلیل رشد چشمگیر چین بوده و چهار دفتر دیگر، شامل دفتر ثبت پتنت و علائم تجاری آمریکا «USPTO»، دفتر ثبت پتنت ژاپن «JPO»، دفتر مالکیت فکری کره جنوبی «KIPO» و دفتر ثبت پتنت اروپا «EPO»، در ده سال اخیر با کاهش مداوم سهم خود از کل پتنتهای به ثبت رسیده مواجه بودهاند. گزارش وایپو نشان میدهد که در سال ۲۰۱۷ میلادی، تنها کره جنوبی با کاهش تعداد درخواستها مواجه شده است (۱.۹- درصد) و دیگر اعضای «IP5»، شاهد افزایش تعداد درخواستهای خود بودهاند. در این میان، چین و «EPO»، با ۱۴.۲ و ۴.۵ درصد، بیشترین رشد را به خود اختصاص دادهاند و آمریکا و ژاپن، با ۰.۲ و ۰.۰۳ درصد، عملاً عملکردی مشابه سال قبل داشتهاند. جالب است که کشورهای چین و آمریکا، به ترتیب رکوردهای ۲۱ سال متوالی و ۸ سال متوالی را برای رشد در تعداد پتنتهای به ثبت رسیده، شاهد هستند و در مقابل، کره جنوبی پس از یک دوره رشد در طی سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ میلادی، در سالهای ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷، با کاهش ۲.۴ و ۱.۹ درصدی مواجه شده است.
در بین ده کشور نخست در فهرست دارندگان بیشترین پتنت ثبت شده در سال ۲۰۱۷ میلادی، تغییر محسوسی مشاهده نمیشود و عملاً مشابه با فهرست سال ۲۰۱۶ است. به جز چین که رشدی خیرهکننده را در این زمینه تجربه مینماید، دیگر تغییرات در رتبهبندی طی ۱۵ سال گذشته، کاملاً تدریجی و بدون نوسان خاصی بوده است. در این فهرست، پس از «IP5» که جایگاههای اول تا پنجم را به خود اختصاص دادهاند، کشورهای آلمان، هند، روسیه، کانادا و استرالیا، در ردههای بعدی جای گرفتهاند. همانگونه که در شکل ۲ مشاهده میشود، در کشورهای چین، ژاپن، کره جنوبی و آلمان، بیشترین درخواستهای ثبت پتنت، از سوی ساکنین بومی ارائه میشود و در مقابل، در استرالیا، کانادا، هند، آمریکا و «EPO»، سهم عمده از پروندههای پتنت، متعلق به مخترعین و شرکتهای خارجی است.
شکل ۲- ۲۰ کشور برتر از نظر درخواستهای ثبت پتنت در سال ۲۰۱۷ میلادی
در بین ۲۰ کشور برتر که بیشترین درخواستهای ثبت پتنت را در سال ۲۰۱۷ میلادی به خود اختصاص دادهاند، ۱۱ کشور، با رشد درخواست نسبت به سال ۲۰۱۶ و ۹ کشور با کاهش تعداد درخواستها مواجه بودهاند. در این میان، کشورهای چین و ترکیه با ۱۴.۲ و ۲۴.۹ درصد، تنها کشورهایی محسوب میشوند که رشدی دو رقمی را تجربه کردهاند. لازم به ذکر است که ترکیه با تجربه رشد دو رقمی در طی سه سال گذشته، موفق شده است تا جایگاه خود را از رتبه ۲۵ در سال ۲۰۱۴ میلادی، به رتبه ۲۰ در سال ۲۰۱۷ ارتقاء دهد. رشد دو رقمی چین نیز از سال ۲۰۱۰ میلادی به این سو ادامه داشته است.
در بین ۹ کشور دارای نرخ کاهشی، کشورهای روسیه (۱۱.۳- درصد)، برزیل (۸.۴- درصد)، هنگکنگ (۵.۶- درصد) و اندونزی (۳.۵- درصد)، دارای بیشترین کاهش بودهاند. برزیل، چهارمین سال متوالی و روسیه، دومین سال متوالی است که کاهش در تعداد درخواستهای ثبت اختراع را تجربه میکنند. آمارها نشان میدهد که عمده دلیل کاهش تعداد درخواستها در روسیه، کاهش تعداد متقاضیان داخلی بوده، در حالی که، در کشورهای برزیل، هنگکنگ و اندونزی، ناشی از کاهش تعداد متقاضیان خارجی بوده است.
اگر وضعیت ثبت اختراع در جهان را از منظر سطح درآمدی کشورها بررسی نماییم، از بین ۲۰ کشور برتر فهرست وایپو، ۱۲ کشور در رده کشورهای دارای درآمد بالا، ۶ کشور در میان کشورهای دارای درآمد متوسط و تنها ۲ کشور، دارای درآمد کمتر از متوسط هستند. در بین کشورهای کمدرآمد یا درآمد متوسط، بیشترین رشد در تعداد پتنتهای به ثبت رسیده، متعلق به اکوادور، رومانی و کلمبیا است که به ترتیب ۱۱.۷، ۱۰.۸ و ۷.۷ درصد افزایش را شاهد بودهاند. در جدول ۳، سهم هر یک از گروههای درآمدی، از تعداد پتنتهای به ثبت رسیده، قابل مشاهده است.
جدول ۳- تعداد درخواستهای ثبت اختراع در سالهای ۲۰۰۷ و ۲۰۱۷ با توجه به گروههای درآمدی
از لحاظ توزیع جغرافیایی نیز، قاره آسیا با ۹ کشور در بین ۲۰ کشور برتر فهرست وایپو، در صدر بوده و اروپا با ۶ کشور، آمریکای شمالی و آمریکای لاتین هر یک با ۲ کشور و اقیانوسیه با ۱ کشور، در ردههای بعدی جای گرفتهاند. گفتنی است، از قاره آفریقا، هیچ کشوری در فهرست ۲۰ کشور نخست قرار نداشته و آفریقای جنوبی، بهعنوان برترین کشور آفریقایی از نظر فعالیتهای ثبت اختراع، در رده ۲۲ فهرست جای گرفته است.
دفاتر ثبت اختراع آسیایی، موفق به ثبت بیش از ۲.۱ میلیون درخواست ثبت اختراع شدهاند که تقریباً ۶۵ درصد کل پتنتهای به ثبت رسیده را تشکیل میدهد. این در حالی است که مجموع درخواستهای به ثبت رسیده در اروپا و آمریکای شمالی، به کمتر از ۱ میلیون درخواست میرسد. عملکرد فوقالعاده آسیا در این زمینه، باعث شده است تا سهم این منطقه از کل پتنتهای به ثبت رسیده، از ۴۹.۷ درصد در سال ۲۰۰۷ میلادی، به ۶۵.۱ درصد در سال ۲۰۱۷ برسد. در شکل ۳، سهم هر یک از مناطق جغرافیایی، از درخواستهای ثبت پتنت در سالهای ۲۰۰۷ و ۲۰۱۷، قابل مشاهده است.
شکل ۳- سهم مناطق جغرافیایی از درخواستهای ثبت اختراع در سالهای ۲۰۰۷ و ۲۰۱۷ میلادی
شرکتهای فناور و پتنت فامیلیها
در گزارش اخیر وایپو، شرکتهای فناوری که دارای بیشترین پتنت فامیلی بودهاند نیز، مورد توجه قرار گرفته است که بنا بر آمار استخراج شده، شرکت ژاپنی «Canon»، با ۲۴۰۰۶ پتنت فامیلی در بازه زمانی ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ میلادی، توانسته است در صدر فهرست قرار گیرد. پس از این شرکت، سامسونگ با ۲۱۸۳۶ پتنت و «State Grid Corporation» چین، با ۲۱۶۳۵ مورد، در ردههای بعدی قرار دارند. جالب اینجا است که ۸ شرکت از بین ۱۰ شرکت برتر، آسیایی هستند و تنها «Business Machines» آمریکا و «Robert Bosch» آلمان، با ۱۴۹۷۲ و ۱۲۵۹۸ پتنت فامیلی، در ردههای پنجم و دهم جای گرفتهاند. در فهرست ۵۰ شرکت برتر نیز، ژاپن با ۲۰ نماینده، در صدر قرار داشته و چین با ۱۳، کره جنوبی با ۷، آمریکا با ۶ و آلمان با ۴ شرکت، در ردههای بعدی قرار دارند. لازم به ذکر است که بسیاری از شرکتهای حاضر در فهرست فوق، شرکتهای بزرگ چندملیتی محسوب میشوند.